Wprowadzenie

W życiu nieustannie wypełniamy różne role. Jesteśmy kierowcami, ale czasami pieszymi, bo nie da się wszędzie dojechać samochodem. (Dobrze więc, aby kierowcy nie zapominali o perspektywie pieszego!). Jesteśmy nauczycielami, ale także uczniami, bo bez podnoszenia kwalifikacji staniemy się... belframi. Warto chyba spojrzeć z obu perspektyw - ucznia i nauczyciela - na zagadnienie stylów uczenia się.

Każdy z nas uczy się najlepiej w unikatowy dla siebie sposób, który często jest mieszaniną różnych stylów uczenia się. Z drugiej strony, nauczyciele rzadko kiedy prezentują wiedzę w sposób najlepiej nam odpowiadający. Jest to chyba najczęstsza przyczyna porażek edukacyjnych - niedostosowanie sposobu przekazywania wiedzy do stylu uczenia się odbiorcy. Jeśli uczniowie twierdzą, że nie potrafią się samodzielnie uczyć, to najprawdopodobniej wynika to z niewiedzy dotyczącej własnego stylu uczenia się. Ponieważ każdy z nas uczy się w inny sposób, staramy się dostosować do swoich potrzeb, jeśli jest to możliwe, style, które najbardziej nam odpowiadają. Szczególnie widoczne jest to w zakresie Technologii Informacyjnej. Część z nas, chyba znikoma, rozpoczyna pracę z nowym programem od mozolnego studiowania dokumentacji. Są osoby, które rozpoczynają ten proces od prośby o instruktaż na żywo, pokazanie, jak to się robi. Spora grupa rozpoczyna pracę z nowym programem nieco na żywioł, starając się doświadczalnie poznać nowe narzędzie. Wszystko to jest wynikiem istnienia różnych stylów uczenia się.

Moje ponad 25-letnie doświadczenia edukacyjne w dziedzinie indywidualizacji i dostosowywania formy przekazu do preferencji uczniów są bardzo negatywne. Nie da się tego po prostu zrobić na sali, gdzie jest 30 studentów i jeden prowadzący. Realizacja postulatu dostosowania materiałów edukacyjnych do indywidualnych potrzeb osoby uczącej się możliwa jest w pełni dopiero dzięki I-edukacji. Punktem wyjścia powinna tu być identyfikacja stylu uczenia się. Literatura tego zagadnienia jest bardzo bogata. Niestety, nie ma w zasadzie żadnych polskojęzycznych opracowań na ten temat.

W literaturze znanych jest wiele tego typu metodologii i związanych z nimi narzędzi. Oto niektóre z nich.

• Allinson and Hayes' Cognitive Styles Index (CSI),
• Apter's Motivational Style Profile (MSP),
• Dunn and Dunn model and instruments of learning styles,
• Entwistle's Approaches and Study Skills Inventory for Students (ASSIST),
• Gregorc's Mind Styles Model and Style Delineator (GSD),
• Herrmann's Brain Dominance Instrument (HBDI),
• Honey and Mumford's Learning Styles,
• Index of Learning Styles (ILS) - Felder, Silverman, Solomon,
• Questionnaire (LSQ),
• Jackson's Learning Styles Profiler (LSP),
• Kolb's Learning Style Inventory (LSI),
• Memletics Learning Styles,
• Myers-Briggs Type Indicator (MBTI),
• Paragon Learning Style Inventory (PLSI),
• Riding's Cognitive Styles Analysis (CSA),
• Sternberg's Thinking Styles Inventory (TSI),
• Vermunt's Inventory of Learning Styles (ILS).

W dalszej części artykułu dokładniej zostanie omówionych pięć wybranych spośród nich.

Kolb Learning Style Inventory (LSI)

Początki prac Kolba dotyczących stylów uczenia się sięgają lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku¹. W swojej pionierskiej pracy dotyczącej Experimental Learning² Kolb wyróżnia cztery podstawowe etapy procesu uczenia się (rys. 1):

Rysunek 1. Etapy procesu uczenia się

Źródło: http://www.infed.org/images/explrn.gif

Efektywne uczenie się sprowadza się więc do posiadania i rozwijania w sobie czterech zdolności i umiejętności:

• konkretnego doświadczania (concrete experience, CE),
• refleksyjnej obserwacji (reflective observation, RO),
• tworzenia abstrakcyjnych hipotez (abstract conceptualization, AC),
• aktywnego prowadzenia eksperymentów (active experimentation, AE).

Według Kolba w procesie uczenia się można wyróżnić cztery podstawowe czynności (rys. 2):

• odczuwanie (feeling),
• obserwacja (watching),
• myślenie (thinking),
• działanie (doing).

Rysunek 2. Podstawy procesu uczenia się

Źródło: http://www.businessballs.com/images/kolbstyles1.jpg

W wyniku tego rozróżnienia Kolb³ zidentyfikował cztery podstawowe style uczenia się, będące kombinacją czterech umiejętności (czynności), w zależności od tego, które etapy procesu uczenia się są dominujące:

Rysunek 3. Podstawowe style uczenia się

Źródło: http://www.hayresourcesdirect.haygroup.com/Images/products/LSI_Chart_full.gif

Podstawowe style uczenia się można także zestawić w postaci tabelarycznej.

	Działanie Active Experimentation	Obserwacja Reflective Observation
Odczuwanie Concrete Experience	Accommodating Dostosowywanie	Diverging Różnicowanie
Myślenie Abstract Conceptualization	Converging Zbieżność	Assimilating Przyswajanie

Dokładną charakterystykę stylów uczenia się można znaleźć w wielu publikacjach⁴.

Converger - lubi stawiać pytania typu jak?, 30% populacji
(Jak to działa? Jak to się stało?)

• jego siłą jest praktyczne wykorzystywanie pomysłów,
• potrafi skoncentrować się na dedukcyjnym rozumowaniu,
• zdecydowanie nieemocjonalny,
• ma raczej wąskie zainteresowania.

Diverger - lubi stawiać pytania typu dlaczego?, 15-20% populacji
(Dlaczego tak to wygląda?)

• silną stroną jest bogata wyobraźnia,
• łatwo tworzy nowe pomysły,
• potrafi widzieć sprawy z różnych punktów widzenia,
• interesują go ludzie,
• ma szerokie zainteresowania kulturalne.

Assimilator - lubi stawiać pytania typu co?, 35-40% populacji
(Co jest przyczyną, a co skutkiem?)

• posiada zdolność do tworzenia teoretycznych modeli,
• przoduje w indukcyjnym rozumowaniu,
• jest bardziej zainteresowany abstrakcyjnymi ideami niż ludźmi.

Accomodator - lubi stawiać pytania typu jeżeli..., 15-20% populacji
(Jeżeli coś zmienię, to jakie będą tego następstwa?)

• jego najsilniejszą stroną są konkretne czyny, przedsięwzięcia,
• ma zdolność do podejmowania ryzyka,
• znakomicie się sprawdza w sytuacjach, w których jest wymagana reakcja na niespodziewane okoliczności,
• rozwiązuje problemy w sposób intuicyjny.

Klasyczny kwestionariusz Kolba składa się z dwunastu zdań, do których należy dopasować cztery możliwe zakończenia (uszeregowane pod względem trafności), biorąc pod uwagę bieżące doświadczenia. Wykorzystanie tego kwestionariusza jest, niestety, odpłatne i chronione prawami autorskimi. W literaturze istnieje wiele wariantów, mutacji typologii i kwestionariuszy Kolba.

Wariant holenderski

W tym wariancie opracowanym przez Educatieve Faculteit Amsterdam zasadnicze różnice dotyczą zarówno nazewnictwa stylów uczenia się, jak i liczby pytań w przeprowadzanym teście. Podstawowe cztery typy stylów uczenia się zostaną zaprezentowane poniżej⁵.

Observers - obserwatorzy
Obserwatorzy w głównej mierze są beneficjentami współpracy i wymiany myśli. W systemie klasowym muszą podejmować sporo inicjatyw, aby skłonić nauczycieli do przedstawienia właściwych przykładów, które wywołają ich żywe zainteresowanie. W systemach, gdzie nacisk jest kładziony na indywidualną pracę, napotykają na trudności w przypadku zadań wymagających samodzielności. Preferują pracę z innymi.

• Obserwatorzy są skoncentrowani na informacjach zawierających fakty;
• Obserwatorzy często uczą się obserwując realne wydarzenia i myśląc o nich, a także zapoznając się z refleksjami innych osób, co zwiększa dostępną dla nich bazę wydarzeń;
• Osoby o tym stylu uczenia się chcą czuć się zaangażowane w to, czego się uczą - uczenie się jest dla nich prostsze, jeśli widzą, jaka jest praktyczna korzyść z opanowywanego materiału;
• Ulubione pytanie obserwatora to: co zdarzy się dalej i dlaczego?

Thinkers - myśliciele
W systemie klasowym myśliciele napotykają na znaczne trudności, jeśli zbyt dużo materiału edukacyjnego jest przygotowanego wstępnie. Rozkwitają w systemie, w którym dominuje indywidualizacja i niezależność uczenia się. W realnych pozaszkolnych sytuacjach wymagają dodatkowego zewnętrznego impulsu motywującego do działania.

• Osoby wykorzystujące ten styl uczenia się lubią prowadzić badania i czytać opracowania o charakterze teoretycznym;
• Myśliciele lubią znać opinię ekspertów z danej dziedziny;
• W przypadku nowej problematyki lubią zapoznawać się z nią poprzez lekturę opracowań na jej temat, badanie zagadnień pokrewnych i analizę;
• Ulubione pytanie myśliciela to: co wiadomo na ten temat?

Deciders - decydenci

Większość klasycznych zajęć prowadzonych w klasach najlepiej odpowiada właśnie temu stylowi. Uczestnictwo w tego typu zajęciach nie jest dla osób reprezentujących ten styl żadnym problemem. Kłopoty zaczynają się, gdy istnieje potrzeba samodzielnego uczenia się lub prowadzenia badań. Osoby tego typu potrzebują w takich sytuacjach dużo opieki i nadzoru.

• Osoby reprezentujące ten styl uczenia się preferują sytuację, w której są nauczani (uczeni, kształceni) w zakresie zagadnień teoretycznych oraz ich praktycznych zastosowań;
• Preferują pracę w dokładnie zdefiniowanych strukturach, zorganizowaną w sposób praktyczny;
• Lubią pracować z teoretycznymi koncepcjami i modelami jako podstawą działania;
• Cenią sobie znajomość reguł i zasad;
• Ulubione pytanie decydenta to: jak to działa i jak to można wykorzystać?

Doers - ludzie czynu
Tego typu osoby sprawiają duże kłopoty w klasycznym systemie klasowym. W innych systemach uczenia się - gdzie jest więcej swobody i możliwości pracy indywidualnej - rozkwitają. Mimo umiejętności niezależnej pracy, wymagają pomocy w zrozumieniu teoretycznych podstaw omawianych zagadnień.

• Osoby wykorzystujące ten styl uczenia się uczą się na błędach i dzięki samodzielnemu odkrywaniu rzeczywistości;
• Łatwo dostosowują się do zmian;
• Ludzie czynu lubią różnorodność i łatwo adaptują się do niespodziewanych sytuacji;
• Istotnym elementem działania jest dla nich podejmowanie ryzyka;
• Często dochodzą do poprawnych wniosków na zasadach intuicyjnych;
• Ulubione pytanie ludzi czynu to: co dobrego może być efektem tego zdarzenia?

Honey and Mumford Learning Styles

W tym modelu, opisanym dokładnie w publikacji P. Honeya i M. Mumforda The Manual of Learning Styles⁶, odmienne jest nazewnictwo stylów uczenia się⁷.

Activist (podstawowy eksperyment)

• Preferuje uczenie się przez działanie ponad czytanie instrukcji;
• Lubi nowe doświadczenia i aktywność;
• Często wybiera pracę w grupie;
• Ceni sobie wymianę myśli i weryfikowanie pomysłów;
• Jego siła tkwi w otwartości myślenia i entuzjazmie.

Reflector (analiza)

• Preferuje pozostawanie w cieniu i obserwację;
• Dąży do zgromadzenia możliwie dużej ilości informacji przed podjęciem decyzji;
• Zamiast gwałtownych reakcji woli uzyskać ogólny obraz sytuacji będący sumą własnych minionych doświadczeń i spostrzeżeń innych osób;
• Jego siła tkwi w drobiazgowym gromadzeniu danych i ich analizie w celu doprowadzenia do konkluzji.

Theorist (synteza, stawianie hipotez)

• Preferuje adaptację i integrację wszystkich obserwacji w postaci teorii lub ram działania;
• Łatwo odnajduje związki pomiędzy poszczególnymi spostrzeżeniami i obserwacjami;
• Nową wiedzę łączy z własnymi teoriami, zadając pytanie, jak pasują one do nich;
• Jego siła polega na tym, że przy próbie rozwiązywania nowego problemu wykorzystuje krok po kroku istniejące informacje.

Pragmatist (zastosowania)

• Zawsze szuka nowych pomysłów, które mógłby wprowadzić w życie;
• Podstawowym kryterium oceny teorii jest możliwość ich potencjalnego praktycznego wykorzystania;
• Siłą tego typu osób jest łatwość korzystania z nowych idei i wprowadzania ich do codziennej pracy.

Metodologia ta została z powodzeniem wykorzystana w badaniach stylów uczenia się w ramach studiów BSc w zakresie Computing Scheme na University of Glamorgan w Wielkiej Brytanii⁸.

Felder & Solomon Index of Learning Styles

Innego rodzaju taksonomię zaproponowali Felder i Solomon⁹. W ich sposobie inwentaryzacji stylów uczenia się mamy do czynienia z następującymi kategoriami osób uczących się¹⁰.

Active and Reflective learners (Act/Ref) - Aktywni i Refleksyjni uczący się

• Aktywni najlepiej przyjmują i zachowują informację przez aktywne wykonywanie czynności - dyskusję lub tłumaczenie innym;
• Refleksyjni wolą najpierw przemyśleć zagadnienie;
• Aktywny mówi: spróbujmy tego i zobaczmy jak to działa;
• Odpowiedź refleksyjnego jest zdecydowana - najpierw przemyślmy sprawę!;
• Aktywni preferują pracę grupową, podczas gdy refleksyjni wolą pracować samodzielnie i niezależnie;
• Wykład, w czasie którego nie ma żadnej innej formy aktywności poza przepisywaniem do zeszytu treści zapisanych na tablicy jest trudny do zniesienia dla obu typów, szczególnie jednak dla aktywnych.

Sensing and Intuitive learners (Sen/Int) - Racjonalni i Intuicyjni uczący się

• Racjonalni preferują poznawanie faktów, podczas gdy intuicyjni - odkrywanie możliwości i relacji;
• Racjonalni lubią rozwiązywać problemy dobrze znanymi metodami i nie lubią komplikacji i niespodzianek; intuicyjni lubią innowacje, nie cierpiąc powtarzania działań rutynowych;
• Racjonalni będą częściej protestować, gdy na teście pojawi się pytanie dotyczące materiału nieomówionego na zajęciach;
• Racjonalni są bardziej cierpliwi w opanowywaniu szczegółów i zapamiętywaniu faktów oraz wykonywaniu prac laboratoryjnych; intuicyjni szybciej przyjmują nowe pomysły i lepiej radzą sobie z abstrakcyjnymi pojęciami i sformułowaniami matematycznymi;
• Racjonalni są znacznie bardziej praktyczni i ostrożni niż intuicyjni; z drugiej strony intuicyjni pracują szybciej;
• Racjonalni nie lubią kursów, które nie są dobrze osadzone w otaczającej ich rzeczywistości; intuicyjni nie lubią kursów, które wymagają pamięciowego opanowania materiału i wielu rutynowych obliczeń.

Visual and Verbal learner (Vis/Vrb) - Wzrokowi i Werbalni uczący się

• Wzrokowi najlepiej zapamiętują to, co widzą - rysunki, diagramy, filmy i demonstracje;
• Werbalni więcej czerpią ze słów - wyjaśnień zarówno pisanych, jak i mówionych;
• Wszyscy jednak najwięcej zyskują i korzystają, jeśli informacja prezentowana jest w obu formach - zarówno pisemnej, jak i obrazowej.

Sequential and Global learners (Seq/Glo) - Sekwencyjni i Globalni uczący się

• Sekwencyjni mają tendencję do uczenia się krok po kroku, gdzie każdy kolejny krok jest logicznym następstwem poprzednich;
• Globalni mają tendencję do uczenia się dużymi skokami i przyswajania materiału nieco na losowych zasadach, bez poszukiwania wzajemnych powiązań;
• Sekwencyjni najczęściej w poszukiwaniu rozwiązania postępują krok po kroku; globalni często potrafią rozwiązać problemy szybciej - mają jednak często kłopoty z uzasadnieniem rozwiązania.

W sieci dostępny jest test¹¹, który pozwala ocenić własny styl uczenia się zgodnie z Felder & Solomon Index of Learning Styles.

Paragon Learning Style Inventory  

Paragon LSI¹² wykorzystuje typologię Junga (introversion/extroversion, intuition/sensation, thinking/feeling, judging/perceiving), stosowaną także w Myers-Briggs Type Indicator, Murphy Meisgeir Type Indicator oraz Keirsey-Bates Temperament Sorter.

W sieci dostępny jest test¹³ pozwalający na ocenę własnego stylu uczenia się zgodnie z PLSI.

Memletics Learning Styles  

Zgodnie z tą typologią, rozróżniamy siedem podstawowych stylów uczenia się¹⁴ (porównaj rysunek 4):

• Wizualny - Visual (spatial)
  Preferencje dla obrazów i rozumienia przestrzennego;
• Dźwiękowy - Aural (auditory-musical)
  Preferencje dla dźwięku i muzyki;
• Słowny - Verbal (linguistic)
  Preferencje dla słowa mówionego i pisanego;
• Fizyczny - Physical (kinesthetic)
  Preferencje dla wykorzystania ciała, rąk, dotyku;
• Logiczny - Logical (mathematical)
  Preferencja dla wykorzystania logiki i racjonalnego rozumowania;
• Społeczny - Social (interpersonal)
  Preferencja dla uczenia się w grupach bądź też z innymi ludźmi;
• Indywidualny - Solitary (intrapersonal)
  Preferencja dla samodzielnego uczenia się, samokształcenia.

Rysunek 4. Memletics Learning Styles


Źródło: http://www.memletics.com/manual/images/memstyles.jpg

Kwestionariusz zawiera 70 pytań, na które możliwe są trzy odpowiedzi:

• Stwierdzenie całkowicie do mnie nie pasuje;
• Stwierdzenie częściowo pasuje do mnie;
• Stwierdzenie w pełni odpowiada mojej osobie.

Istnieją trzy wersje kwestionariusza¹⁵ online, plik PDF i plik XLS. Wyniki przykładowego testu przedstawia rysunek 5.

Rysunek 5. Memletic Styles Graph


Źródło: http://www.memletics.com/manual/images/singlestylesgraph.gif

Uwagi końcowe

W klasycznym modelu edukacyjnym, bazującym na kredzie i tablicy, przy niewielkich liczebnie grupach, nauczyciele doskonale znali swoich uczniów i ich charaktery. W masowej edukacji studenci są anonimowi. Jeszcze gorsza jest sytuacja w I-edukacji. Studenci są w tym przypadku w zasadzie całkowicie nam nieznani. Jedyną szansą na zmianę tej sytuacji może być automatyczny test, określający styl uczenia się. Tego typu informacja może być pomocna zarówno dla nauczycieli przygotowujących odpowiednie materiały edukacyjne, jak i dla uczniów, którzy mogą korzystać z najbardziej odpowiednich dla siebie materiałów.

Co przykładowo typologia Kolba mówi uczniom i nauczycielom? Posłużmy się jeszcze raz przykładem oprogramowania. Nie zmuszajmy na siłę kogoś, kto preferuje aktywny eksperyment do studiowania dokumentacji. Z drugiej strony nie pozbawiajmy tych, którzy preferują studiowanie dokumentacji dostępu do tego typu materiałów. Rolą tutora (mentora) jest określenie stylu uczenia się i zaproponowanie najwłaściwszego zestawu materiałów.

Artykuły i wypowiedzi zachodnich specjalistów w dziedzinie stylów uczenia się wskazują na konieczność prowadzenia zakrojonych na szeroką skalę teoretycznych badań naukowych w tej dziedzinie, popartych eksperymentami. Co więcej, osoby i instytucje prowadzące te badania powinny być niezależne, to znaczy niezwiązane bezpośrednio z żadną ze znanych typologii. Istnieje paląca potrzeba odpowiedzi na wiele pytań, choćby takich jak:

• Jaki jest wpływ stylów uczenia się na nauczanie i uczenie się?
• Jaka jest wiedza środowisk nauczycielskich na temat stylów uczenia się?
• Czy uczniowie i nauczyciele wiedzą, jak można udoskonalić mechanizmy uczenia się?

Pomoże to rozwiązać wiele problemów edukacyjnych w XXI wieku.

Znakomitym podsumowaniem tych wszystkich, trochę może teoretycznych wywodów o stylach uczenia się, mogą być słowa dotyczące pokrewnego zagadnienia - typów osobowości.

We All Have Special Gifts! There are no "good" or "bad" types. All types contribute special gifts to the world. Knowing your type can help you understand and develop both your most and least preferred functions, as well as help you understand and work with other people¹⁶.

Rysunek 6. Różnimy się!


Źródło: http://www.trendal.org/myersbriggs/images/itsawar.gif;
http://www.trendal.org/myersbriggs/images/angelpoint_2.gif

Bibliografia

• R.M. Felder, Matters of style, American Society of Electrical Engineers, "Prism" 1996, nr 6(4).
• R.M. Felder, Reaching the second tier: learning and teaching styles in college science education, "College Science Teaching" 1993, nr 23(5).
• P. Honey, A. Mumford, The Manual of Learning Styles, Peter Honey Publications, 1986.
• D. Kolb, Experiential Learning: experience as the source of learning and development, Prentice Hall, New Jersey 1984.
• D. Kolb, Learning Style Inventor,. MA: McBer and Company, Boston 1981.
• D.A. Kolb, R. Fry, Toward an applied theory of experiential learning, [w:] C. Cooper (red.), Theories of Group Process, John Wiley, London 1975.
• D.A. Kolb, The Learning Style Inventory: Technical Manual, Ma.: McBer, Boston 1976.

Netografia

• Action Learning for Lifelong Professional Development, http://www.bilk.ac.uk/college/research/allpd/TMP1001493393.htm#learnstyle, [29.08.2005].
• david a. colb on experimental learning, http://www.infed.org/biblio/b-explrn.htm, [29.08.2005].
• Free learning styles inventory (test, quiz or questionnaire), http://www.learning-styles-online.com/inventory/questions.asp, [29.08.2005].
• Kolb's learning styles test, http://www.efa.nl/onderwijs/2000/addictEUN/addictweb/Kolb&Vermunt.htm, [29.08.2005].
• Learning to learn, http://www.ics.ltsn.ac.uk/pub/conf2003/dave_farthing.htm, [29.08.2005].
• Memletics Accelerated Learning Manual's Overview Chapter, http://www.memletics.com/overview.asp, [29.08.2005].
• MSECRC/ILS Explained, http://www.crc4mse.org/ILS/ILS_explained.html, [29.08.2005].
• MSECRC/Self Test/take the test, http://www.crc4mse.org/ILS/self_test.html, [29.08.2005].
• Paragon Learning Style Inventory, http://www.oswego.edu/plsi/index.html, [29.08.2005].
• PLSI Version 48a, http://www.oswego.edu/plsi/plsi48a.htm, [29.08.2005].
• The Myers-Briggs Personality Types, http://www.trendal.org/myersbriggs/personhome.htm, [29.08.2005].
• UniS Skills Project Pilot Pack: Improving Own Learning and Performance, http://www.surrey.ac.uk/Skills/pack/styleq.html, [29.08.2005].