Wprowadzenie

Andragogika jako dyscyplina naukowa oraz przedmiot akademicki zyskuje od wielu lat coraz bardziej na znaczeniu w uczelniach wyższych. Wprowadzenie założeń idei całożyciowej edukacji do społeczeństw europejskich, mających odzwierciedlenie w dokumentach i raportach Wspólnoty Europejskiej wpływa na kształt oferty edukacyjnej - m.in. studiów pedagogiki dorosłych. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie na przykładzie Uniwersytetu Humboldta w Berlinie procesu modernizacji kształcenia specjalistów edukacji dorosłych w krajach UE.

Wysokie standardy w edukacji dorosłych muszą znaleźć odzwierciedlenie w procesie studiów - w planach nauczania, w działaniach nauczycieli i uczących się oraz w kulturze studiowania.

W toku profesjonalizacji studiów uwzględniono m.in. wytyczne Konferencji Bolońskiej¹, zakładające modernizację akademickiego kształcenia na podstawie założeń europejskiego ujęcia edukacji. Wprowadzanie zaleceń Procesu Bolońskiego było okazją do krytycznej analizy studiów z pedagogiki dorosłych w odniesieniu do nowych uwarunkowań. Ważnym aspektem w tym procesie było zapewnienie odpowiednich relacji między kontynuacją dawnych praktyk a postulowanym unowocześnianiem.

W poniższym tekście zostaną przedstawione najważniejsze działania prowadzone w tym zakresie w Uniwersytecie Humboldta w Berlinie.

Jakim rozumieniem pedagogiki dorosłych kierowaliśmy się przy doborze oferty edukacyjnej?

Zakładamy, że student podczas studiów powinien nabyć podstawowe andragogiczne kwalifikacje, które odnoszą się do ogólnych, politycznych i kulturowych obszarów działania edukacji dorosłych. Takie szerokie ujęcie sprzyja otwartości na całe spektrum andragogicznej działalności, pozwala na metodyczną różnorodność i stosowanie teorii w praktyce - co dotyczy zarówno studiowania, jak i pracy zawodowej.

Rozumienie pedagogiki dorosłych kształtuje profesjonalizm działań w praktyce andragogicznej oraz rozwój społeczeństwa i kształcenia dorosłych. Oczekuje się przy tym określonych działań zarówno na płaszczyźnie instytucjonalnej, jak i przemyślanego wdrażania naukowych standardów do praktyki². Gieseke wyjaśnia to w następujący sposób: Wszystko, co przebiega łagodnie i bez oporów zwykło się określać profesjonalizmem. Profesjonalizm to jednak przede wszystkim zdolność rozwiązywania problemów na wysokim naukowym i teoretycznym poziomie. W ten sposób kształcenie zajmuje ważne miejsce obok zdrowia i prawa.

Jednakże, aby tym wymaganiom sprostać, potrzebna jest wiedza odnosząca się do całego spektrum oświaty dorosłych, jak również zdolność dokładnej analizy aktualnych i specyficznych sytuacji ludzi dorosłych.

Przyjmujemy, iż profesjonalizm bazuje na wiedzy weryfikowanej przez doświadczenie. Podczas prowadzenia studiów nie wychodzi się więc od z góry zaplanowanego procesu kształcenia, lecz od rozwiązywania specyficznych zadań, interpretacji, tłumaczenia. Są to kompetencje, które cechuje indywidualna odpowiedzialność. Nie chodzi o szybkie wdrażanie schematów postępowania, ponieważ w praktyce nie ma standardowych procedur, oznaczających profesjonalizm. Kształtujemy, jak w przypadku wszystkich akademickich zawodów, indywidualne kompetencje w oparciu o przekaz wiedzy³.

W toku studiów szczególną rolę odgrywają te dziedziny wiedzy, które wywodzą się z działań nauczyciela dorosłych oraz jego ucznia. Z punktu widzenia nauczania i uczenia się dorosłych, potrzeby i oczekiwania uczestników w powiązaniu z uwarunkowaniami środowiskowymi i biograficznymi są bardzo ważnymi czynnikami wpływającymi na odbiór treści nauczania. Teorie uczenia się i nauczania oferują teoretyczne ramy działań. Dlatego też należy rozwijać emocjonalne i komunikacyjne oraz metodyczne kompetencje, jak również zdolności odpowiedniego posługiwania się instrumentami ewaluacji.

Opracowywanie programów kształcenia odgrywa w ramach działalności edukacyjnej na rzecz dorosłych wyjątkową rolę. W projektowaniu programów muszą być uwzględniane odpowiednie struktury wiedzy, które mają zaspokajać różne potrzeby, wymagania zainteresowanych podmiotów oraz brać pod uwagę uwarunkowania regionalne i interesy, a także możliwości finansowe.

W edukacji dorosłych coraz bardziej na znaczeniu zyskuje poradnictwo, dzięki rosnącemu zróżnicowaniu ofert edukacyjnych. Szczególną wartość ma obecnie, abstrahując od szerokiej oferty poradnictwa na rynku, poradnictwo decyzyjne, edukacyjne i organizacyjne.

Kolejnym andragogicznym obszarem wiedzy, ważnym w procesie tworzenia studiów andragogicznych są teorie całożyciowego kształcenia, które tworzą całokształt wiedzy i umiejętności. Są one podstawą wyprowadzania koncepcji działań. Filozoficzno-antropologiczne, psychologiczno-socjologiczne założenia oraz historyczne aspekty instytucji są w tym kontekście bardzo istotne.

Ważną kwestią jest orientacja na osiągnięcia i jakość, która wiąże się z zarządzaniem i dyskusją o jakości, niezredukowaną do aspektów ekonomicznych.

Te wszystkie wyżej wymienione zakresy odnaleźć można w modułach, które tworzą strukturę studiów pedagogiki dorosłych.

Jak jest powiązana treściowo i strukturalnie edukacja dorosłych z pozostałą ofertą Uniwersytetu Humboldta?

Treści dotyczące pedagogiki dorosłych na Uniwersytecie Humnboldta w Berlinie ofertuje Zakład Edukacji Doroslych i Edukacji Dalszej. Andragogika wykładana jest zarówno w ramach studiów podstawowych, jak i pod postacią samodzielnego kierunku w ramach studiów podyplomowych. Wszystkie treści nauczania dostępne są w formie modułów.

W programie ogólnym studiów pierwszego stopnia uczestniczą studenci studiów licencjackich (Bachelor) i magisterskich (Master) - ten podział został wprowadzony w 2002 roku zgodnie z zaleceniami Procesu Bolońskiego. Również studenci pedagogiki studiów magisterskich (Magisterstudium) realizują moduły z powyższego programu. Przedmioty z zakresu edukacji dorosłych prowadzone są także na kierunku pedagogika medycyny i pielęgniarstwo (Medizinpädagogik/Pflegepädagogik). W podstawowym studium na kierunku pedagogika na poziomie licencjatu należy obowiązkowo zaliczyć moduł Edukacja dorosłych. Jest on ukierunkowany na postawy, potrzeby i przebieg uczenia się dorosłych, uwzględniając empiryczne, teoretyczne oraz antropologiczne zagadnienia w tej dziedzinie.

Osoby zainteresowane edukacją dorosłych mogą przez wybór specjalizacji Edukacja dorosłych uczestniczyć także w rozszerzonych modułach. Przedmioty prowadzone w ramach specjalizacji koncentrują się na różnorodności instytucji, ich programach nauczania, na działaniu i współpracy pomiędzy nauczającym a uczącym się w różnych kontekstach edukacyjnych⁴.

Przedmioty prowadzone na studiach magisterskich (Masterstudiengang) nawiązują do najistotniejszych treści nauczania studiów licencjackich z perspektywy teorii i badań naukowych. W programie nauczania modułów zawarte są teoretyczne i empiryczne twierdzenia dotyczące warunków kształcenia i procesu uczenia się dorosłych, tworzenia i doskonalenia programów oraz rozwoju instytucji oświatowych, treści te poddawane są analizie i syntezie przez studentów⁵.

W ramach studiów magisterskich studenci uczestniczą w module obowiązkowym Pedagogika dorosłych. Pełni on funkcję wprowadzenia do andragogiki jako dyscypliny naukowej przez realizację głównych przedmiotów dotyczących uczenia się i kształcenia przez całe życie. Na podstawie pozycji teoretycznych i edukacyjno-politycznych są pogłębiane aspekty związane z socjalizacją dorosłych i opracowywane oferty edukacyjne odpowiednie do wcześniejszych doświadczeń edukacyjnych uczącego się. Formą uzupełnienia modułów obowiązkowych są moduły fakultatywne, ukierunkowane na zinstytucjonalizowane formy działań edukacyjnych, planowanie programów, zarządzanie kształceniem w edukacji dorosłych oraz na kulturę uczenia się i współdziałania w edukacji dalszej⁶.

W ramach studiów dyplomowych z pedagogiki medycyny i pielęgniarstwa oferowany jest moduł obowiązkowy, w którym studenci uzyskują ogólne informacje o teoretycznych i empirycznych podstawach uczenia się i nauczania dorosłych. W ramach zajęć opracowują różnorodne koncepcje, sytuacje dydaktyczne i procedury ewaluacyjne w powiązaniu z wymaganiami instytucji. Rozprawiają o pojęciu kultury uczenia się w jej normatywnym i analitycznym wymiarze. W modułach fakultatywnych zajmują się teoretycznymi i edukacyjno-politycznymi rozważaniami, związanymi z całożyciową edukacją oraz analizują, z uwzględnieniem socjalizacji dorosłych i dostosowanych do ich potrzeb ofert edukacyjnych, a także biografii w kontekście specyficznych dla zawodu problemów - lub też są wprowadzani w teoretyczne sytuacje doradztwa.

Prowadzone w Uniwersytecie Humboldta podyplomowe studia z zakresu edukacji dorosłych kierowane są do osób, które ukończyły szkołę wyższą i dążą do uzyskania kwalifikacji w zakresie edukacji dorosłych. Studia te nie są traktowane jako dokształcanie zawodowe, lecz wdrażają w analizę zawodu z naukowej perspektywy. Studiujący uzyskują podstawowe kwalifikacje w zakresie pedagogiki dorosłych. Studia trwają regulaminowo 4 semestry i obejmują 6 modułów, w tym jeden moduł fakultatywny.

Pięć obligatoryjnych modułów obejmuje następujące treści:

Społeczne i kulturowe determinanty kształcenia dorosłych:

• socjokulturowe uwarunkowania i teoretyczne podstawy unowocześniania kształcenia ustawicznego,
• biografie edukacyjne.

Działania w instytucji i planowanie programów w edukacji dorosłych:

• teoria działania w instytucji oświaty dorosłych,
• analiza porównawcza programów.

Antropologiczne aspekty uczenia się dorosłych:

• antropologiczne rozważania o uczeniu się dorosłego,
• kształcenie i emocjonalność.

Dydaktyka dorosłych, programy dla grup docelowych, metody pracy z dorosłymi:

• teorie uczenia się dorosłych w różnych kontekstach życia,
• struktury czasowe uczenia się dorosłego - czas uczenia się - czas rozwoju,
• teorie działań mikrodydaktycznych.

Diagnoza i ewaluacja procesów kształcenia oraz metody doradztwa w andragogice:

• ewaluacja procesów nauczania-uczenia się - narzędzia i procedury oceny projektowania dydaktycznego,
• wprowadzenie do poradnictwa dydaktycznego i edukacyjnego,
• oferta doradztwa wsparta na teorii - ćwiczenia metod poradniczych.

Zaliczenia modułów przeprowadzane są m.in. w formie referatów, prac domowych, projektów itp. Każdy moduł kończy się egzaminem, który może przyjąć postać egzaminu ustnego, pisemnego lub przygotowania koncepcji. By ukończyć studia należy przedstawić pracę dyplomową i ją obronić. Absolwenci otrzymują certyfikat Uniwersytetu Humboldta w Berlinie, który jest ceniony w instytucjach oświaty dorosłych .

Jakimi założeniami kierowaliśmy się przygotowując programy kształcenia?

Pod wpływem Procesu Bolońskiego, który zainicjował proces rewizji programów kształcenia akademickiego, dokonaliśmy ich aktualizacji, tak by program kształcenia był jak najbardziej dopasowany do europejskich standardów edukacyjnych. Przy tym punktami odniesienia uczyniliśmy treści związane z uczestnikami, pracownikami i metodami edukacji dorosłych, akcentując relacje między nimi. Punktem wyjścia naszych rozważań byli uczestnicy, ich dotychczasowe wykształcenie oraz stan wiedzy. Program studiów opracowywano zwracając uwagę na potencjalne potrzeby uczestników, tak by mogli je w trakcie studiów dalej rozwijać. Dlatego korzystna okazała się analiza zainteresowań, motywów i postaw wobec edukacji. Do zebranych informacji dopasowano adekwatne metody kształcenia, by umożliwić również włączanie doświadczeń uczestników w proces nauczania.

W przypadku akademickiej kadry dydaktycznej decydującym czynnikiem wpływającym na tworzenie oferty jest ich profesjonalizm w połączeniu z wiedzą merytoryczną, teoretycznym nastawieniem oraz znajomością praktyki. Czynnik ten w dużym stopniu wpływa na poziom kształcenia. Umiejętności komunikacyjne wykładowców oraz własna biografia edukacyjna decydują o atmosferze i relacjach między uczestnikami procesu dydaktycznego, co wpływa na skuteczność zastosowanej dydaktyki.

Metody kształcenia stanowią szerokie pole działania. Podstawowymi formami przekazu wiedzy są podręczniki oraz wykłady. Dużą rolę odgrywają także inne materiały dydaktyczne oraz metody m.in. różne odmiany dyskusji, metody grupowe, samokształcenie oraz trening. Proces dydaktyczny wspierany jest także przez wykorzystanie mediów i form e-learningowych.

Jakie metody kształcenia wydawały nam się właściwe w kształceniu andragogów?

Przygotowując ofertę kształcenia andragogów, zwróciliśmy szczególną uwagę na dwa aspekty:

• stosowanie andragogicznych koncepcji metodycznych, wizualizujących treści kształcenia,
• umożliwienie łączenia studiów z pracą zawodową.

Prezentując andragogiczne koncepcje metodyczne, należy zwrócić uwagę na dobre doświadczenia w stosowaniu badawczego uczenia się. Metoda ta stosowana jest m.in. przez autorkę w ramach seminarium kompaktowego na temat ewaluacji i jakości. Seminarium składa się z dwóch bloków, między którymi jest przerwa 5 - 7 tygodni. Pierwszy blok obejmuje teoretyczne i empiryczne stanowiska wobec tematu seminarium oraz metodyczne instrumentarium rozwiązywania problemów wynikających z treści kształcenia. Studenci otrzymują polecenie, by w trakcie przerwy na bazie zdobytej wiedzy zainicjować, opracować, zrealizować projekt w praktyce lub dla praktyki. Na przykład opracowują w oparciu o naukowe wytyczne narzędzia badawcze dotyczące jakości pracy instytucji edukacji dorosłych (listy kontrolne słabych i mocnych stron instytucji, koncepcje warsztatów jakości), przygotowują instrumenty ewaluacji na podstawie założeń metodologii ilościowej lub jakościowej (wywiady, ankiety), wypróbowują je, podejmują badania i analizy instytucji oświatowych, analizują zdobyte wyniki na metapoziomie w konfrontacji ze zdobytą wiedzą teoretyczną, wypracowują alternatywne modele, przedstawiają na bazie badań empirycznych propozycje zmian itp. Praca ta odbywa się zwykle w grupach, ale indywidualne projekty są także realizowane. Wiele umiejętności, szczególnie zdolność empatii, wymaga znalezienie właściwego pola badawczego i wyodrębnienia konkretnego problemu badawczego. Realizacja projektu wymaga ustrukturyzowanego, etapowego postępowania, które implikuje konieczność uzgodnień, precyzowania, korekty, konfrontowania uzyskanych wyników z teoretyczną wiedzą.

Rezultaty swoich projektów studenci prezentują w drugim bloku seminarium, który przybiera postać kolokwium. Tutaj znów spotykają się wszystkie grupy projektowe. Prezentacje są ograniczone czasowo, by dać okazję do dyskusji nad każdym projektem. Obejmują one przedstawienie problemu badawczego, metodyczne postępowanie, kreatywne rozwiązania dla praktyki. Prezentacja ma za zadanie wzbudzić dyskusję. Musi być ona tak treściowo i technicznie przygotowana, by uczestnictwo w dyskusji przyniosło korzyści dla realizowanego projektu i ewentualnie dalszych prac w tym zakresie. Pozostali studenci poznają w ten sposób inne sytuacje w praktyce, dowiadują się o możliwościach i trudnościach, z jakimi mogą się spotkać w instytucjach oświatowych, co pozwala im konstruktywnie włączyć swoje doświadczenia, poglądy i wiedzę do dyskusji.

W związku z tym, że każdy znalazł się w podobnej sytuacji - każdy zebrał w swoim projekcie różne doświadczenia, osobiście się z nimi skonfrontował oraz zinterpretował w oparciu o teoretyczna wiedzę - wzrasta wrażliwość na cechy szczególne własnej instytucji, własnego projektu przez porównanie z innymi w drodze dyskusji. Osobiste doświadczenia są relatywizowane i włączane do szerokiej wiedzy o edukacji dorosłych. Studenci zyskują odwagę, by kreatywnie zmieniać praktykę.

W odniesieniu do łączenia studiów z pracą staramy się przede wszystkim umożliwić funkcjonalne dopasowanie czasu zajęć do obowiązków zawodowych, proponując seminaria weekendowe, zajęcia wieczorne i przedpołudniowe. Nie jest to łatwe, ponieważ studenci pracują w bardzo różnych przedziałach czasowych.

Związek teorii z praktyką w programach zajęć zapewniany jest przez wykorzystanie studiów naukowych powstałych na bazie empirycznych badań andragogicznej rzeczywistości. Także kadra dydaktyczna stara się włączać własne doświadczenia z praktyki do akademickiego kształcenia.

Wnioski

Jeśli pokusić się o ocenę studiów z zakresu edukacji dorosłych w Uniwersytecie Humboldta, zorganizowanych zgodnie z wytycznymi Procesu Bolońskiego, można zauważyć następujące zalety:

• przejrzystą strukturę studiów,
• modularyzacje i egzaminy zachęcają do systematycznych studiów,
• uporządkowanie treści według profesjonalnych standardów,
• dobre relacje między wiedzą, metodami kształcenia i refleksyjnością.

Krytycznie należy spojrzeć na:

• biurokratyzację przebiegu studiów,
• ograniczenie indywidualnych możliwości wyboru treści kształcenia,
• niewyjaśniony status nowych tytułów, jak np. licencjat w gospodarce.

Jednakże, kształcenie dorosłych jest jednym z wyzwań społeczeństwa informacyjnego, dlatego tak ważne jest, by studia z zakresu edukacji dorosłych oferowały właściwe treści nauczania oraz kształtowały kompetentnych andragogów. Przedstawiona w artykule oferta Uniwersytetu Humboldta w Berlinie jest dobrym przykładem, jak można wdrożyć nowe europejskie założenia edukacyjne w praktykę kształcenia specjalistów edukacji dorosłych, a także propagować idee kształcenia ustawicznego w innych dziedzinach. Nasuwa się pytanie, kiedy to na wielu polskich uczelniach będzie dostępna zbliżona i tak bogata oferta z zakresu edukacji dorosłych? Wszak od roku jesteśmy już członkami Wspólnoty.