Kształcić ustawicznie, czyli...?

Przeglądając strony internetowe amerykańskich uczelni, a także stowarzyszeń edukacyjnych i instytutów, można odnieść wrażenie, że edukacja ustawiczna (lifelong education) jest w Stanach Zjednoczonych rozumiana różnie. Pierwszą kwestią, którą należałoby podkreślić, jest fakt, iż najpowszechniejszymi określeniami, używanymi w Stanach Zjednoczonych odnośnie kształcenia ustawicznego są edukacja dorosłych (adult education) oraz kształcenie ciągłe (continuing education). Ten drugi termin ma jednak węższe znaczenie. Używany jest często na określenie edukacji zawodowej - kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego osób dorosłych. Natomiast w kwestii edukacji dorosłych Amerykanie przyjęli powszechnie obowiązującą definicję, zaakceptowaną na Konferencji Generalnej UNESCO w Nairobii w 1976 roku¹. W Stanach Zjednoczonych preferuje się również termin edukacja dorosłych, a nie andragogika, choć i ten drugi można spotkać w artykułach wielu autorów amerykańskich. Z pewnością znaczącą kwestią jest to, że edukacja dorosłych ma w Stanach Zjednoczonych wydźwięk bardziej praktyczny, traktowana jest również w kategoriach ruchu społecznego, oddolnych działań i występuje w różnych postaciach. Z kolei kształcenie ustawiczne może być rozumiane głównie jako możliwość podejmowania nauki przez osoby dorosłe. Z drugiej strony spotkać można hasła: kształcenie ustawiczne zaczyna się tutaj - w przypadku edukacji wczesnoszkolnej (jak podano na stronie www.earlychildhood.com). Ciekawe, że często na stronach internetowych różnych amerykańskich uczelni pod hasłem edukacja ustawiczna, znaleźć można ofertę edukacyjną wyłącznie dla osób starszych, tzn. po 50. roku życia (np. http://www.cel.sfsu.edu/olli, San Francisco State University: Osher Lifelong Learning Institute). Ta dowolność interpretacji terminu edukacja dorosłych wskazuje na fakt, iż trudno jest tak naprawdę zdefiniować zakres edukacji ustawicznej na terenie Stanów Zjednoczonych. Gdyby jednak za punkt wyjścia w tych poszukiwaniach przyjąć europejski punkt widzenia, tzn. kształcenie przez całe życie, od wczesnego dzieciństwa do późnej starości, to znajdziemy w tym kontekście całe bogactwo form. W artykule pokazany zostanie jedynie niewielki wycinek tej rzeczywistości oświatowej, a mianowicie to, jak kształcenie ustawiczne przejawia się w działaniach i ofertach edukacyjnych amerykańskich szkół wyższych.

Edukacja dorosłych w amerykańskich uczelniach

Najbardziej widocznym przejawem kształcenia przez całe życie, są oferty amerykańskich szkół wyższych skierowane do osób dorosłych. Dotyczą one głównie edukacji o charakterze zawodowym, ale i hobbystycznym. Część oferty ma charakter zajęć z przypisanymi punktami kredytowymi (credit courses), część zaś posiada mniej sformalizowaną formę (non-credit courses). W wielu uczelniach realizowane są również kursy (continuing education credit), mające formę pośrednią między credit courses a non-credit courses, umożliwiające zdobycie jedynie certyfikatu z danej dziedziny. Oferta edukacyjna dla dorosłych znalazła swoje miejsce w uczelniach amerykańskich pod koniec XIX wieku. Na początku były to działania nieformalne. Jednak wraz ze wzrostem ich popularności i koniecznością zorganizowania jej pod względem administracyjnym, amerykańskie uniwersytety utworzyły tzw. wydziały rozszerzone. Dziś funkcjonują one pod nazwą uniwersytetu rozszerzonego (university extension), stanowiąc potężną jednostkę organizacyjną wielu amerykańskich szkół wyższych. W 1915 powstało również stowarzyszenie uniwersytetów rozszerzonych w Stanach Zjednoczonych (The National University Extension Association)². Natomiast największy wzrost zainteresowania amerykańskie uczelnie odnotowały po drugiej wojnie światowej. Związane to było z uchwaleniem ustawy o uprawnieniach weteranów (G.I. Bill of Rights) w 1944 roku, umożliwiającej powracającym z wojny żołnierzom odbycie bezpłatnych studiów na wybranej uczelni, by odnaleźli swoje miejsce w powojennym świecie i zmienionej sytuacji gospodarczej. Od tamtej pory liczba "dorosłych studentów" w amerykańskim szkolnictwie wyższym systematycznie rosła³. Dziś sytuacja w wielu uczelniach wygląda tak, iż niemal połowę lub ponad połowę studentów stanowią osoby dorosłe czy też tzw. studenci nietradycyjni - tacy, którzy mają co najmniej 25 lat, zwykle pracują i założyli już własną rodzinę⁴. Widać to zwłaszcza w dwuletnich college'ach środowiskowych⁵. Edukacja dorosłych w amerykańskich uczelniach przyjmuje postać określoną w następujących formach⁶:

Uniwersytet rozszerzony (university extension), czyli wykłady i odczyty profesorów uniwersyteckich przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców, nie-studentów, jak też oferta regularnych studiów akademickich dla dorosłych.

Studia niezależne (individual study), które umożliwiają zdobycie wyższego wykształcenia pracującym osobom dorosłym. Ich specyfika polega na dość dużej elastyczności organizacyjnej, niezależności od formalnych przepisów uczelni. W tym przypadku stosowane są np. specjalne procedury rekrutacyjne, uwzględniające dotychczasowe doświadczenie życiowe i zawodowe dorosłego (prior learning assessment), za które można uzyskać awansem określoną ilość punktów kredytowych liczących się do zdobycia stopnia naukowego. Forma ta umożliwia studiowanie w godzinach, które odpowiadają dorosłemu (studiowanie w niepełnym wymiarze godzin - w systemie part-time), jak również na odległość.

Uniwersytety otwarte - będące kontynuacją studiów niezależnych, umożliwiające edukację dostosowaną do potrzeb osób dorosłych, elastyczną organizacyjnie i programowo, wykorzystującą bardziej pracę samokształceniową uczących się dorosłych. Często stosowanym rozwiązaniem są kontrakty edukacyjne, dokładnie określające nakłady pracy, jakie dorosły musi włożyć, by osiągnąć założone cele (tj. ocena, dyplom). Do znanych uczelni otwartych w Stanach Zjednoczonych należą np. The Empire State College, State University of Nebrasca, New York Institute of Technology. Jako ciekawy przykład tej formy edukacji dorosłych można podać The Community College of Vermont. Jak pisze J. Półturzycki, college ten to instytucja eksperymentalna dla osób pracujących, powstała w roku 1968, a pierwszych studentów przyjęła w roku akademickim 1971/1972. Nie stawia ona wymagań formalnych podczas rekrutacji, a po ukończeniu studiów uzyskuje się dyplom associate. Praca jest prowadzona w ośrodku centralnym, gdzie przygotowuje się materiały dydaktyczne, oraz w ośrodkach regionalnych, gdzie studenci spotykają się z tutorami. W regionalnych ośrodkach, będących punktami konsultacyjnymi, odbywają się seminaria i dyskusje. Samodzielną pracę studentów wspierają wykłady radia i telewizji oraz dostarczane materiały dydaktyczne, poradniki oraz testy przeznaczone do samokontroli. Zniesiono egzaminy, a zaliczenia przedmiotu odbywają się na podstawie przedstawionych przez studenta rezultatów pracy. Studenci rozpoczynając studia, ustalają własny plan i zakres studiów, który po przyjęciu przez komisję jako study contract staje się programem określającym przebieg pracy studenta. Studia prowadzone są w trzech zasadniczych kierunkach ogólnych: nauka o człowieku, administracja i zarządzanie, studia ogólne z przewagą literatury. W tych zakresach studenci wybierają odpowiadające im zagadnienia. Tok studiowania jest indywidualny i dostosowany do czasu i możliwości każdego studenta⁷. Przytoczony cytat charakteryzuje istotne cechy studiów w systemie otwartym, które odznaczają się głównie daleko posuniętą elastycznością co do treści zajęć i ruchomością planu. Stąd tak wielka ich popularność wśród dorosłych, zwłaszcza pracujących.

Do przedsięwzięć uniwersytetu otwartego należy również uniwersytet bez ścian (University without Walls), którego kontynuacją są inicjatywy kształcenia otwartego prowadzone wspólnie przez Uniwersytet Środkowej Ameryki (University of Mid America, UMA) oraz Uniwersytet Stanu Nebrasca (State University of Nebrasca, SUN). Kształcenie to w dużej mierze polega na wykorzystaniu przekazu na odległość, połączonego z konsultacjami w punktach regionalnych⁸.

Studia przemienne - są specyficzną formą studiowania, łączącą nabywanie wiedzy teoretycznej na uczelni z praktykami zawodowymi. Czas nauki dzielony jest więc między uniwersytet a pracę. Uczelnie prowadzące taką formę edukacji dorosłych to np. Massachusetts Institute of Technology, North-Eastern University, University of Cincinnati.

Studia magisterskie uzupełniające (graduate studies) - to studia umożliwiające zdobycie stopnia magistra lub doktora, ale także mające na celu doskonalenie zawodowe i podnoszenie uzyskanych już kwalifikacji na wyższy poziom. Ponieważ do zdobycia dobrze płatnej pracy wystarczy w Stanach Zjednoczonych zdobyć stopień associate, dalsze studia z reguły nie są już przedmiotem zainteresowania absolwentów studiów licencjackich.

Kształcenie andragogów - to forma kształcenia specjalistów, których zadaniem będzie praca z uczącymi się dorosłymi. W Stanach Zjednoczonych kształcenie specjalistów edukacji dorosłych odbywa się na poziomie studiów magisterskich. Prawie na każdej uczelni można uzyskać takie kwalifikacje, różnią się oczywiście wymaganiami, które trzeba spełnić (w zależności od ustaleń władz stanowych). Najbardziej znanymi uczelniami kształcącymi andragogów są Instytut Edukacji Dorosłych Kolegium Nauczycielskiego (University of Columbia), University of Chicago, University of California (Los Angeles). Realizowane są także nieco krótsze niż formy akademickiej edukacji ustawicznej działania edukacyjne, organizowane zazwyczaj w postaci kursów, warsztatów czy regularnych konsultacji dotyczących przebiegu nauki lub też zmiany kierunku studiów. Są to m.in.: szkoły letnie (summer schools), kursy niepunktowane (non-credit courses), poradnictwo i opieka (tutoring), alfabetyzacja (literacy) oraz kursy uzupełniające (remedial courses).

W ramach partnerstwa uczelni amerykańskich z przemysłem, oprócz badań realizowane są również kursy zawodowe. Oferty takie są konstruowane przez uczelnie wyłącznie na potrzeby doskonalenia zawodowego określonej grupy pracowników danego sektora czy też konkretnej firmy. Innym przejawem edukacji ustawicznej, jest również tzw. "edukacja powrotna" (recurrent education). Polega ona na ponowny podejmowaniu dalszego kształcenia w celu uzupełnienia, podwyższenia, aktualizacji lub zmiany posiadanych kwalifikacji. Ciekawym zjawiskiem jest w tym przypadku podejmowanie kursów zawodowych w college'ach środowiskowych przez osoby posiadające stopień licencjata, a nawet magistra (czyli o wiele wyższe niż college'e te nadają). Dzieje się tak głównie ze względu na szybkie starzenie się wiedzy, zwłaszcza w dziedzinach technologii informacyjnej. College'e środowiskowe zaś oceniane są przez wielu pracodawców jako uczelnie kształcące na bardzo dobrym poziomie specjalistów w tej dziedzinie⁹. Pisząc o edukacji dorosłych w Stanach Zjednoczonych, nie sposób nie wspomnieć o kształceniu na odległość. Tym bardziej, że amerykańskie szkoły wyższe są jednym, z czołowych oferentów tej edukacji. W tej formie również możliwe jest kształcenie całożyciowe, zwłaszcza dla osób pracujących, które nie mają możliwości dojeżdżać na uczelnię, osób niepełnosprawnych, kobiet wychowujących małe dzieci itp. Sektor edukacji na odległość jest w Stanach Zjednoczonych rozwinięty w dużym stopniu, a popularność tej formy kształcenia rośnie nie tylko wśród jej odbiorców, ale i organizatorów. Cztery główne trendy, które uwidaczniają się w organizacji amerykańskiej edukacji na odległość to¹⁰:

• Tradycyjne uczelnie oferujące niektóre z programów czy pojedyncze kursy online, jak np. e-Cornell, NYU Online, the University of Illinois On-Line, University of Maryland University College, Rio Salado Community College, the SUNY Learning Network, Virtual Temple;
• Fuzje uniwersytetów i korporacji, które oferują systemy do zarządzania kursami na odległość, jak np. Campus Pipeline, eCollege, jak i te, które dystrybuują kursy lub zawartość treściową przygotowaną przez uczelnie, jak np. Unext.com, Cenquest, Fanthom, Global Education Network, Quisic, Universitas 21;
• Uczelnie wirtualne, które istnieją wyłącznie w cyberprzestrzeni, jak np. the University of Phoenix Online, Western Governors University, Andrew Jackson University, Cappella University, Jones International University, Kennedy-Warren University;
• Uczelnie korporacyjne lub instytucje szkoleniowe, jak np. Corporate University Xchange, Click2learn.

Nie tylko osoby aktywne zawodowo korzystają z oferty uczelni amerykańskich. Wiele kursów przeznaczonych jest dla osób starszych. Są to oczywiście kursy dotyczące indywidualnych zainteresowań seniorów. Organizuje się je zarówno w formie wykładowej, jak i warsztatowej.

Edukacja dla dzieci i młodzieży w amerykańskich uczelniach

Uniwersytety rozwinęły różnego rodzaju przedsięwzięcia edukacyjne, zachęcające osoby młodsze do podejmowania dalszej nauki. I tak, uczelnie amerykańskie posiadają ofertę skierowaną do młodzieży, a nawet dzieci ze starszych i młodszych klas szkoły podstawowej. Takie działania rozwija np. University of Washington¹¹.

Letnie kursy dla młodzieży (Summer Youth Programs) - to kursy dla uczniów szkół podstawowych i średnich, przybliżające im w przystępny sposób fascynujące zagadnienia z różnych dziedzin nauki. I tak np. dla uczniów szkół średnich (klasy 9-12) oferowane są kursy z zakresu programowania komputerowego, a także szereg kursów z literatury (np. nauka pisania poezji i krótkich opowiadań) czy wiedzy o języku i jego użycia w różnych sytuacjach życiowych. Innym mechanizmem stosowanym, by zachęcić młodzież do dalszej nauki, są programy dualne (dual enrollment). Ich głównym celem jest zapobieganie drugoroczności na poziomie szkół średnich, jak i zachęcenie młodzieży do kontynuowania nauki w college'u lub dalszej na uniwersytecie. Programy te mają pełnić rolę pomostu pomiędzy szkołą średnią a wyższą. Wpływają one również na wytrwałość w nauce - istnieje założenie, że większe prawdopodobieństwo jest, że uczeń, który korzystał z tego programu będzie studiował na uczelni, która go prowadziła i to właśnie w tej, a nie innej uczelni skończy swoje studia. Programy te umożliwiają uczniom szkół średnich uczestniczenie w zajęciach na poziomie college'u i w ten sposób zdobycie punktów kredytowych, które liczą się zarówno do ukończenia szkoły średniej, jak i na poczet przyszłego dyplomu szkoły wyższej¹². Za przejaw edukacji ustawicznej w szkolnictwie wyższym Stanów Zjednoczonych uznać można także kursy kompensacyjne (remedial courses), ponieważ spełniają one jedną z funkcji uczenia się przez całe życie, tj. właśnie funkcję kompensacyjną. Służą one bowiem uzupełnieniu wykształcenia formalnego lub jego części, jeśli nie udało się tego komuś dokonać w trakcie kształcenia obowiązkowego. Fakty są jednak takie, iż uczelnie amerykańskie organizują kursy kompensacyjne raczej nie z dobrej woli, ale wręcz z przymusu. Dzieje się bowiem tak, iż co roku do szkół wyższych w Stanach Zjednoczonych trafia coraz więcej osób zupełnie nieprzygotowanych do studiowania, posiadających braki w podstawowych umiejętnościach, tj. czytania, pisania, liczenia. Aby więc ułatwić tym studentom naukę i zabezpieczyć przed rezygnacją ze studiów, uczelnie amerykańskie organizują tego typu kursy. W 2000 roku 28% studentów zaczynających studia podjęło kursy uzupełniające (11% z zakresu czytania, 14% pisania, 22% matematyki). Częściej podejmowali takie kursy studenci środowiskowych dwuletnich college'ów (42% studiujących) i spędzili na nich najwięcej czasu (63% uczelni dwuletnich, 38% państwowych czteroletnich i 17% prywatnych czteroletnich podało, że studenci spędzili na takich kursach średnio rok). W latach 1995-2000 liczba instytucji podających, że studenci spędzili średnio rok lub więcej na takich kursach wzrosła z 33% do 40%. W szkołach czteroletnich częściej podejmowali te kursy studenci szkół państwowych niż prywatnych¹³. Jak wynika z przytoczonych danych, uczelnie amerykańskie mają również specjalną ofertę dla tradycyjnej młodzieży studenckiej (w wieku 18-21 lat), której celem jest zachęcenie do kontynuowania nauki, a więc edukacji ustawicznej.

Podsumowanie

Amerykańskie szkoły wyższe ewoluują w stronę instytucji edukacji ustawicznej, co coraz bardziej uwidacznia się w ich praktyce. Uczelnie nie tylko oferują edukację przez cały rok, nie wyłączając lata (summer schools), ale zaczynają służyć coraz bardziej wszystkim pokoleniom. I w tym przypadku nie chodzi już tylko o potężnie rozbudowane i elastyczne formy edukacji dorosłych czy osób starszych. Coraz częściej w ofercie uczelni amerykańskich pojawiają się kursy letnie przeznaczone dla młodzieży i dzieci. Celem jest zacieśnianie więzi między szkolnictwem średnim i wyższym, wyzwolenie motywacji do nauki na poziomie ponad średnim, a także umożliwienie dość płynnego przejścia ze środowiska szkoły średniej do dość odmiennego środowiska szkoły wyższej. Jednym z praktycznie stosowanych rozwiązań są w tym przypadku choćby programy dualne. Być może działania te mają po części związek z coraz większą liczbą studentów, którzy każdego roku podejmują kursy uzupełniające na uczelni, gdyż nie są oni właściwie przygotowani do studiowania. Z kolei adresowanie oferty do uczniów młodszych i dzieci jest z jednej strony popularyzacją nauki w zrozumiałej dla nich formie, z drugiej również inwestycją w przyszłość. W ten sposób uczelnie amerykańskie urzeczywistniają postulaty edukacji ustawicznej. Stają się bowiem centrami edukacji takich grup jak: dzieci, młodzież, dorośli i seniorzy. Wprowadzają pewną płynność w przejściu pomiędzy kolejnymi etapami edukacji, a więc jeszcze większą drożność systemu. Ponadto wykształcają u studentów i innych odbiorców ich oferty pewne umiejętności przydatne w nauce permanentnej, jak np. myślenie krytyczne, samodzielność w uczeniu się, praca w zespole, rozwiązywanie problemów, umiejętności interpersonalne itp. Wygląda więc na to, że wspólną podstawą rozwoju szkolnictwa wyższego Europy i Stanów Zjednoczonych (jak i innych kontynentów) jest edukacja ustawiczna. Gdyby jednak przyjrzeć się bliżej funkcjonowaniu i ofercie amerykańskich szkół wyższych, to można by stwierdzić, iż realizują one kształcenie ustawiczne w znacznie szerszym zakresie niż uczelnie europejskie. Przynajmniej wobec tego, co znajduje się w oficjalnych dokumentach, zwłaszcza będących podstawą wdrażanych obecnie założeń Procesu Bolońskiego. Jednakże sytuacja nie jest do końca niekorzystna dla Europy. Wystarczy podać takie przykłady, jak choćby coraz częściej organizowane przez polskie uczelnie festiwale nauki i sztuki, przeznaczone dla wszystkich grup wiekowych. Zrozumienie bowiem, iż kształcenie ustawiczne jest tak naprawdę zasadą, będącą podstawą wszystkich dzisiejszych procesów oświatowych, doprowadzić może do prawdziwego rozkwitu edukacji dla różnych odbiorców na uczelniach.

Bibliografia

• M.S. Knowles, A History of the Adult Education Movement in the United States, Krieger Publishing Company, Malabra, Florida 1977 (Reissue 1994).
• T.J. Marchese, U.S. Higher Education in the Postwar Era: Expansion and Growth, "U.S. Society and Values" 1997, vol. 2, No 4.
• K. Pleskot-Makulska, eLearning - nowa postać edukacji., "Rocznik Andragogiczny" 2004.
• J. Półturzycki, Akademicka edukacja dorosłych - nowe potrzeby i możliwości, "Rocznik Andragogiczny 2001", ATA, Warszawa-Toruń 2002, s. 63.
• J. Półturzycki, Akademicka edukacja dorosłych, Warszawa 1994.
• J. Półturzycki, Edukacja dorosłych za granicą, Adam Marszałek, Toruń 1999. The Open Door...Assessing the Promise and Problems of Dual Enrollment, AASCU State
• Policy Briefing, vol 1, no 1, May 2002.
• U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics, The Condition of Education 2004 (NCES 2004-077), Washington DC: U.S. Government Printing Office.

Netografia

• A Virtual Revolution: Trends in the Expansion of Distance Education, American Federation of Teachers, May 2001, www.aft.org.
• Findings from the Condition of Education 2002: Nontraditional Undergraduates, U.S. Department of Education, NCES, Washington D.C., Government Printing Office www.ed.gov.
• Keller Graduate School of Management's, http://online.keller.edu.
• B.K. Towsend, Four-Year College Students' Use of Community Colleges: A Middle Class Takeover?, referat przedstawiony na konferencji Equity for Whom? Equity Issues Facing the Contemporary Community College, ASHE, Richmond Virginia, November 2001,
  http://358.168.242/paperdeport2001richmond.htm.
• Western Interstate Commission for Higher Education, www.wiche.edu.
• www.washington.edu