Wprowadzenie

W dążeniu do opracowania jak najbardziej efektywnego systemu kształcenia zawodowego, który mógłby być wdrożony w Polsce, nie sposób nie zwrócić się ku systemowi kształcenia dualnego funkcjonującemu w Niemczech. W swoim założeniu system ten ma dostarczać uczniowi wiedzy teoretycznej, jak też zapewnić kontakt z rynkiem pracy, a przez to lepiej dostosować jego kwalifikacje do zapotrzebowania zgłaszanego przez rynek pracy. Niniejszy materiał przedstawia charakterystykę systemu, sygnalizuje kwestie związane z jego efektywnością oraz analizuje wyzwania, jakie stoją przed systemem kształcenia dualnego w nowoczesnej gospodarce.

Organizacja procesu kształcenia dualnego w Niemczech

W niemieckim systemie kształcenia dualnego bierze udział kilka rodzajów szkół. W uproszczeniu są to odpowiednio:

• szkoła podstawowa: dla uczniów w wieku 6-10 lat;
• szkoła średnia I stopnia - odpowiednik polskiego gimnazjum: dla uczniów w wieku 10-15/16 lat;
• szkoły zawodowe kształcące w systemie dualnym: w połowie wymiaru czasu nauki (ok. 51%), w pełnym wymiarze czasu (ok. 12%) i szkoły średnie II stopnia- odpowiednik polskiego liceum (ok. 37%) - dla uczniów w wieku 15-19 lat

Osoby powyżej 19. roku życia maja do wyboru kontynuowanie nauki w ramach systemu szkolnictwa wyższego (uniwersytet) lub wejście na rynek pracy i ewentualne korzystanie z systemu ustawicznego kształcenia zawodowego. Bardzo istotnym elementem systemu kształcenia dualnego są praktyki odbywane w przedsiębiorstwach.

Poza różnymi typami szkół, niemiecki system ponadgimnazjalnej edukacji zawodowej opiera się na współpracy wielu partnerów. Różne podmioty zaangażowane w ten proces przyjmują na siebie różne funkcje i wynikające z nich zakresy odpowiedzialności. Ponadto szczególną rolę odgrywa zarówno procedura poszukiwania praktyk przez adeptów zawodu, jak i potem odbywanie samych praktyk.

Podmioty zaangażowane w system dualnego kształcenia i zakres ich odpowiedzialności²

Niemiecki model edukacji zawodowej, tzw. system dualny (dual system) zakłada połączenie nauki teoretycznej z praktyczną nauką zawodu, która stanowi de facto wstępne szkolenie zawodowe. Osoby zdobywające wykształcenie zawodowe w drodze kształcenia dualnego przechodzą na ogół trzyletnią naukę zawodu w szkole i w zakładzie pracy zgodnie z wybranym zawodem lub też w specjalistycznych szkołach zawodowych podlegających wyłącznemu nadzorowi państwa. W system kształcenia dualnego w Niemczech zaangażowani są zarówno partnerzy z poziomu federalnego, jak i z poziomu landowego. Są to następujący interesariusze procesu: państwo, partnerzy społeczni - reprezentanci pracodawców i pracowników oraz izby przemysłowo-handlowe czy też izby rzemieślnicze.

Poziom federalny

Organami państwowymi zaangażowanymi w system dualnego kształcenia zawodowego na poziomie federalnym są przede wszystkim Ministerstwo Badań i Edukacji oraz Ministerstwo Pracy i Gospodarki. Odpowiedzialnością państwa na poziomie federalnym jest ustanowienie ogólnych zasad dotyczących organizacji procesu edukacji ponadgimnazjalnej. Zasady te przyjęły formę Ustawy o szkoleniu zawodowym (Berufsbildungsgesetz)³. Zgodnie z zapisami tej ustawy regulaminy nauki ustalane przez reprezentantów grup zaangażowanych w proces - pracodawców i pracowników - są wprowadzane w życie przez właściwego ministra na szczeblu federacji, najczęściej ministra gospodarki. Istotnym załącznikiem ustawy jest obowiązująca klasyfikacja zawodów, która w roku 2001 liczyła ok. 360 zawodów. System dualny nie obejmuje służby cywilnej, częściowo także zawodów wykonywanych w resorcie zdrowia. Warto zauważyć, że gdy ustawa o szkoleniu zawodowym weszła w życie ponad 30 lat temu, sektor usług miał daleko mniejsze znaczenie niż w czasach obecnych i dlatego też zawody typowe dla sektora usług nie zostały w niej uwzględnione. Według omawianej ustawy warunkiem nauki w ramach systemu dualnego jest ukończenie dziesięcioletniej szkoły ogólnokształcącej⁴.

Charakteryzując federalne regulacje prawne w dziedzinie kształcenia ustawicznego należy wspomnieć o The Vocational Training Act, który reguluje inter alia kształcenie młodych osób wychodzących z systemu obowiązkowej nauki. The Vocational Training Act określa, że kształcenie zawodowe łączy w sobie kształcenie wstępne, kształcenie ustawiczne oraz programy przekwalifikowujące. Zgodnie z niemiecką konstytucją regulacje wynikające z aktu nie wpływają na funkcjonowanie szkół zawodowych, które są pozostawione w gestii poszczególnych landów⁵.

Poziom landów

Wszelkie inne działania związane z wdrażaniem systemu odbywają się na poziomach landów, dlatego też każdy z landów reguluje powyższe kwestie zgodnie ze swoją wewnętrzną polityką. Na tym poziomie istnieje "dualizm instytucjonalny": edukacja zawodowa jest finansowana ze środków landów oraz przez przedsiębiorstwa - finansują one praktyczną część nauki zawodu.

Na poziomie landów ważną rolę pełnią izby przemysłowo-handlowe czy też izby rzemieślnicze. Funkcjonuje ich ok. 430 we wszystkich sektorach gospodarki, głównie w handlu, przemyśle oraz rzemiośle. Zadaniem izb przemysłowo-handlowych i rzemieślniczych jest certyfikowanie kwalifikacji, a więc opracowywanie w porozumieniu z zakładem pracy, wytycznych co do kształcenia oraz zawartości programów nauki. Ponadto izby opracowują i przeprowadzają egzaminy, powołują komisje egzaminacyjne oraz wydają świadectwa. W skład komisji egzaminacyjnych wchodzą przedstawiciele szkoły i przedstawiciele zakładów pracy, którzy mają przygotowanie pedagogiczne. Przeprowadzanie egzaminów w izbach zapewnia utrzymanie odpowiednich standardów kształcenia. Dodatkowo izby mają w swych zasobach serwisy informacyjne (platformy wymiany informacji), które w wyraźny sposób ułatwiają nawiązanie kontaktu pomiędzy studentami i zakładami pracy, gdzie mogą się odbywać praktyki. Izby współpracują także ze szkołami. W ramach tej współpracy przeprowadzają szkolenie z zakresu sporządzania dokumentów aplikacyjnych i przygotowania się do rozmowy kwalifikacyjnej.

Poziom przedsiębiorstwa

System niemiecki zobowiązuje wszystkie przedsiębiorstwa do zrzeszania się w izbie przemysłowo-handlowej⁶, ale nie zobowiązuje ich do przyjmowania uczniów na praktyki. Mimo braku takiego wymogu prawnego, większość firm przyjmuje uczniów na praktyki uważając to za naturalną kolej rzeczy. W tym miejscu warto podkreślić kulturowe uwarunkowania systemu dualnego, mającego swe korzenie w XIX wieku i wywodzącego się z rzemiosła. Wieloletnia tradycja sprawiła, że firmy czuły i nadal w większości przypadków czują się zobowiązane do przyjmowania adeptów zawodu na praktyki, nawet w świetle braku oficjalnych uregulowań prawnych tej kwestii, które by im takie zadanie narzucały. Można więc postawić tezę o dobrowolnym, uwarunkowanym tradycją włączaniu się przedsiębiorstw w proces edukacji zawodowej. Dzieje się tak, bowiem system praktyk pozwala na wykształcenie relatywnie niewielkim kosztem określonej liczby młodych ludzi zaznajomionych z praktycznymi aspektami pracy, a nie tylko z jej częścią teoretyczną. Warto dodać, że przez cały czas trwania praktyki przedsiębiorstwo korzysta z pracy świadczonej przez "tańszego" pracownika. Dodatkowe zalety tego systemu to realny wpływ przedsiębiorstw na ofertę i sposób organizacji systemu edukacji zawodowej, a w efekcie na kompetencje absolwentów.

Inaczej ma się sytuacja w przypadku młodych, niewykwalifikowanych robotników. Poza dobrowolnym wsparciem ze strony pracodawców, system dualny jest dodatkowo wzmocniony federalnymi regulacjami prawnymi, które nakładają na pracodawców obowiązek finansowania lub wspierania organizacji szkoleń dla przedstawicieli tej grupy.

Przedsiębiorstwa mogą podpisywać porozumienia w ramach swoich sektorów czy też branż. Takie porozumienia sektorowe - wzmocnione federalnymi i krajowymi uregulowaniami prawnymi - powodują, że dzięki sprawiedliwie ponoszonym nakładom na szkolenia zmniejsza się groźba "podkupywania" wyszkolonych pracowników, a samo szkolenie jest postrzegane jako wartość dodana o naturze zarówno indywidualnej, jak i kolektywnej.

Praktyki w ramach procesu dualnego kształcenia

Na poziomie landów dochodzi do zdefiniowania szczegółowych zasad organizacji procesu edukacji zawodowej i zawartości programów nauki danego zawodu. Dla każdego zawodu zbudowany jest ramowy plan kształcenia, zawierający podział na zajęcia teoretyczne i praktyczne wraz z liczbą godzin przeznaczoną na każdą z tych kategorii. Plan praktyk musi być kompatybilny z programem szkolnym, a dobre opracowanie go stanowi nie lada wyzwanie. Część teoretyczna nauki odbywa się dla wszystkich uczniów w tym samym czasie, ale praktyki zakładają rotację w firmie i czasami trudno jest opracować spójny program praktyk dla wszystkich uczniów jednej klasy, którzy rzadko kiedy przebywają na praktykach w tym samym czasie.

Praktyka trwa 3 lata i odbywa się przez 3 dni w tygodniu. W tym czasie adept zawodu ma okazję popracować we wszystkich działach danej firmy istotnych dla zawodu, do którego podjęcia się przygotowuje. To holistyczne podejście wyposaża praktykanta nie tylko w praktyczną znajomość zagadnień danego zawodu, ale także w umiejętność pozycjonowania tych zagadnień w perspektywie całości funkcjonowania przedsiębiorstwa. Praktyki odbywają się głównie w małych i średnich przedsiębiorstwach - prowadzone od lat statystki wykazały, że relacja liczby praktykantów do liczby osób zatrudnionych jest zdecydowanie większa w przypadku firm z sektora MSP niż w przypadku dużych przedsiębiorstw.

Praktyki mają nie tylko dokładnie ustalony program, ale poziom jego realizacji jest dokładnie monitorowany. W dzienniczkach praktyk musi być co tydzień raportowany ich przebieg. Dzienniczek ten wraz z podpisem opiekuna praktyk zostaje przedłożony w odpowiedniej izbie cztery tygodnie przed przewidzianym terminem egzaminu.

Kształcenie dualne a usamodzielnianie ucznia

Istotnym elementem kształcenia w systemie dualnym jest usamodzielnianie ucznia i oswajanie go z rynkiem pracy. W dzisiejszych czasach bardzo szybkich zmian ilościowych i jakościowych podaży pracy, umiejętność obserwacji rynku pracy i antycypowania zapotrzebowania kompetencyjnego jest jednym z czynników determinujących zdolność do zatrudnienia jednostki. Tak więc element usamodzielniania, zmuszenia do konfrontacji planów zawodowych ucznia z aktualną podażą pracy i ewentualnego modyfikowania ich są równie ważne jak dostarczenie okazji do nabycia praktycznej umiejętności wykonywania zawodu.

W systemie dualnym każdy uczeń jest odpowiedzialny za zorganizowanie praktyk i znalezienie swojego pracodawcy. To wyzwanie ostatnimi czasy sprawia duży kłopot, ponieważ uczniowie nie zawsze znajdują praktyki w wymarzonym przez siebie zawodzie. O dostępności praktyk decyduje popyt rynku na dany zawód - szukając przedsiębiorstwa, które przyjmie go na praktyki, uczeń ma szansę dowiedzieć się, czy wybrany przez niego zawód jest zawodem poszukiwanym. Jeżeli nie ma na wybrany przez ucznia zawód popytu, to kandydat na praktykanta zdecydować się może na takie praktyki, jakie są w danym momencie dostępne na rynku pracy. Ponieważ o zakwalifikowaniu się decydują średnia ocen ze szkoły, zawartość dokumentów aplikacyjnych oraz wynik rozmowy kwalifikacyjnej, w tym samym czasie uczeń ma szansę przekonać się o swojej pozycji na rynku pracy. Jest to de facto pierwszy proces rekrutacyjny, który przechodzi adept danego zawodu w swoim życiu. Biorąc pod uwagę ułatwienia w procesie poszukiwania miejsca na praktyki, jakie oferuje izba we współpracy ze szkołą (np. serwisy informacyjne, pomoc w przygotowywaniu dokumentów aplikacyjnych), uczniowie mają szansę na wyrobienie sobie właściwych nawyków w procesie rekrutacyjnym, które po zakończeniu edukacji ułatwią im poszukiwanie pracy. System dualny zapewnia odpowiednie mechanizmy niwelujące skutki niepowodzenia w znalezieniu praktyk w interesujących ich zawodach. Istnieje możliwość spędzenia roku w szkole przygotowującej do zawodu i ponowienie próby znalezienie praktyk w kolejnym roku. Ten system zapobiega "wypadaniu" uczniów z sytemu edukacji formalnej, który mógłby mieć miejsce w przypadku ukończenia czysto teoretycznej części nauki w szkole i braku praktyk.

Istotną zaletą systemu dualnego jest też fakt, że uczeń jest motywowany do nauki finansowo: pracując w przedsiębiorstwie w ramach praktyk otrzymuje miesięczne wynagrodzenie za świadczoną pracę, np. według danych Bundesinstitute fur Berufsbildung (BIBB) w zawodzie kamieniarza 833 EUR, w zawodzie sprzedawcy 660 EUR, czy też w zawodzie kucharza 552 EUR⁷.

W praktykach uczestniczą uczniowie powyżej 16. roku życia i nie ma górnej granicy nauki zawodu - jedynym warunkiem jest znalezienie pracodawcy, który będzie gotów przyjąć kandydata na praktyki. Warto zauważyć, że w czasie ostatnich 40 lat poziom wykształcenia absolwentów dualnego systemu kształcenia zawodowego znacznie się podniósł. Co szósty uczeń zawodu posiada świadectwo dojrzałości uprawniające go do studiowania⁸.

Efektywność organizacji kształcenia w trybie dualnym jest mierzona dopasowaniem liczby osób, które chcą się uczyć i odbyć praktyki w danym zawodzie, do liczby przedsiębiorstw oferujących miejsca praktyk w tym zawodzie, a także za pomocą liczby osób efektywnie wchodzących na rynek pracy po ukończeniu nauki.

Krytyka dualnego systemu kształcenia zawodowego

Jak każdy system także i kształcenie dualne ma pewne wady. W czasie pogorszenia się koniunktury gospodarczej przedsiębiorstwa zaczęły kwestionować efektywność systemu i zaczęły podnosić kwestię obciążeń dla przedsiębiorstwa powodowanych przez ten system. Przedstawiciele przedsiębiorców przyjmujących uczniów na praktyki argumentowali, że konsekwencje finansowe wynikające z organizacji systemu dualnego kształcenia zawodowego mogą okazać się zbyt duże dla niemieckich firm i przez to obniżyć ich konkurencyjność. Pojawił się postulat, żeby opodatkować wszystkie przedsiębiorstwa w celu finansowania praktyk zawodowych młodych ludzi. W ten sposób uniknie się sytuacji, gdy firmy przyjmujące na praktyki finansują praktyczną część nauki, a firmy nieprzyjmujące nie ponoszą tych kosztów, a potem mogą pozyskać wyszkolonego nie za swoje pieniądze pracownika. Warto podkreślić, że wprowadzenie tego typu rozwiązania, jakkolwiek może wydawać się praktyczne i sprawiedliwe, w sposób zdecydowany zmieniłoby organizację procesu kształcenia dualnego opartego na dobrowolnym udziale przedsiębiorstw. Dlatego też pomysł ten jest uważany za bardzo kontrowersyjny. Z drugiej strony, jeżeli system będzie funkcjonował wedle dawnych zasad, a przedsiębiorstwa będą coraz mniej chętne do przyjmowania uczniów na praktyki, istnieje poważna obawa czy "kultura współodpowiedzialności edukacyjnej" niemieckich przedsiębiorstw wytrzyma próbę czasu i aktualną sytuację gospodarczą.

W dyskusjach nad wadami kształcenia dualnego często pojawia się zarzut, że nie istnieje efektywny mechanizm, który zapewniłby wystarczającą liczbę miejsc praktyk. Statystyki niemieckie za rok 2004, cytowane przez Federalny Instytut Kształcenia Zawodowego BIBB, pokazują, że popyt na miejsca praktyk jest od lat niedoszacowywany. Zgodnie z tymi danymi, praktyk w przedsiębiorstwach szukało w 2004 roku 617 556 młodych ludzi. Z powodów przyjętej metody obliczeń liczba ta nie zawiera pozostałych 109 500 osób, którym się nie udało znaleźć praktyk w roku 2003 i ponownie szukali praktyk w roku 2004. Specjaliści BIBB alarmują, że chroniczne braki miejsc praktyk powodują stałe zaniżanie popytu na praktyki oraz że szansa znalezienia praktyki znacznie spadła w porównaniu z sytuacją z wczesnymi latami 90.⁹. Konsekwencją niedoskonałości systemu jest sytuacja, w której nauka wymarzonego zawodu jest bardzo trudna lub wręcz staje się niemożliwa.

Kolejny zarzut dotyczy wymiaru czasu praktyk w stosunku do całości czasu spędzanego na nauce. Krytycy systemu zarzucają, że pracując 3 dni w tygodniu uczniowie nie mają odpowiedniej ilości czasu na naukę. Ostatnim zarzutem, najrzadziej przywoływanym, jest zarzut dotyczący zasadności ekonomicznej praktyk i krytykowanie jakości pracy praktykantów. Krytycy podnoszący tę kwestię zauważają, że jakość ta na ogół jest bardzo niska, a fakt sprawowania opieki nad praktykantem dodatkowo odrywa doświadczonego pracownika od jego zadań i zmniejsza jego produktywność.

Wyzwania stojące przed systemem kształcenia dualnego

Przy obecnym tempie zmian zachodzących na rynku pracy pojawiła się konieczność nauczania szerokoprofilowego. Tylko takie kształcenie jest w stanie odpowiedzieć na bardzo szybkie zmiany zapotrzebowania na zawody, a także w ramach samych zawodów. Zmiany te implikują łączenie zawodów, powstawanie nowych zawodów, np. 20 nowych specjalizacji w zawodzie informatyka, tak więc obecne dyskusje nad edukacją zawodową kładą nacisk na kształcenie bardziej ogólne, podczas gdy zadaniem ustawicznego kształcenia zawodowego byłoby dostarczenie specjalistycznej wiedzy i umiejętności. Ogólne kształcenie zawodowe ma wyposażać ucznia w kompetencje kluczowe, które przydadzą mu się praktycznie w każdym zawodzie i sektorze. W konsekwencji zmian na rynku pracy i rosnącego znaczenia umiejętności praktycznych zmianie ulega także program egzaminów końcowych - w tej chwili są one dwuczęściowe i sprawdzają nie tylko wiedzę zawodową, ale także praktyczne umiejętności demonstrowane przy rozwiązaniu zadania projektowego¹⁰.

W odpowiedzi na argumenty przedsiębiorstw o wysokich kosztach organizacji praktyk oraz zmniejszającą się liczbę miejsc praktyk zaczęto tworzyć firmy kształcące. Są to przedsiębiorstwa, w których produkcja jest zagadnieniem wtórnym, a ich podstawowym zadaniem jest zapewnienie miejsc praktyk dla młodzieży. Takie przedsiębiorstwa są finansowane, m.in. z dodatkowych funduszy europejskich przeznaczonych dla mieszkańców byłej NRD.

Dyskusje prowadzone w ostatnim czasie prowadzą też do sformułowania tezy, że tradycyjny system dualny edukacji zawodowej nie do końca spełnia aktualne wymagania edukacyjne i powinien zostać uzupełniony o komponent studiów wyższych. Przyczynkiem do formułowania tego typu postulatów stał się, m.in. opublikowany w 2004 roku coroczny raport OECD Education at a Glance, w którym wykazano, że zagrożenie bezrobociem wśród osób wychodzących z systemu dualnej edukacji zawodowej i dualnego kształcenia zawodowego jest o 2-3% wyższe niż wśród tych osób, które ukończyły specjalistyczne szkoły zawodowe¹¹. W odpowiedzi na te zarzuty Federalny Instytut Kształcenia Zawodowego (BIBB) przeprowadził analizę czynników determinujących stopień zagrożenia bezrobociem i udowodnił, że dualny system edukacji nie powoduje różnic w szansach zatrudnieniowych obu grup na rynku pracy. Różnice te wynikają w znacznym stopniu z jakości studentów pobierających naukę w obu systemach oraz ze specyfiki zawodów, które są nauczane w drodze kształcenia dualnego¹². Niemniej pojawiają się rozwiązania, które modyfikują nieco tradycyjnie pojmowany system kształcenia dualnego. Do tych rozwiązań należą akademie zawodowe, studium dualne oraz specjalistyczne szkoły zawodowe.

Akademie zawodowe

Akademie zawodowe funkcjonują w krajach związkowych, takich jak Badenia-Wirtembergia, Berlin, Turyngia i Saksonia. Kandydaci, którzy zdali już egzamin maturalny zawierają z wybranym przedsiębiorstwem umowę o nauce zawodu i jednocześnie rozpoczynają studia w jednej z finansowanych przez państwo oraz odpowiednią branżę gospodarki akademii zawodowych. W ramach takiej nauki zawodu akademia zawodowa jest odpowiedzialna za teoretyczną część nauki, a przedsiębiorstwo, z którym została zawarta umowa o pracę - za praktyczną część nauki. W ramach akademii zawodowej można nauczyć się zawodów z takich dziedzin, jak informatyka inżynieryjna, ekonomia, usługi finansowe oraz turystyka. Nauka w ramach akademii trwa dłużej (3 lata) niż tradycyjna nauka zawodu w ramach systemu dualnego (2 lata). Główną przewagą absolwentów akademii w stosunku do absolwentów standardowych studiów jest doświadczenie zawodowe nabywane już w trakcie nauki.

Studium dualne

Studium dualne jest inaczej zwane modelem kombinowanym. W ramach studium kandydatom posiadającym już świadectwo dojrzałości szkoły zawodowej oferowane są studia towarzyszące nauce zawodu i pracy zawodowej¹³. Ten system umożliwia w ciągu 2,5 roku uzyskanie tytułu pracownika wykwalifikowanego i wraz z miejscem na studiach, po ukończeniu których po 5 latach kandydat uzyskuje dyplom inżynierski. Model kombinowany jest adresowany do tych osób, które obawiają się, że sama nauka zawodu niepoparta wyższym wykształceniem nie wystarczy, żeby znaleźć pracę, a tradycyjne studia pozbawione części praktycznej są obarczone tym samym ryzykiem. Przykładem studium dualnego jest Wyższa Szkoła Ekonomii i Zarządzania w Essen, która jest placówką oferującą studia wyłącznie w powiązaniu z nauką zawodu. Szkoła ta została stworzona przez stowarzyszenie pracodawców i przenosi ona naukę w systemie dualnym na poziom nauki w szkole wyższej.

Specjalistyczna szkoła zawodowa

Nauka w specjalistycznej szkole zawodowej wymaga od kandydata posiadania już "małej" matury. Nauka w takiej szkole trwa 2 lata. W większości przypadków naukę w szkołach zawodowych podejmują dziewczęta, ponieważ przeważa w nich nauka zawodów sfeminizowanych, np. służba socjalna, opieka nad osobami starszymi, praca w charakterze sekretarki i asystentki, choć można też uzyskać wykształcenia jako "asystent businessu" w dziedzinie chemii, farmacji, wyżywienia, informatyki i projektowania.

Przewagą osoby kształcącej się w specjalistycznej szkole zawodowej w porównaniu do osoby kształcącej się w tradycyjnym systemie dualnym jest możliwość zatrudnienia się w zakładzie pracy lub też założenia własnej działalności gospodarczej. W przypadku systemu dualnego, aby zyskać pełną samodzielność zawodową konieczne jest zdanie egzaminu mistrzowskiego.

Podsumowanie

W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jaki powinien być efektywny system kształcenia zawodowego zwróciliśmy się ku dualnemu systemowi kształcenia funkcjonującemu w Niemczech. Cechą charakterystyczną tego systemu jest połączenie teoretycznej nauki zawodu z intensywnym systemem praktyk zawodowych w przedsiębiorstwach. Ten system wyposaża ucznia w niezbędne w dzisiejszych czasach doświadczenie zawodowe, które uelastycznia jego kwalifikacje i gwarantują ich związek z rynkiem pracy. W odróżnieniu od systemu dualnego edukacja zawodowa w Polsce pozbawiona jest systemowego rozwiązania praktyk w przedsiębiorstwach. Praktyki takie są traktowane jako element dodatkowy i nie stanowią trwałego elementu programów kształcenia. W konsekwencji polski uczeń nie dysponuje żadnym lub też, w niektórych przypadkach, dysponuje bardzo znikomym doświadczeniem zawodowym, co czyni znalezienie przez niego pierwszej pracy trudniejszym. Nie należy także ignorować faktu, że uczeń pobierający naukę w drodze dualnego systemu kształcenia zawodowego ma szansę przeżyć podczas nauki pierwszy proces rekrutacyjny poszukując praktyk zawodowych, podczas gdy dla ucznia polskiego kontakt z przedsiębiorstwem w trakcie poszukiwania pracy jest pierwszym doświadczeniem tego rodzaju. Wobec powyższego wydaje się więc, że propagowanie systemu dualnego (zwanego w Polsce przemiennym) kształcenia lub choćby jego elementów mogłoby unowocześnić polski system edukacji zawodowej i związać go bliżej z realiami rynku pracy.

Warto także zauważyć, że w związku z pogorszeniem się koniunktury gospodarczej w obecnej chwili w Niemczech dyskutowana jest efektywność organizacji systemu oraz optymalny wkład przedsiębiorstw w organizację systemu. Dyskusje te mają na celu wypracowanie narzędzi, które pozwoliłyby "rewitalizować" system i dostosować go do aktualnej sytuacji gospodarczej. Analiza wyników tych dyskusji i proponowanych rozwiązań jest szczególnie istotna dla rozwiązań opracowywanych w Polsce, ponieważ uwzględnienie ich może pozwolić na zaprojektowanie rozwiązań bardziej efektywnych i może zapobiec popełnieniu w Niemczech błędów.

Dla systemu polskiego, niezależnie czy będzie on budowany na wzór niemieckiego systemu dualnego, czy też tylko niektóre wnioski zostaną wykorzystane na naszym gruncie, szalenie istotne wydaje się zwiększenie liczby praktyk zawodowych czy też w ogóle szeroko pojmowanych kontaktów pomiędzy szkołami i rynkiem pracy (przedsiębiorstwami).

Wydaje się, że rozwiązaniem efektywniejszym niż czysty sponsoring jest współpraca na zasadzie organizowania praktyk czy też udziału przedsiębiorstw w opracowywaniu zawartości programów nauczania. Chociaż, w obliczu trudności finansowych, polskie szkoły postrzegają ten rodzaj współpracy jako szczególnie atrakcyjny.

Reasumując, polski system edukacji zawodowej, korzystając z wdrożonej reformy, ma szansę zapewnić bliższy związek między nauczanymi przedmiotami a zapotrzebowaniem zgłaszanym przez rynek pracy. W tym dążeniu bardzo przydatne mogą się okazać doświadczenia niemieckiego systemu kształcenia dualnego, choć należy także dostrzec jego ograniczenia i uwzględnić je w proponowanych w Polsce rozwiązaniach.

Bibliografia

• A. Andrzejczak, Modele szkolenia zawodowego w warunkach gospodarki rynkowej, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1999.
• A. Green, Lifelong learning ad the learning society: different European models of organization, [w:] A. Hodges, Policies, Politics and the Future of Lifelong Learning, Kogan Page, Londyn 2000.
• H. Horskotte, Kariera dzięki nauce zawodu. Niemiecki system szkolenia w trakcie zmian, Basis-Info, 24-2001 Gospodarka, Warszawa 2001.
• E.M. Krekel, G. Walden (red.), The future of vocational education and training in Germany: Empirical studies and conclusions, BIBB, Bonn 2005.
• S.M. Kwiatkowski, Nowa jakość edukacji zawodowej, "Polityka społeczna" 1998, nr 9.
• S.M. Kwiatkowski, System edukacji zawodowej w kontekście rynku pracy i procesów integracyjnych, [w:] U. Jeruszka (red.), Optymalizacja kształcenia zawodowego z punktu widzenia potrzeb rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2002.
• Wywiad z p. Anną Gołys, Menedżerem ds. kształcenia zawodowego/Manager Berufliche Bildung z Polsko-Niemieckiej Izby Przemysłowo-Handlowej, Warszawa, 5 stycznia 2005 r.
• Wywiad z dr. Matthiasem Knuthem, Managing Academic Director z Institut Arbeit and Technik, Paryż, 11 kwietnia 2005 r.

Netografia

• OECD, Education at a glance: OECD indicators education and skills, Paris 2004, http://titania.sourceoecd.org/vl=1164479/cl=34/nw=1/rpsv/cw/ vhosts/oecdthemes/99980029/v2004n14/contp1-1.htm
• Dual Vocational Education and Training vs. Full-Time Vocational Schools: Does one of the two forms of vocational education and training provide better protection against joblessness?, Press release, Federal Institute for Vocational Education and Training (BIBB), http://www.bibb.de/en/18236.htm, [06.05.2005].
• Vocational Training in Germany- The Dual System; IHK- Rhein- Neckar, http://www.rhein-neckar.ihk24.de/MAIHK24/MAIHK24/produktmarken/index.jsp?url=
  http%3A//www.rhein-neckar.ihk24.de/MAIHK24/MAIHK24/servicemarken/English/
  Tasks/voctrain.jsp, [7.05.2005].
• Young people who are "placed" often are not - Why the number of youths looking for a training place is larger than previously assumed, Press release, Federal Institute for Vocational Education and Training (BIBB), http://www.bibb.de/en/18183.htm, [06.05.2005].
• Federalna ustawa o szkoleniu zawodowym (Berufsbildungsgesetz); pełen tekst ustawy znajduje się pod adresem http://www.bmbf.de/pub/bbig_20050323.pdf, [06.05.2005].
• Putz H., Vocational Education and Training - On Overview, Federal Institute for Vocational Training, Bonn 2003; http://www.bibb.de/dokumente/pdf/folienband_puetz-englisch.pdf, [07.05.2005].