Wprowadzenie

Niezwykle szybki rozwój nauki i techniki stawia przed uczelniami wyższymi inne niż dotychczas zadania. Proces kształcenia nie kończy się wraz z uzyskaniem przez absolwenta dyplomu, lecz nabiera charakteru cyklicznego. Właściwie trwa on nieprzerwanie przez cały czas jego zawodowej działalności¹.

Jednym z podstawowych zatem elementów oddziaływania uczelni powinno być nabycie przez studentów umiejętności dalszego samodzielnego kształcenia się. Pomoc uczelni w dalszym doskonaleniu zawodowym realizowana jest głównie w formie studiów podyplomowych oraz różnych form kształcenia na odległość.

Absolwent po ukończeniu uczelni dysponuje określonym, uzyskanym w uczelni, zasobem wiedzy (J) i umiejętności (U). Praca zawodowa zwiększa i pogłębia ten zasób. Po upływie 3-4 lat, zależnie od danej dziedziny, powinien on swą wiedzę i umiejętności poszerzyć, tym bardziej, że ulegają one zmianie w wyniku zapominania tych dziedzin, z którymi w pracy nie ma styczności. Zadaniem studium podyplomowego jest zatem poszerzenie i pogłębienie posiadanych wiedzy i umiejętności.

Niewątpliwie liczba studiów podyplomowych i ich zakres oddziaływania będą w przyszłości wzrastać zgodnie z potrzebami ciągłego kształcenia i doskonalenia kadry². Należałoby więc zatem bliżej przeanalizować cechy tych form kształcenia oraz przedstawić propozycje ich modernizacji przy udziale dostępnych środków multimedialnych.

Studia podyplomowe - podział i formy organizacyjne

Studia podyplomowe w obecnej swej formie są trudne w realizacji zarówno ze względów dydaktycznych, jak i organizacyjnych. Forma ta stawia wysokie wymagania prowadzącym zajęcia - przede wszystkim bardzo dobrej znajomości aktualnego stanu wiedzy z danej dziedziny oraz szerokiego poglądu na jej rozwój i znaczenie. Umiejętność przekazywania wiedzy w sposób zwarty, niemal syntetyczny, a jednak przystępny dla słuchaczy, jest kolejnym podstawowym warunkiem, jaki muszą spełniać prowadzący zajęcia. Dodatkowe trudności stwarzają: zróżnicowanie poziomów słuchaczy, różny czas, jaki upłynął od ukończenia przez nich studiów i specyfika wykonywanej pracy. Jeżeli studium ma wąski zakres, trudności te mogą być mniejsze.

Mimo różnorodności tematycznej można by wyodrębnić dwa typy studiów podyplomowych w zależności od ich podstawowego celu:

• studia mające na celu aktualizację i poszerzenie umiejętności i wiedzy w znanej i uprawianej zawodowo przez słuchaczy dziedzinie;
• studia mające na celu opanowanie przez słuchaczy wiedzy i umiejętności z nowej, nieznanej im dziedziny.

Niezależnie od tego podstawowego podziału można zróżnicować studia ze względu na ich szeroki lub wąski zakres tematyczny. Dalszą cechą charakterystyczną będą proporcje wiedzy i umiejętności w treści nauczania.

W pierwszej grupie można by zatem wyodrębnić:

• studia mające zaktualizować i poszerzyć wiedzę i związane z nią umiejętności w szerokim zakresie tematycznym danej dziedziny;
• studia mające zapoznać z aktualnym stanem wiedzy w wąskim zakresie, w specjalistycznej dziedzinie. Ich podstawowym zadaniem jest pogłębienie posiadanej przez uczestniczących w studium specjalistów wiedzy i umiejętności;
• studia, których celem jest doskonalenie przez słuchaczy określonych umiejętności, przeważnie w wąskim zakresie związanych z posiadaną przez nich wiedzą.

W drugiej grupie studiów można wyodrębnić:

• studia, które mają zapoznać słuchaczy na mniej lub więcej szczegółowym poziomie z nową, raczej nieznaną im dziedziną wiedzy i umiejętności,
• studia mające na celu nabycie określonych umiejętności w wąskim zakresie, opartych na niewielkim, niezbędnym zasobie wiedzy.

Rysunek 1. Podział studiów podyplomowych ze względu na cele

Źródło: opracowanie własne

Przedstawiony podział studiów podyplomowych ze względu na ich cele i zakres (rys.1.) jest oczywiście bardzo ogólny. Niemniej jednak może być przydatny w fazie przygotowania studium. Stymuluje bowiem zarówno szczegółową tematykę, jak i udział czasowy określonych zajęć oraz ich formę, głównie jednak dobór obsady personalnej.

Analizując formy organizacyjne realizacji studiów podyplomowych, można wyodrębnić trzy podstawowe typy:

• studia podyplomowe stacjonarne, rzadko organizowane. Zajęcia odbywają się często. Ich zakres jest raczej wąski, mający pogłębić określoną wiedzę i umiejętności lub głównie umiejętności;
• studia podyplomowe zaoczne, najbardziej rozpowszechniana obecnie forma studiów podyplomowych. Zajęcia w postaci cyklicznych sesji odbywają się raz w miesiącu lub dwa razy w miesiącu. Jest to czas ograniczony, pozwala tylko na przedstawienie podstawowych problemów, wskazanie odpowiednich źródeł i ewentualnie przekazanie pomocniczych materiałów dydaktycznych;
• telestudia, studia podyplomowe z wykorzystaniem środków masowego przekazu. Ich organizacja wymaga albo posiadania własnego studia nagrań, albo szerokiej współpracy z telewizją profesjonalną. Przygotowanie zajęć w formie emisji programu telewizyjnego jest bardzo pracochłonne, zależy w dużym stopniu od tematyki i musi być realizowane przy współpracy specjalistów. Poszczególne moduły tematyczne muszą być dokładnie przygotowane i ujęte w formie scenariusza, a całość nagrania opracowana technicznie celem dostosowania do wymagań TV. Jak wykazały analizy, powoduje to prawie dziesięciokrotnie wyższy koszt realizacji telestudium niż studium zaocznego.

Wspomaganie multimedialne studiów podyplomowych

Ograniczony czas zajęć ze słuchaczami (12-16 h na przedmiot studiów) wskazuje, że zastosowanie odpowiednich środków multimedialnych i dostarczenie materiałów na nośnikach elektronicznych umożliwić może słuchaczom konieczną samodzielną pracę.

Analizując zakres możliwości wykorzystania środków multimedialnych w realizacji programu studium podyplomowego, należy uwzględnić specyfikę tematyki poszczególnych zajęć. W zależności od treści przedmiotu wykorzystanie w nim środków multimedialnych będzie różne.

W ogólności przekazywana wiedza ujęta być może w dwóch podstawowych postaciach³:

• w postaci opisu słownego, na który reaguje zmysł słuchu,
• w postaci obrazów oddziałujących na zmysł wzroku.

O ile treści opisowe mają stosunkowo ograniczony zakres możliwości odnośnie do formy ich przekazu, o tyle treści ujęte w formie obrazów mają niezwykle różnorodne sposoby realizacji.

Treści opisowe podawane przy wykorzystaniu środków multimedialnych mogą być bowiem nagraniem tekstu wykładowcy lub aranżera bądź też mogą zostać ujęte w formie tekstowej na ekranie jako cytaty, definicje czy fragmenty ustaw albo zarządzeń.

Bardzo szerokie są natomiast możliwości realizacyjne treści w formie obrazu. Może on być statyczny, jak schematy, rysunki, fotografie obiektów, lub dynamiczny - w postaci filmu czy animacji lub obrazu wirtualnego.

Wykorzystywanie środków multimedialnych dla jednej tylko formy przekazu, a więc tylko nagrywanie wykładu lub pokazywanie filmu bez komentarza nie spełnia założonych efektów dydaktycznych.

W procesie kształcenia w uczelni wyższej występują jednak pewne zróżnicowania i ograniczenia. Należy je uwzględniać przy opracowywaniu zajęć zwłaszcza na studium podyplomowym wspomaganym multimedialnie.

Ze względu na sposób wykorzystania środków multimedialnych można przekazywane treści podzielić na szereg grup. Uwzględniają one zarówno opis słowny, jak i obraz, przy czym w poniższym zestawieniu na pierwszym miejscu umieszczono formę najczęściej dominującą w przekazie, chociaż nie musi to być regułą.

Można zatem wyodrębnić następujące odmiany form realizacji z wykorzystaniem środków multimedialnych (rys. 2):

• opis oraz obraz statyczny obiektu lub zbioru obiektów w postaci zdjęć (wnętrza, wyposażenia, urządzeń);
• opis oraz obraz dynamiczny obiektu lub zbioru obiektów w postaci filmu umożliwiającego jego szerszą charakterystykę (fragmenty, zbliżenia, ujęcia zbiorowe);
• obraz działania obiektu oraz opis w postaci filmu, animacji wykresów przedstawiającej realizację funkcji obiektu (działanie urządzenia, ruchy obiektu);
• obraz zmiany stanu obiektu oraz opis w postaci filmu, zdjęć poklatkowych, animacji, wykresów, przedstawiający zmiany stanu (materiału, zachowań);
• obraz etapów kształtowania obiektu oraz opis w postaci animacji etapów projektowania (schematu konstrukcji, systemu);
• obraz wzorców działań oraz opis w postaci algorytmów i instrukcji realizacji określonych procedur (algorytmy projektowania, instrukcje obsługi sprzętu i aparatury, procedury uruchamiania obiektu);
• obraz przekształceń matematycznych oraz opis w postaci kolejnych sekwencji zależności matematycznych oraz ich graficznej postaci (przekształcenie, wyprowadzenie zależności, ogólnych wzorów i przykłady ich graficznej interpretacji);
• obraz przebiegu eksperymentu oraz opis doświadczeń laboratoryjnych (próby wytrzymałościowe, doświadczenia fizyczne).

Rysunek 2. Podział form multimedialnego przekazu treści

Źródło: opracowanie własne

Opracowanie określonej formy zajęć dydaktycznych wykładu, ćwiczenia z wykorzystaniem środków multimedialnych wymagają jednak odpowiedniego przygotowania⁴. Przygotowanie składa się z dwóch etapów, obejmujących:

• podział treści na odpowiednie moduły, które będą podane bezpośrednio i wyodrębnienie w nich tych treści, które będą przekazywane z wykorzystaniem środków multimedialnych;
• opracowanie dla tych treści szczegółowego scenariusza.

Opracowanie scenariusza jest podstawą do wykorzystania środków multimedialnych w postaci dysków CD lub kaset VHS.

O ile opracowanie treści merytorycznej jest zadaniem prowadzącego zajęcia, o tyle realizację techniczną multimedialnych pomocy dydaktycznych należy raczej zlecać odpowiednio przygotowanym do takiej działalności i dysponującym odpowiednim wyposażeniem jednostkom specjalistycznym. Niemniej jednak obowiązkiem zleceniodawcy jest dostarczenie lub wskazanie niezbędnych do realizacji scenariusza materiałów.

Studia podyplomowe wymagają bardzo dokładnego opracowania programu oraz struktury przedmiotu w formie modułowej⁵. Przykład takiej struktury modułu problemowego przedstawiono na rysunku 3. Wyodrębniono na nim sesję, spotkanie bezpośrednie ze słuchaczami oraz pracę samodzielną z wykorzystaniem nagranych na dyski DVD materiałów i z ewentualnym zamieszczeniem ich w internecie.

Wnioski

Proponowana forma studium podyplomowego stwarza, zwłaszcza na kierunkach ekonomicznych, szereg korzystnych dla procesu dydaktycznego możliwości, jak:

• ogromne poszerzenie i wzbogacenie tematyki poszczególnych przedmiotów, np. pokazanie filmowanych obiektów czy wypowiedzi niezwiązanych z grupą wykładowców specjalistów;
• przedstawienie trudnych do pokazania ujęć szczegółów konstrukcyjnych, pracy urządzenia, a także zestawień katalogowych;
• symulacja kinematyki zdarzeń lub urządzeń, przebieg procesów ekonomicznych, modelowanie złożonych obiektów, realizację algorytmu;
• zmniejszenie liczby sesji lub wykorzystanie ich na zajęcia seminaryjne lub sprawdzanie wiadomości.

Z drugiej strony studia podyplomowe wspomagane multimedialnie wymagać będą:

• bardzo dokładnego opracowania programu i struktury przedmiotu,
• pracochłonnego przygotowania i wykonania nośników multimedialnych, najlepiej przy udziale wyspecjalizowanego zespołu. Liczba nośników dla studium może wynosić 30-60 egzemplarzy bez kopii;
• wykonanie kopii nośników w zależności od liczby słuchaczy,
• dłuższego okresu przygotowaniu studium i dodatkowe koszty nakładowe związane z nośnikami.

Ze względu na prawdopodobieństwo, że w przyszłości studia podyplomowe będą jedną z podstawowych form kształcenia cyklicznego, wszelkie działania zmierzające do rozszerzenia ich zakresu i oddziaływania z wykorzystaniem środków multimedialnych zasługują na uwagę.

Bibliografia

• H. Bednarczyk, Modułowy model kształcenia inżynierów mechaników, V. Światowy Kongres Kształcenie i dokształcanie inżynierów na potrzeby XXI w., Warszawa, 12-14 września 2000.
• G. Dryden, J. Vos, Rewolucja w uczeniu, Wydawnictwo Moderski i S-ka, Poznań 2000.
• A. Grabowska, W. Budohoska, Procesy percepcji, PWN, Warszawa 1995.
• L. Kiełtyka, W. Jędrzejczyk, Czynniki przyswajalności wiedzy w procesie edukacji, V. Światowy Kongres Kształcenie i dokształcanie inżynierów na potrzeby XXI w., Warszawa, 12-14 września 2000.
• A. Samek, Kształtowanie struktury jednostki dydaktycznej z wykorzystaniem multimediów, [w:] T. Gołębiowski, M. Dąbrowski, B. Mierzejewska (red.), Uczelnia oparta na wiedzy, FPAKE, Warszawa 2005.