Opis badania

Nowoczesne formy kształcenia na odległość są coraz częściej stosowane w środowisku akademickim. Wobec rosnącej liczby wdrożeń e-learningowych w polskim szkolnictwie wyższym coraz bardziej aktualnym staje się zagadnienie odpowiedniego przygotowania materiałów dydaktycznych i wirtualnych zajęć. Działania uczelni skupiają się na zagadnieniach technicznych, związanych z budową i wdrażaniem oprogramowania oraz z zapewnianiem odpowiedniej infrastruktury. Rzadziej widoczne są próby odpowiedniego przygotowania strony metodycznej w procesach e-edukacyjnych. Odczuwalny jest brak schematów i scenariuszy prowadzenia zajęć online, sprawdzonych pod względem efektywności kształcenia i powszechnie udostępnionych. Odpowiedzią na takie zapotrzebowanie mogą okazać się wyniki projektu badawczego przeprowadzonego przez Centrum Rozwoju Edukacji Niestacjonarnej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.

W okresie od maja do października 2005 r. został zrealizowany projekt w ramach badań własnych SGH, zatytułowany Prowadzenie wirtualnych zajęć na poziomie kształcenia akademickiego - scenariusze i schematy postępowania, wykorzystanie internetowych baz wiedzy. Jego pierwsza część została poświęcona prowadzeniu wirtualnych zajęć na poziomie kształcenia akademickiego w zakresie scenariuszy i schematów postępowania. Przesłanką podjęcia tematu była analiza dostępności literatury i opracowań w tym zakresie. Brak powszechnie dostępnych prezentacji dobrych praktyk oraz tendencje rozwoju e-edukacji na gruncie kształcenia akademickiego skłoniły do podjęcia próby przygotowania repozytorium schematów prowadzenia zajęć, połączonych ze wstępną analizą możliwości wdrożenia scenariuszy w zajęcia e-learningowe. Podstawą badania były możliwości edukacyjne, jakie przynosi nam rozwój internetu - medium rozumianego zarówno jako źródło przekazu wiedzy, jak i środek interakcji międzyludzkich. Dlatego też za wprowadzenie do analizy posłużyła charakterystyka roli nauczyciela w tworzeniu i rozwijaniu wirtualnych społeczności edukacyjnych. Scharakteryzowano mechanizmy powstawania i funkcjonowania tychże społeczności, a także rolę nauczyciela w aspekcie dydaktycznym i psychospołecznym. Szczególnie istotnym aspektem okazał się wymiar psychospołeczny - trudniejszy do obserwacji, często niemierzalny, na który składają się procesy grupowe w sieci¹.

Zmierzając do opracowania repozytorium scenariuszy prowadzenia zajęć oraz mając w świadomości cel ich tworzenia, którym było praktyczne wykorzystywanie przez środowisko akademickie, kolejnym etapem była analiza zasad i sposobów przygotowywania oraz przekazu treści dydaktycznych na postawie przeglądu literatury naukowej. To podłoże dydaktyczne, prezentacja elementów skutecznego procesu dydaktycznego i wybranych metod realizacji zajęć wprowadza czytelnika w spektrum przykładowych schematów.

Repozytorium schematów prowadzenia zajęć zostało przygotowane na podstawie wywiadów z 50 nauczycielami akademickimi, reprezentującymi różne szkoły wyższe w Polsce. Liczba schematów nie jest równa liczbie przeprowadzonych wywiadów, z racji wyłonienia (w nielicznych przypadkach) więcej niż jednego schematu z treści wywiadu opisującego realizację zajęć dla więcej niż jednego przedmiotu oraz wyeliminowania kilku opisów niekwalifikujących się (w wyniku m.in. niekompletności czy też zbyt ogólnego charakteru) do przygotowania schematu.

Dominującą grupą poddaną wywiadom byli nauczyciele akademiccy Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Kryterium wyboru osób do wywiadów były zebrane pozytywne opinie na temat jakości prowadzonych zajęć, jak również, w przypadku części wybranych osób - wysoka pozycja w rankingu najlepiej ocenianych prowadzących w ankietach studenckich organizowanych przez Ośrodek Rozwoju Studiów Ekonomicznych SGH. W gronie osób poproszonych o zaprezentowanie przebiegu realizowanych zajęć znaleźli się również pracownicy naukowo-dydaktyczni SGH, którzy mieli za sobą pierwsze doświadczenia e-learningowe. Warto podkreślić udział w badaniu respondentów spoza SGH - osób z pozostałych akademii ekonomicznych oraz uczelni o innym profilu (np. pedagogicznym i uniwersyteckim). Po pierwsze, pozwoliło to na przygotowanie szerszej gamy różnorodnych przykładów schematów, po drugie - zapewniło możliwość pozyskania informacji od nauczycieli akademickich nieznających bezpośrednio działalności e-learningowej SGH, a co za tym idzie - których przekaz nie nawiązywał do uwarunkowań procesów organizacyjnych e-sgh. Dobór grupy respondentów nie był bez znaczenia. Opisy prowadzonych zajęć, zebrane poprzez wywiady, stały się podstawą budowy zbioru przykładowych schematów. Choć z założenia przykłady mogą być różne pod względem jakościowym, to proponowane w niniejszym opracowaniu, dzięki odpowiedniemu doborowi respondentów, można sklasyfikować w dużej części jako dobre praktyki.

Każdy schemat prezentowany na łamach opracowania opatrzony został oceną możliwości jego wdrożenia do zajęć prowadzonych w formie e-learningowej. Nieustrukturalizowany charakter przeprowadzonych wywiadów oraz różne doświadczenia członków Zespołu badawczego w zakresie e-learningu pozwoliły na przygotowanie kilkudziesięciu różnych przykładów schematów prowadzenia zajęć oraz różnych rekomendacji pod względem kierunku i metod wdrażania postępowań ujętych w schematach w procesy e-learningowe. Różnorodność ta wynika także z opisanej wyżej zasady doboru nauczycieli, z którymi przeprowadzano wywiady oraz z szerokiego spektrum objętych badaniem przedmiotów i uczelni - jednostek, w których respondenci prowadzą zajęcia.

Praktyczne wdrożenie schematów w procesy e-learningowe warunkowane jest przez pozyskanie wiedzy na temat standardów tworzenia materiałów e-learningowych, sposobów prowadzenia zajęć online, systemów stymulowania i oceniania aktywności studentów w czasie zajęć online, jak również wiedzy na temat narzędzi e-learningowych i ich możliwości. Tym zagadnieniom został poświęcony kolejny rozdział opracowania.

Badanie kończy próba analizy organizacji procesów e-learningowych w ośrodkach akademickich w Polsce². Charakterystyka prowadzonych działań, stosowanych metod i form e-edukacji w różnych uczelniach odzwierciedla różnorodność podejmowanych wysiłków w zakresie metodyki oraz organizacji tych procesów, a także pozwala na umiejscowienie przygotowanego repozytorium w zbiorze opracowań, przykładów i dobrych praktyk w Polsce.

Wnioski

Podsumowując, głównym celem tej części badania było doskonalenie metod kształcenia i rozwój form kształcenia przez internet poprzez przygotowanie zbioru dobrych praktyk dla potrzeb pracy nauczycieli oraz osób zaangażowanych w procesy e-edukacyjne, w szczególności w SGH. Zadanie to wyznaczyło cele szczegółowe:

• Narzędzia dydaktyczne w systemie nauczania zdalnego - opis i charakterystyka funkcji w kontekście przedstawionych schematów;
• Wirtualne społeczności edukacyjne - charakterystyka roli nauczyciela w ich tworzeniu i rozwijaniu;
• Przygotowanie wzorcowych scenariuszy prowadzenia zajęć online w środowisku akademickim;
• Określenie zasad i sposobów przygotowania treści dydaktycznych pod kątem prowadzenia zajęć wirtualnych.

Stopień realizacji tych celów oraz wyniki prac pozwalają na obronę tezy badania, iż stworzenie repozytorium schematów i scenariuszy e-learningowych przyczyni się do skuteczniejszego wdrażania form kształcenia na odległość (m.in. w formach wspomagających tradycyjny proces kształcenia) w praktyce dydaktycznej SGH oraz do zwiększenia efektywności wirtualnych zajęć.

W projekcie postawiono również pytania badawcze:

• Jak prowadzić zajęcia online, aby wyniki kształcenia były porównywalne z osiąganymi w czasie zajęć stacjonarnych?
• Jakie zachodzą relacje pomiędzy treściami dydaktycznymi opracowanymi na potrzeby wirtualnej edukacji a schematami prowadzenia zajęć e-learningowych?

Warto zauważyć, iż stosowanie standardów, charakteryzujących się wysoką jakością tworzenia materiałów e-learningowych i prowadzenia zajęć online oraz podejmowanie prób prowadzenia zajęć e-learingowych na podstawie schematów prowadzenia zajęć tradycyjnych umożliwia osiąganie wyników kształcenia online porównywalnych z wynikami zajęć stacjonarnych. Należy jednak podkreślić, iż próby automatycznego przełożenia schematów prowadzenia zajęć na formy e-learningowe nie są w pełni efektywne. Schematy prowadzenia zajęć tradycyjnych należy przekształcać w schematy zajęć online z wykorzystaniem standardów e-learningowych. Analizując relacje pomiędzy treściami dydaktycznymi opracowanymi na potrzeby wirtualnej edukacji a schematami prowadzenia zajęć e-learningowych można wskazać dwojaką rolę wymienionych schematów:

• po pierwsze - materiały e-learningowe powinny stanowić element schematów prowadzenia zajęć online w części dotyczącej przekazywania wiedzy w formie podającej;
• ponadto, materiały te powinny być podstawą realizacji zadań, prac grupowych i dyskusji w środowisku wirtualnej edukacji - a więc tych elementów, które dopełniają zbiór elementów zawartych w schematach.

Podsumowanie

Stosunkowo krótki okres rozwoju e-learningu w Polsce sprawia, iż brak jest wielu, powszechnie dostępnych opracowań o charakterze metodycznym dotyczących tej formy kształcenia. Można postawić tezę, iż działania zespołu Centrum Rozwoju Edukacji Niestacjonarnej SGH, zmierzające do wypracowania pełnego modelu dydaktycznego e-learningu, obejmującego możliwie wiele aspektów tej formy edukacji, będą stanowić cenne źródło wiedzy nie tylko dla kadry akademickiej SGH zaangażowanej w procesy e-edukacyjne, ale także dla przedstawicieli wielu innych uczelni. Po przygotowaniu Przewodnika tworzenia materiałów dydaktycznych oraz prowadzenia zajęć online w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz artykułów i referatów z zakresu metodyki e-edukacyjnej, kolejnym krokiem była próba utworzenia zbioru przykładowych schematów prowadzenia zajęć. Zbiór taki może stanowić praktyczną pomoc w dalszym rozwoju e-edukacji w SGH i innych instytucjach poprzez doskonalenie już istniejących oraz wprowadzanie nowych inicjatyw e-edukacyjnych.

Zespół projektowy