Wprowadzenie

Wdrażanie do idei uczenia się przez całe życie pociąga za sobą zmianę w podejściu do edukacji. Uczenie się rozprzestrzenia się poza systemy edukacyjne i szkoły, ma miejsce wszędzie, w wielu różnych sytuacjach i warunkach. Obejmuje wszystkie, etapy zawodowego i społecznego rozwoju. Takie pojmowanie edukacji odzwierciedla tezę, że każdy człowiek posiada zarówno zdolność, jak również prawo do uczenia się. Implikuje to kolejną tezę, że człowiek podejmując wyzwania edukacyjne wpływa na przebieg swojego życia¹. Według postulatów UNESCO, kształcenie ustawiczne obejmuje cały system szkolny oraz oświatę równoległą, kształcenie dorosłych i wychowanie w środowisku. Takie ujęcie ma istotny wpływ na dotychczasowy system oświaty. Wprowadza nowe cele, formy, metody i treści edukacji. Koncepcja kształcenia permanentnego odzwierciedlana jest w wielu dokumentach opracowanych przez ONZ. Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie założeń edukacji obejmującej całe życie człowieka (lifelong education).

Oświata dorosłych w ujęciu rekomendacji i raportów UNESCO

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury - UNESCO (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization) została utworzona w 1946 roku jako wyspecjalizowana agenda Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), powołana w celu zacieśniania współpracy międzynarodowej w dziedzinie oświaty, nauki i kultury.

Międzynarodowa Komisja do spraw Rozwoju Edukacji, powołana przez UNESCO w 1971 roku dla zbadania aktualnego stanu oświaty i wychowania na świecie oraz w celu opracowania założeń ich przyszłego rozwoju, przygotowała pod kierunkiem Edgara Faure'a raport zatytułowany Uczyć się, aby być². Przedstawia on obraz oświaty lat 60. oraz warunki jej rozwoju i upowszechniania. Wyodrębniono w nim trzy elementarne zasady warunkujące dalszy rozwój edukacji:

• zasadę demokratyczności (powszechności) edukacji;
• zasadę ciągłości (ustawiczności) kształcenia;
• zasadę elastyczności programowej, strukturalnej i metodycznej.

Szczególnie istotną rolę z perspektywy kształcenia przez całe życie ma druga z przytaczanych zasad. Raport Faure'a stworzył podwaliny, wytyczne dla dalszego rozwoju teorii edukacji dorosłych, ze szczególnym uwzględnieniem permanentnego wymiaru oświaty. W raporcie położono olbrzymi nacisk na wychowywanie społeczeństwa uczącego się, wdrażanie go do samokształcenia i stałego (ciągłego) podejmowania wysiłków edukacyjnych. Wskazano drogę działaniom edukacyjnym w środowisku dorosłych oraz ich szczególną rolę. Wówczas podkreślano już olbrzymią wagę nowych technik oraz rozwijania systemów oświaty jako całości, uwzględniając kształcenie przez całe życie. Podczas XIX Konferencji Generalnej UNESCO w Nairobi w 1976 roku przyjęto Rekomendację w sprawie Rozwoju Edukacji Dorosłych (Recomendation on the development of adult education). Oświatę dorosłych określono w niej jako: (...) cały kompleks organizowanych procesów oświatowych, formalnych lub innych, niezależnie od treści, poziomu i metod, kontynuujących lub uzupełniających kształcenie w szkołach, uczelniach i uniwersytetach, a także naukę praktyczną, dzięki czemu osoby, uznawane jako dorosłe przez społeczeństwo, do którego należą, rozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę, udoskonalają swoje techniczne i zawodowe kwalifikacje lub zdobywają nowy zawód, zmieniają swoje postawy i zachowania w zakresie wszechstronnego kształtowania osobowości oraz uczestnictwa w zrównoważonym i niezależnym społecznym i kulturalnym rozwoju³. Podczas Konferencji zdefiniowano także szereg celów i zadań stawianych edukacji dorosłych, będących nadal aktualnymi i ściśle korespondującymi z postulatami szeroko pojmowanej oświaty ustawicznej, a także bliskich problemom globalizacji, integracji europejskiej i rodzącego się dziś społeczeństwa informacyjnego. Główne zadania i cele edukacji dorosłych to:

• utrwalanie pokoju, rozwój współpracy i zrozumienia międzynarodowego;
• ułatwianie rozumienia istotnych problemów współczesności i zachodzących zmian społecznych z dążeniem do aktywnego uczestnictwa w rozwoju społecznym w celu osiągnięcia społecznej sprawiedliwości;
• rozwinięcie świadomego stosunku człowieka do otaczającego go fizycznego i kulturalnego środowiska, a także podjęcie starań doskonalenia tego środowiska, poszanowania i ochrony przyrody, ogólnej tradycji i społecznej własności;
• kształtowanie postawy poszanowania różnorodnych obyczajów i kultur w zakresie narodowym i międzynarodowym;
• rozwinięcie i upowszechnienie rozlicznych form porozumiewania i solidarności w różnych grupach społecznych: w rodzinie, w lokalnym środowisku, w regionie, kraju i w skali międzynarodowej;
• rozwijanie umiejętności korzystania z różnych źródeł wiedzy (dziś należałoby mówić tu także o nowoczesnych technologiach -przyp. autora), nauczanie zdobywania nowej wiedzy w formach pracy indywidualnej, grupowej i w placówkach oświatowych w zakresie zdobywania wiadomości, podnoszenia kwalifikacji zawodowych, nabywania nowych form zachowania i wszechstronnego rozwoju osobowości;
• dążenie do świadomego i efektywnego połączenia procesu rozwoju i doskonalenia osobowości z działalnością zawodową, osobistych zainteresowań w zakresie wartości duchowych i estetycznych z osiągnięciami nowoczesnej techniki i sposobu realizacji zadań zawodowych;
• rozwijanie właściwego rozumienia problemów związanych z wychowaniem dzieci w warunkach współczesnego życia;
• rozwijanie umiejętności spożytkowania środków masowej informacji, a zwłaszcza radia, telewizji, filmu i druku (warto zwrócić tu uwagę na nowoczesne media, między innymi internet, których zastosowania nie wyklucza się -przyp. autora), uczenie korzystania z nich jako źródeł wiedzy i przekazu opinii społecznej;
• rozwijanie umiejętności uczenia się i samokształcenia⁴.

Idąc w ślad za ustaleniami Rekomendacji, J. Półturzycki wymienia dziesięć zasad, na których w praktyce opierać powinna się realizacja wyżej wymienionych celów. Oświata dorosłych powinna:

• uwzględniać potrzeby ludzi dorosłych, wykorzystywać dla rozwoju działalności oświatowej ich różnorodne doświadczenia;
• odbywać się zgodnie z zasadą stałego rozwoju człowieka w ciągu całego życia;
• rozwijać czytelnictwo i rozbudzać zainteresowanie kulturą;
• rozbudzać i rozwijać korzystne oświatowe zainteresowania ludzi dorosłych, nawiązywać do ich doświadczeń, krzewić i umacniać wiarę w ich oświatowe możliwości, organizować i zapewniać aktywny udział w procesie oświatowym na wszystkich jego etapach;
• uwzględniać także konkretne aktualne warunki pracy i życia ludzi dorosłych, właściwości rozwoju ich osobowości, wiek, sytuację rodzinną, środowisko społeczne, miejsce pracy i rodzaje kontaktów międzyludzkich;
• być tak przygotowana i organizowana, aby ludzie dorośli oraz ich grupy lokalne i zawodowe mogły uczestniczyć w planowaniu i organizowaniu działalności oświatowej, włączając w to także określenie potrzeb ludzi dorosłych oraz zmian środowiska, w którym żyją i pracują;
• odbywać się z uwzględnieniem społecznych, kulturalnych, ekonomicznych i instytucjonalnych warunków właściwych dla każdego kraju i społeczeństwa;
• współuczestniczyć w społecznym i ekonomicznym rozwoju całego społeczeństwa;
• w systemie form i działań oświatowych powinny być również takie, które w drodze wzajemnej pomocy i porad pozwolą dorosłym rozwiązywać ich codzienne problemy i kłopoty;
• być tak realizowana, by każdy z uczestników, niezależnie od płci i wieku, a jedynie od doświadczenia i zdobytej wiedzy, był nie tylko uczącym się i zdobywającym wiedzę, ale także nauczającym i udostępniającym własne osiągnięcia i doświadczenia innych⁵.

Kolejnym istotnym w rozwoju założeń edukacji permanentnej dokumentem przygotowanym na zlecenie UNESCO jest Raport Delorsa⁶. Jest to raport Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku, powołanej w 1993 roku pod kierownictwem J. Delorsa. Raport Delorsa, ukazując się dwadzieścia lat po Raporcie Faure'a, kontynuuje dotychczasowe polityczno-oświatowe dokonania UNESCO. Zaprezentowany w nim obraz oświaty jutra ukazywany jest jako przyszły rozwój społeczeństwa, środowiska, pracy⁷.

Raport powstał w perspektywie zbliżającego się XXI wieku. Owa perspektywa budziła zarówno lęk, jak i wiele nadziei. W szeroko rozumianej edukacji dopatrywano się szans przezwyciężenia trudności. W raporcie ściśle nawiązano do dokumentów przygotowanych przez grupę E. Faure'a. Zwrócono szczególną uwagę na konieczność umożliwienia przez rządy krajów swoim obywatelom dostępu do edukacji ustawicznej, sprowadzającej się do czterech podstawowych filarów współczesnej edukacji:

• uczyć się, aby żyć wspólnie -uczenie harmonijnego współistnienia -rozwijanie rozumienia bliźnich, ich historii, tradycji i duchowych wartości;
• uczyć się, aby wiedzieć -uczenie zdobywania wiedzy -przekazanie podstaw wykształcenia ogólnego i rozbudzanie potrzeby uczenia się przez całe życie;
• uczyć się, aby działać -uczenie do działania -rozwijanie kompetencji radzenia sobie z nietypowymi sytuacjami oraz umiejętności pracy grupowej;
• uczyć się, aby być -uczenie do życia -żaden z ludzkich talentów: pamięć, logiczne myślenie, fantazja, umiejętności manualne, zmysł estetyki, umiejętności komunikacji, naturalna charyzma przewodzenie w grupie nie mogą zostać zaprzepaszczone.

Komisja przywołała idee uczącego się społeczeństwa, bazującego na zdobywaniu, odświeżaniu i wykorzystywaniu wiedzy. Zwrócono jednak szczególną uwagę na nowe możliwości oferowane przez nieustannie rozwijające się nowoczesne technologie, wskazując je jako źródło niezliczonej ilości danych i faktów.

W najnowszych dokumentach UNESCO postuluje, że to właśnie edukacja, w szczególności permanentna, stanowi klucz do nowych technologii - ma ona zapewnić dostęp do wiedzy, gromadzonej i przetwarzanej przez społeczeństwo informacyjne. Pozwala także na selekcję informacji, ich porządkowanie i właściwe wykorzystanie. Proponowane w nich reformy zakładają możliwość powrotu do "szkolnej ławy" w każdym wieku, co da poczucie, że los młodego człowieka nie jest jednoznacznie przesądzony w wieku 14-20 lat Osiągnięcie takiego stanu w społeczeństwie możliwe jest jedynie dzięki nieprzerwanemu poszerzaniu oferty edukacyjnej. Wiąże się to także ściśle ze wzrostem wymagań, rosnącymi frustracjami i dynamicznym postępem technologicznym. Kształcenie dorosłych, pełniące niegdyś rolę zastępczą, o charakterze kompensacyjnym, staje się obecnie popularną formą aktywności edukacyjnej. Rozwój kultury, rosnące wymagania i motywacje, a także coraz większa dostępność, wspierana nowymi technologiami, powodują upowszechnianie się tej formy. UNESCO jako organizacja prowadząca międzynarodową działalność edukacyjną o charakterze społecznym, mająca na celu popieranie rozwoju oświaty, nauki i kultury ma znaczący wpływ na kształtowanie się globalnego pojmowania i wprowadzania w praktykę terminu edukacja permanentna.

Bibliografia

• J. Delors (red.), Edukacja - jest w niej ukryty skarb, Wyd. UNESCO, Warszawa 1998.
• E. Faure, E. Herrera, A. R. Kaddoura, H. Lopes, A. W. Pietrowski, W. Rahnema, F. C. Ward, Uczyć się, aby być, PWN, Warszawa 1975.
• G. Klimowicz (red.), Otwarta Przestrzeń Edukacyjna. Kształcenie drogą elektroniczną. Edukacja przez całe życie. Inicjatywy Wspólnoty Europejskiej, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji -Narodowa Agencja Programu Socrates, Warszawa 2002
• Z.P. Kruszewski, J. Półturzycki, E.A. Wesołowska, Kształcenie ustawiczne idee i doświadczenia, Novum, Płock 2003.
• J. Półturzycki, Dydaktyka dorosłych, WSiP, Warszawa 1991.
• E. Przybylska (red.), Edukacja dorosłych w wybranych krajach Europy, Biblioteka Edukacji Dorosłych, Tom 19, Akademickie Towarzystwo Andragogiczne, Warszawa 2000.