Wprowadzenie

Czy problematykę transferu wiedzy w uczelni można sprowadzić jedynie do tradycyjnych wykładów? Czy współczesne polskie uniwersytety gotowe są efektywnie przygotowywać przyszłych pracowników i pracodawców? Czy potencjał uczelni jest w pełni wykorzystywany?

Wydaje się, że wielowymiarowa współpraca organizacji, zarówno w perspektywie indywidualnych jej członków, jak też w perspektywie międzyorganizacyjnej, może prowadzić do wzrostu efektywności funkcjonowania uczelni (i nie tylko uczelni).

Prezentowany artykuł przedstawia różne sposoby i płaszczyzny transferu wiedzy (w zależności od jej rodzaju) w szkole wyższej.

Analizując proces transferu wiedzy, należy w pierwszym rzędzie wyróżnić jej dwa zasadnicze rodzaje¹, które B. Lundval i B. Johnson określają jako "know what" oraz "know how". Wiedza typu "know how" jest unikalna, specyficzna dla danej organizacji. Ta szczególna specyfika budowana jest poprzez wieloletnie doświadczenie i pozwala na osiąganie przewagi konkurencyjnej. Wiedza typu "know what" z kolei, dostarcza odpowiedzi na pytanie: co to jest?, zawiera definicje pojęć, opisy zrozumiałe dla wszystkich członków organizacji i przez nich wykorzystywane oraz specyficzny język zawierający takie terminy, jak satysfakcja klienta, fakturowanie, świadectwo jakości itp.².

W zależności zatem od charakteru przekazywanej wiedzy, różne mogą być sposoby jej transferu. Większe efekty bezspornie przynosi przy tym odpowiednie dzielenie się wiedzą typu "know how".

Dotychczas większość opracowań z dziedziny zarządzania zwracała głównie uwagę na przekazywanie wiedzy wyartykułowanej, dostępnej, zarchiwizowanej. Przez wiele lat uświadomiony transfer wiedzy w organizacjach odbywał się w procesie szkoleń, kursów - w ten sposób przekazuje się wiedzę książkową, powszechnie dostępną. W przypadku tego rodzaju wiedzy wybór medium ją przekazującego oraz sposobu przekazywania wydaje się zatem jednoznaczny. Największą zatem rolę pełni tu przekaz bezpośredni w drodze wykładu (nadawcą jest osoba, która już wcześniej posiadła określoną wiedzę, odbiorcą zaś osoba pragnąca swoją wiedzę poszerzyć o określone zagadnienia) lub w sposób pośredni, z wykorzystaniem określonego medium (np. druk, eter).

Wraz z pojawieniem się koncepcji zarządzania wiedzą coraz większego znaczenia nabiera transfer wiedzy wspólnej, szczególnej dla danej organizacji. Z analizy różnych sposobów transferu wiedzy płyną dwa główne wnioski:

• istnieje wiele różnych metod transferu wiedzy;
• wiedza jest przekazywana najbardziej efektywnie wówczas, gdy proces transferu dostosowany jest do transferowanej wiedzy³.

Klasyfikacja transferu wiedzy

Można zatem za Nancy M. Dixon wyróżnić pięć różnych rodzajów transferu wiedzy, opierając ten podział na charakterze wiedzy, jaka jest w dany sposób przekazywana, powtarzalności okoliczności, w jakich wiedza staje się potrzebna oraz stopniu podobieństwa zadań, przy realizacji których staje się ona niezbędna. Będą to: transfer seryjny, transfer wierny (imitacja), transfer odległy (naśladowczy), transfer strategiczny oraz transfer ekspercki.

Transfer seryjny praktykowany jest przez zespoły pracujące przy wykonywaniu takich samych zadań, aczkolwiek pojawiających się w różnym kontekście. W przypadku seryjnego transferu wiedzy zespół będący źródłem wiedzy jest jednocześnie zespołem będącym odbiorcą tej wiedzy. Ten typ transferu wiedzy pozwala unikać powtarzania kosztownych błędów uzyskując jednocześnie wzrost efektywności prowadzonej działalności, szybkości oraz jakości podejmowanych decyzji.

W przypadku transferu imitacyjnego zespół przekazujący wiedzę jest różny od zespołu pozyskującego ją. Zespół pozyskujący wiedzę wykonuje jednak podobne zadania w podobnych okolicznościach. Znaczącą różnicę - poza samym zespołem - stanowi tu jednak miejsce wykonywania danego zadania. Transfer wierny pozwala zatem na przenoszenie, i co za tym idzie, aplikowanie wiedzy jawnej z jednego miejsca w inne. W rzeczywistości gospodarczej tego typu transfer zachodzi z reguły w przypadku przekazywania tzw. najlepszych praktyk (Best Practices).

Transfer odległy związany jest z przekazywaniem wiedzy ukrytej - w tym przypadku zespół przekazujący i odbierający wiedzę wykonuje zadania nierutynowe. Bardzo ważna jest tutaj różnica kontekstowości wykonywanych zadań. Tego typu transfer oparty jest w głównej mierze na wzajemnych relacjach interpersonalnych, następuje on z reguły na życzenie odbiorcy. Zorientowany jest głównie na pozyskiwanie wiedzy kluczowej dla rozwiązania określonego problemu, często wąsko wyspecjalizowanej. Z reguły posłużenie się tego typu transferem wiedzy prowadzi do osiągnięcia znaczących efektów w przypadku podejmowania kosztownych decyzji.

Bardzo specyficznym typem transferu wiedzy jest transfer strategiczny, wykorzystywany w przypadku rozwiązywania bardzo złożonych problemów. Zastosowanie tego rodzaju transferu wiedzy, a w konsekwencji wiedzy charakterystycznej dla tego modelu jej przekazywania, wywiera z reguły wpływ na duże części systemu, czasami wręcz skutkuje efektami dla systemu jako całości, co odróżnia ten sposób przekazywania wiedzy od transferu odległego, którego efekty mają bardziej ograniczony zasięg - odnoszą się z reguły do poszczególnych zespołów lub jednostek organizacyjnych. Strategiczny transfer wiedzy może być charakteryzowany jako witalny, skomplikowany i dynamiczny proces.

Piątą kategorią jest ekspercki transfer wiedzy. Związany jest nieodzownie ze specyficznymi problemami pojawiającymi się niespotykanie w procesie wykonywania zadań. Problemy te z założenia wykraczają poza zakres wiedzy zespołu z nimi się spotykającego - w takich sytuacjach niezbędna okazuje się wiedza ekspertów z danej dziedziny. Przekazywana jest ona z reguły w postaci wyartykułowanych ekspertyz - niemniej zawsze w takich sytuacjach pojawia się obawa niezrozumienia lub niewłaściwego odbioru wiedzy wynikającego z różnego poziomu abstrakcji nadawcy i odbiorcy.

Reasumując, transfer wiedzy przybiera różny charakter w zależności od rodzaju wiedzy, jaka jest przekazywana, rodzaju zadań, do wykonywania których dana wiedza jest potrzebna. Istotny wpływ odgrywają także okoliczności, w jakich dana wiedza ma być wykorzystywana. Niemniej, najważniejszym wydaje się nie sam podział, a zrozumienie wynikających z niego, a zarazem powodujących go, różnic - tylko odpowiednie dobranie sposobu transferu czyni go efektywnym.

Badania OECD porównujące wybrane sektory działalności w kontekście niektórych elementów zarządzania wiedzą, wskazują na stosunkowo niską ocenę sektora edukacji w porównaniu do sektora wysokich technologii czy medycznego. Przede wszystkim sama świadomość koncepcji zarządzania wiedzą w tym sektorze oceniona jest jako bardzo niska. Podobnie przedstawiają się takie czynniki, jak tworzenie sieci wewnętrznych, współpraca na linii ekspert-nowicjusz czy współpraca multidyscyplinarna. Przesyłanie nowej wiedzy jest, według wspomnianych badań, powolne, a priorytet nadawany tworzeniu i przesyłaniu wiedzy niski⁴. Można zatem wnioskować, iż w instytucjach edukacyjnych, które wciąż jeszcze nie działają pod tak dużą presją rynku jak przedsiębiorstwa, nie obserwuje się jeszcze tak intensywnego wykorzystania zasobów wiedzy, jak można byłoby się spodziewać, a co za tym idzie, transfer wiedzy w tym sektorze jest ograniczony. Warto zwrócić także uwagę na fakt, iż także powiązania między poszczególnymi uniwersytetami są słabsze aniżeli w przypadku powiązań firm z innych sektorów z uniwersytetami⁵. Trudno zatem oczekiwać intensywnego przepływu wiedzy w tym sektorze.

Wiedza w uczelniach

Badania OECD wykazują także, iż w kontekście akademickim tworzenie i zastosowanie profesjonalnej wiedzy ważne jest tak na poziomie indywidualnym, jak i systemowym. Stąd też we współczesnym systemie szkolnictwa coraz większą wagę przywiązuje się do kooperacji, a tym samym wykorzystania sieci powiązań dla przekazywania wiedzy. W przypadku indywidualnych nauczycieli potrzebne jest zatem odejście od pracy i nauki indywidualnej, gdyż rozwój zależy od interakcji z innymi osobami. Interakcje takie łączą się nieodzownie z dzieleniem się wiedzą. Zgodnie z modelem interaktywnym - tworzenie wiedzy wspólnie z innymi nauczycielami powinno stać się integralnym elementem pracy każdego pedagoga.

Jakie są zatem nowe wyzwania dla edukacji w gospodarce opartej na wiedzy? Zdaniem ekspertów OECD, przede wszystkim nowy model kształcenia powinien przygotowywać studentów do życia zawodowego, w którym uczenie się poprzez działanie oraz interakcje z innymi nabierają coraz większego znaczenia. Ważna jest także permanentna edukacja - w gospodarce opartej na wiedzy tylko stały rozwój wiedzy pozwoli osiągnąć sukces. Co więcej, coraz większe znaczenie ma wymiar etyczny oraz tworzenie kapitału społecznego⁶. Każda z uczelni, chcąc sprostać narastającej konkurencji, powinna tak dostosować swój model działania, aby móc odpowiedzieć na te stawiane przed nią działania.

Przy rosnącym poziomie nauczania i jednocześnie wydłużania się czasu formalnej nauki oraz zmianach w dostępności edukacji⁷ szkoły wyższe i uniwersytety, chcąc zachować wysoką pozycję na rynku, muszą uczyć swoich klientów w sposób bardziej efektywny, wydajny i atrakcyjny. Co więcej, w obecnych warunkach coraz bardziej doceniane powinny być nieformalne procesy uczenia się zachodzące poza szkołą - mogą one skutecznie wspomagać formalne systemy nauczania. Ten warunek wydaje się być w dużym stopniu spełniony np. przez Program CEMS Master⁸.

Nowe programy zajęć powinny wspomagać tzw. uczenie permanentne (lifelong learning), gdyż w gospodarce wiedzy liczy się przede wszystkim umiejętność uczenia się i zarządzania własnym samorozwojem⁹.

Rozpatrując przypadek uczelni ekonomicznej, warto także zwrócić uwagę na istotność współpracy nauczycieli akademickich z praktykami - w tym miejscu współpraca owocuje przekazywaniem studentom wiedzy aktualnej, aplikowalnej w ich dalszej pracy.

W nowych warunkach gospodarczych, w społeczeństwie wiedzy, uniwersytety muszą zatem poszerzyć swoje metody uczenia się, a pracodawcy pogłębić związki z uniwersytetami.

Analizując uczelnię wyższą w kontekście przekazywania czy transferu wiedzy, należałoby przede wszystkim zwrócić uwagę na różne kierunki transferu:

• z uczelni do świata biznesu,
• ze świata biznesu do uczelni,
• pomiędzy uczelniami,
• wewnątrz uczelni.

Pierwszy z wyróżnionych kierunków transferu wiedzy łączyć można z problematyką innowacyjności. W dużej mierze jest on charakterystyczny dla uczelni technicznych - w nowej gospodarce, opartej na rozwoju sektorów wysokiej technologii coraz częściej powstają parki technologiczne, w których lokowane są instytuty badawcze (zazwyczaj ściśle połączone z uczelniami) oraz przedsiębiorstwa współpracujące z nimi w realizacji badań. Inną formą współpracy opartą na tym kierunku transferu wiedzy pomiędzy światem nauki a światem biznesu są - tworzone coraz częściej na uczelniach - inkubatory przedsiębiorczości; młodzi naukowcy mają w ten sposób możliwość pracy nad wdrożeniem swoich innowacyjnych projektów. Tego typu rozwiązania najczęściej można spotkać w dziedzinie informatyki czy biotechnologii.

Nie oznacza to oczywiście, iż uczelnie humanistyczne czy ekonomiczne nie mają udziału w tego typu transferze wiedzy. Jednakże obecnie częściej obserwuje się (zwłaszcza w polskich uczelniach) transfer wiedzy ze świata biznesu do uczelni. Coraz częściej stosowany jest model wykorzystywania doświadczeń konkretnych firm w procesie kształcenia. Niejednokrotnie nie sprowadza się to jedynie do rozwiązywania studiów przypadków na zajęciach, ale coraz powszechniej spotykamy się z zajęciami prowadzonymi przez praktyków zarządzania. Ten zachodni (głównie anglosaski) model kształcenia, oparty w dużym stopniu na studiach Master of Business Administration, stosowany początkowo w kształceniu podyplomowym, coraz częściej przenoszony jest w czołowych uczelniach do programu studiów stacjonarnych. Wynika to głównie z wymagań, jakie stawiane są przed nowym pokoleniem przyszłych menedżerów - powinni oni być przygotowani do rozwiązywania konkretnych problemów powierzonych im organizacji. Tradycyjny model kształcenia wyższego nie jest w stanie sprostać takim wyzwaniom. Uczenie się czy przekazywanie wiedzy w szkole różni się bowiem znacznie od uczenia się w pracy (patrz tab. 2). Stąd - by dostosować wiedzę i umiejętności absolwentów uczelni do wymagań pracodawców - niezbędne jest włączenie środowisk biznesowych w proces kształcenia.

Jak wynika z przedstawionej powyżej charakterystyki wiedzy i uczenia się w szkole oraz w pracy, jedynie połączenie tych dwóch perspektyw umożliwia menedżerom efektywną pracę. Stąd dzielenie się wiedzą, zachodzące pomiędzy biznesem a uczelnią, zarówno w wymiarze indywidualnym (np. poprzez zajęcia prowadzone przez praktyków), jak i globalnym (np. poprzez studia przypadków konkretnych problemów firm), odgrywa tak istotną rolę w procesie kształcenia ekonomicznego.

Dwa kolejne - wyróżnione wcześniej - rodzaje transferu wiedzy są ze sobą ściśle połączone. Można je dodatkowo rozpatrywać w dwóch perspektywach - dydaktycznej oraz naukowej. Z uwagi na tematykę niniejszego opracowania, autorka zdecydowała się zawęzić analizę jedynie do perspektywy dydaktycznej.

I tak, biorąc pod uwagę rodzaje wiedzy, transfer wiedzy zarówno pomiędzy uczelniami, jak i wewnątrz uczelni, należałoby rozróżnić transfer wiedzy typu know-what oraz transfer wiedzy typu know-how. W przypadku uczelni wiedza typu know-what stanowi niejako jej produkt sprzedawany klientom-studentom. W przypadku szkoły, o jej atrakcyjności świadczy jednak nie tylko produkt (do wiedzy typu know-what z reguły wszyscy mają dostęp poprzez media - książki, czasopisma fachowe, internet), ale w dużej mierze sposób jego sprzedania, czyli sposób przekazywania wiedzy. Stąd tak ważną rolę odgrywa tu wiedza typu know-how, pozwalająca zarówno odpowiednio dobrać treści programu (np. umiejętność pozyskiwania najnowszej wiedzy teoretycznej i selekcjonowania jej najistotniejszych elementów oraz wprowadzenie ich do programu nauczania), jak i przygotowany program przekazać słuchaczom w atrakcyjny, a jednocześnie efektywny sposób.

Obserwując polskie uczelnie można wyróżnić następujące modele transferu wiedzy:

• wykładowca uczelni A - studenci uczelni B - nierzadko zdarza się, że wykładowcy prowadzą zajęcia na różnych uczelniach; przenoszą oni w ten sposób treści i metody nauczania pomiędzy różnymi jednostkami organizacyjnymi;
• student uczelni A - student uczelni B - jest to indywidualny transfer wiedzy, oparty raczej na osobistych kontaktach; trudno też w tym modelu dostrzegać potencjał dla szerokiego rozprzestrzeniania się transferowanej wiedzy - pozostaje ona z reguły u odbiorcy;
• studenci uczelni A - studenci uczelni B - taki transfer następuje w warunkach prężnej działalności kół naukowych i organizacji studenckich; coraz częściej wykłady, konferencje, seminaria tematyczne organizowane przez takie organizacje mają charakter otwarty i zapraszani są na nie studenci zajmujący się podobną tematyką na innych uczelniach;
• wykładowcy uczelni B - student uczelni A - coraz częściej młodzi ludzie, chcąc poszerzyć swoje horyzonty, decydują się na równoległe studia na dwóch uczelniach, łącząc np. takie kierunki, jak zarządzanie i prawo. W ten sposób pozyskują oni nową wiedzę na drugiej uczelni. Podobnie jednak jak w modelu 2. jest to transfer wiedzy raczej na poziomie indywidualnym - student bowiem rzadko kontrybuuje wiedzę z uczelni A do uczelni B;
• wykładowca uczelni A - wykładowca uczelni B - podobnie, jak w modelu 2. opiera się on głównie na osobistych kontaktach, wspólnych zainteresowaniach naukowych. W przeciwieństwie do transferu z modelu 2. w modelu 5. można spodziewać się dzielenia się wiedzą zarówno typu know-what jak i know-how.

O ile autorce wiadomo, nie został opracowany system transferu wiedzy między uczelniami dla polskiego szkolnictwa. Wszelkie projekty z tego zakresu inicjowane są sporadycznie, przez konkretne jednostki, a opierają się przede wszystkim na osobistych kontaktach. Niewątpliwie uwarunkowane jest to silną konkurencją w tym sektorze. Brak jest jednak spójnej polityki rozwoju i transferu wiedzy w sektorze edukacji. Istnieją wprawdzie inicjatywy pośrednio stymulujące transfer wiedzy, jak choćby Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych. Uczelnie poddające się ocenie Fundacji muszą spełnić wymogi jej standardów akredytacyjnych, m.in. w obszarze Procesy dydaktyczne, co z pewnością pośrednio motywuje je do transferu wiedzy typu know-how, pozwalającej tym wymogom sprostać.

Rozpatrując transfer wiedzy między uczelniami w wymiarze międzynarodowym, należy zwrócić uwagę na rozwój międzynarodowych programów dydaktycznych. Jednym z takich programów jest właśnie Program CEMS Master.

Cechą odróżniającą współpracę między uczelniami polskimi a uczelniami polskimi i zagranicznymi jest poziom współpracy - o ile uczelnie krajowe współpracują głównie na poziomie jednostek, o tyle współpraca międzynarodowa jest znacznie bardziej zinstytucjonalizowana. Tworzone są alianse strategiczne, zawiązywane konsorcja lub podpisywane bilateralne umowy między uczelniami w zakresie wspólnego nauczania.

W samej tylko Szkole Głównej Handlowej funkcjonują następujące programy: CEMS Master, Master of Business Administration, Warsaw Executive Master of Business Administration, Polsko-Niemieckie Forum Akademickie i in. oraz liczne programy wymiany studentów (umożliwiają one raczej transfer wiedzy w wymiarze indywidualnym w odróżnieniu od zinstytucjonalizowanego transferu dokonującego się w programach).

Ostatnim z wyróżnionych kierunków przekazywania wiedzy jest transfer wiedzy wewnątrz uczelni. Poza tradycyjnym, podstawowym przekazywaniem wiedzy kanałem wykładowca - student, należy również wyróżnić model wykładowca - wykładowca, oparty bądź to na kontaktach osobistych (w przypadku dzielenia się wiedzą między różnymi jednostkami organizacyjnymi), bądź na zależnościach podwładny - przełożony (sytuacja, gdy profesor dzieli się wiedzą ze swoim asystentem prowadzącym ćwiczenia do jego wykładu).

Trudniej dostrzec w polskim tradycyjnym szkolnictwie potencjał dla transferu wiedzy między studentami jednej uczelni. Tego typu transfer zachodzi w największym stopniu podczas pracy zespołowej; polski system kształcenia wciąż jednak promuje postawy indywidualistyczne.

Przykładem obrazującym, w jaki sposób można połączyć indywidualizm studenta ze współpracą opartą na dzieleniu się wiedzą jest rozwiązanie wprowadzone w WirtschaftsUniversität Wien (WUW). Dzięki zastosowanej platformie informatycznej stworzono możliwość wspólnej nauki, wspólnego przygotowywania się do zajęć: wszystkie materiały do zajęć, podręczniki, prezentacje umieszczone są tam w systemie przez wykładowców. Studenci uczęszczający na dane zajęcia mają przez cały czas trwania nauki swobodny dostęp do tych materiałów. Jednocześnie, korzystając z danych zasobów, każdy z nich ma możliwość monitorowania, czy ktoś inny w tym samym czasie z nich korzysta. System pozwala w tej sytuacji zadać np. pytanie koledze dotyczące danego materiału lub nawet w czasie rzeczywistym wspólnie rozwiązać konkretny problem. Studenci w tej sytuacji dzielą się wiedzą ze sobą dokładnie wówczas, gdy dana wiedza jest im potrzebna. Z drugiej strony wciąż mają możliwość indywidualnej nauki.

Innym przykładem transferu wiedzy między studentami jest działalność w kołach naukowych oraz innych organizacjach studenckich. W tym przypadku przekazywanie wiedzy z reguły ograniczone jest do grona członków danej organizacji. Niekiedy jednak - dzięki organizowanym przez te organizacje otwartym wykładom lub seminariom - grono odbiorców ulega powiększeniu.

Podsumowanie

Odnosząc zaproponowany przez autorkę podział transferu wiedzy zachodzący z udziałem uczelni do klasyfikacji transferu wiedzy według Nancy M. Dixon, można wyciągnąć następujące wnioski:

• w gronie wykładowców uczelni można zaobserwować występowanie głównie transferu wiedzy o charakterze naśladowczym oraz imitacyjnym; dotyczy to zarówno wiedzy typu know-what, jak i know-how;
• tradycyjnie rozumiane przekazywanie wiedzy studentom przez wykładowców następuje według zasad określonych jako transfer seryjny;
• stosunkowo najrzadziej (z wyjątkiem transferu strategicznego, który z założenia występuje w obszarze zarządzania organizacjami, przez co zarezerwowany jest niejako tylko dla określonej grupy jej członków) obserwować można transfer wiedzy o charakterze eksperckim.

Bibliografia

• N.M. Dixon, Common Knowledge. How Companies Thrive by Sharing What They Know, Harvard Business School Press, Boston, Massachusetts 2000.
• S. Kwiatkowski, Przedsiębiorczość intelektualna, PWN, Warszawa 2002.
• B.A. Lundvall, B. Johnson, The Learning Economy, "Journal of Industrial Studies" 1994, tom 1, nr 2.
• Zarządzanie wiedzą w społeczeństwie uczącym się, OECD, 2000.