Wprowadzenie

W artykule przedstawiono propozycję kompetencji, jakimi, zdaniem autorów, powinni dysponować nauczyciele podejmujący kształcenie w systemie edukacji na odległość. Jednocześnie uzasadniono konieczność pilnego opracowania takiego wykazu, który w efekcie mógłby gwarantować z jednej strony odpowiedni poziom przygotowania nauczycieli do tego typu kształcenia, a z drugiej - byłby wskazaniem dla producentów platform zdalnego nauczania, w jakim zakresie powinni wyposażyć je w przyjazne dla użytkownika narzędzia do przygotowania materiałów dydaktycznych oraz tworzenia i prowadzenia kursów na potrzeby e-learningu. Zwrócono także uwagę na pewne trudności i uwarunkowania związane z przygotowaniem studentów do zdobywania wiedzy w systemie online, wskazując przy tym na aspekty finansowe tego zagadnienia.

Żyjemy w zbiurokratyzowanym i stechnicyzowanym świecie, gdzie każda czynność, proces, produkt jest poddawany standaryzacji, Określane są kompetencje dla każdego stanowiska pracy. Jak zwykle, ma to plusy i minusy. Z jednej strony, korzystając z wybranej usługi czy będąc konsumentami określonych produktów, możemy być pewni, czego winniśmy wymagać i oczekiwać, z drugiej zaś - sprawa narzucania standardów dla usługodawców i producentów wygląda często jak krępujący gorset. W społeczeństwie informacyjnym informacja i budowana w oparciu o nią wiedza, a także edukacja, dzięki którym zdobywa się umiejętność pozyskiwania, selekcjonowania i wartościowania informacji, są podstawowymi wartościami, dobrami czy też towarami. Edukacja funkcjonuje zarówno w pierwotnym (komercyjnym), jak i wtórnym (publicznym, niekomercyjnym) sektorze informacyjnym tegoż społeczeństwa. Kształcenie zdalne jest usługą (często komercyjną, także w realiach polskich), która daje w efekcie produkt w postaci absolwenta uczelni, szkolenia, kursu.

Po co określać kompetencje w obszarze e-learningu?

Warto więc zadać pytanie: czy dla tej formy kształcenia potrzebne jest określenie kompetencji i standardów? W odniesieniu do platform edukacji zdalnej już to uczyniono, choćby z tego powodu, aby odpowiednie produkty konkurencyjnych firm móc porównywać i wyznaczać pewne kierunki rozwoju. Dotyczy to głównie standardów technicznych i komunikacyjnych. Pozostaje jednak dość rozległy obszar tzw. czynnika ludzkiego. Dlaczego więc nie spróbować określić kompetencji i standardów także w tym zakresie? Nauczanie na odległość nie wyeliminowało z procesu kształcenia nauczyciela, a jedynie zmieniło jego rolę. Już nie Mistrz - tylko doradca, nie encyklopedysta - lecz przewodnik po sieciowych zasobach informacji. Pozostała natomiast niezmieniona ważna funkcja - oceniającego, sprawdzającego poziom zdobytych przez uczestników procesu edukacji wiadomości i umiejętności. Zmieniły się tylko narzędzia. Wzrosły natomiast oczekiwania i zapotrzebowanie w obszarze umiejętności tworzenia wartościowych materiałów edukacyjnych i to na skalę niespotykaną dotąd w kształceniu tradycyjnym, nie tylko w przypadku kształcenia akademickiego. Już nie wystarczy raz na parę lat napisać skrypt dla studentów i wykorzystywać go wielokrotnie. Ten skrypt (skrypty) nauczyciel w e-learningu musi tworzyć w sposób ciągły, modyfikować je, przeformowywać, uwzględniać natychmiastową i niespotykaną uprzednio (przynajmniej na taką skalę) informację zwrotną. Konieczne są nowe umiejętności wynikające ze specyfiki komunikowania się online i off-line oraz z szybkiego rozwoju nowych narzędzi służących tej komunikacji. Nowoczesne media zmieniają oblicza komunikacji społecznej, co daje się zauważyć także w edukacji zdalnej. Wykładniczy przyrost informacji oraz natychmiastowy do niej dostęp powodują konieczność nieustannego przeszukiwania i śledzenia informacji, dostępnej często już tylko w formie elektronicznej.

Te wszystkie czynniki wydają się potwierdzać konieczność określenia kompetencji wykładowców i tutorów czy też twórców materiałów dydaktycznych w edukacji na odległość. Przy obecnych tendencjach do czynienia procesu studiowania bardziej mobilnym, a także wobec gwałtownie rosnącej potrzeby rozwijania oraz doskonalenia kwalifikacji bądź wręcz ich zmiany, e-learning wydaje się być niemal wymogiem cywilizacyjnym i właściwą odpowiedzią na zapotrzebowanie rynku. Aby jednak móc zaoferować takie usługi, kadra uczelni powinna odpowiednio przygotować się do tego zadania. A sprawdzonymi i wiarygodnymi wskaźnikami takiego przygotowania są stosowane w praktyce edukacyjnej kompetencje oraz standardy. Dodatkowo, dają one administratorom i organizatorom procesu edukacji gwarancję, że dostarczają produkt-wiedzę, na odpowiednim poziomie i w sposób uwzględniający wszelkie aktualne psychopedagogiczne normy i zalecenia w stosunku do procesu kształcenia. Mogą też wymagać od firm dostarczających rozwiązania softwarowe platform zdalnego nauczania dostosowania swoich produktów w taki sposób do ogólnie uznawanych kompetencji i standardów, aby nauczyciele nie musieli zdobywać dodatkowych kwalifikacji i kompetencji, w celu sprawnego posługiwania się daną platformą szkoleniową w procesie kształcenia. A zatem standardy i kompetencje przygotowania nauczycieli w obszarze kształcenia online mają zarówno wymiar pedagogiczny, jak i wymierne konsekwencje finansowe.

Oczywiście sprawa kompetencji w obszarze edukacji na odległość winna także być, w stopniu podstawowym, określona dla studentów, przyszłych uczestników tego procesu. Nie każdy bowiem w jednakowym stopniu "nadaje się" do zdobywania wykształcenia w taki sposób. Ta kwestia ma także wymiar finansowy i to bardzo realny, zwłaszcza w kontekście studiów licencjackich czy też magisterskich organizowanych w całości w trybie zdalnym Niespełnienie podstawowych wymogów przygotowania studentów do edukacji na odległość powoduje zwiększony procent rezygnujących z tej formy kształcenia i konkretne straty finansowe dla uczelni. Wydaje się, że uczelnie oferujące zdobywanie wykształcenia tym trybem powinny dla przyszłych studentów przeprowadzać stosowne testy niezbędnych predyspozycji i umiejętności, które pomogłyby odpowiedzieć, na ile spełniają oni założony poziom i zakres kompetencji.

Komu potrzebne są kompetencje w zakresie e-eduakacji

Chcąc określić wstępnie kompetencje przygotowania nauczycieli do kształcenia zdalnego, należy zadać pytanie, czy wszyscy wykładowcy uczestniczący w tym procesie powinni posiadać identyczne kompetencje dla prawidłowego przebiegu edukacji. Pewne ich niezbędne minimum należałoby określić dla wszystkich wykładowców, natomiast nie należy zapominać o tym, że w edukacji na odległość, w warunkach polskiego szkolnictwa wyższego, w praktyce uczestniczą administratorzy platformy edukacji zdalnej, czasem tutorzy wspomagający studentów w realizacji gotowego szkolenia przygotowanego przez innych autorów oraz twórcy materiałów dydaktycznych niebiorący bezpośrednio udziału w samym prowadzeniu kursu (sytuacja taka ma miejsce głównie w uczelniach prywatnych, gdzie powołano specjalne zespoły odpowiedzialne za przygotowanie e-edukacji, wspomniany system opracowywania kursów online obowiązuje np. w Polskim Uniwersytecie Wirtualnym). Wydaje się, że należałoby rozróżnić tutaj zakres i poziomy kompetencji dla każdej z tych grup. W przypadku administratorów platform edukacji zdalnej sprawa wydaje się oczywista - na ogół ich kompetencje techniczne są wystarczające, dodatkowo jeśli dokonywany jest zakup komercyjnej platformy, najczęściej przechodzą stosowne przeszkolenie organizowane przez producenta oprogramowania. Dlatego nie ma potrzeby omawiać szerzej tego zagadnienia. W tym miejscu natomiast warto byłoby zaproponować wykaz kompetencji zwłaszcza dla dwóch grup wykładowców. Przede wszystkim dla tych, którzy chcą być liderami we wprowadzaniu edukacji zdalnej w swojej jednostce. Nie można jednakże zapominać również o wykładowcach, którzy pragną rozszerzyć swój warsztat pracy o kształcenie zdalne lub stawiają pierwsze kroki i nie mogą, lub też nie chcą, za głęboko poznawać technicznych aspektów kształcenia. Wydaje się, że grupa liderów mogłaby pełnić funkcję - jak to określono w szkolnictwie nieakademickim - szkolnych koordynatorów technologii informacyjnej (w tym przypadku akademickich koordynatorów kształcenia zdalnego).

Co powinien umieć koordynator?

Inspiracją w tworzeniu poniższego wykazu był zbiór kompetencji współczesnego nauczyciela podany przez profesora Wacława Strykowskiego¹, który jednakże nie uwzględniał specyfiki nauczania online. Przyjmując zaproponowany przez prof. Strykowskiego podział na kategorie i zachowując zastosowane w nim nazwy poszczególnych grup zaproponowano zestaw kilkudziesięciu cech. Wykaz ten, w intencji autorów niniejszego opracowania, może stanowić punkt wyjścia do dalszych dyskusji i ustaleń. I tak zestaw ten obejmuje następujące obszary²:

1. Kompetencje techniczne i lingwistyczne określają, iż nauczyciel:

• potrafi sprawnie obsługiwać system operacyjny komputera (np. Windows/Linux), popularne aplikacje biurowe, standardowe programy komunikacyjne, platformę(y) e-learning;
• posiada podstawowe umiejętności w zakresie tworzenia stron WWW i korzystania z programów typu WYSIWYG do tworzenia witryn internetowych;
• umiejętnie korzysta z zasobów internetu (zaawansowane wyszukiwanie informacji, pozyskiwanie danych z sieci, korzystanie z elektronicznych baz danych, obsługa i tworzenie plików w formacie PDF oraz innych popularnych standardach dokumentów funkcjonujących w internecie, a także archiwów ZIP, RAR, publikowanie w internecie);
• biegle włada przynajmniej jednym językiem obcym.

2. Kompetencje psychologiczno-pedagogiczne precyzują, że nauczyciel:

• w zależności od potrzeby, umie pełnić rolę Mistrza, tutora - przewodnika lub przyjaciela, a w sytuacjach awaryjnych także "lekarza duszy";
• umiejętnie organizuje i kieruje pracą zespołu, zwłaszcza zespołu projektowego (motywuje uczestników szkolenia);
• zna podstawy psychologii komunikowania się w sieci;
• potrafi przyznać się do błędu;
• jest otwarty na innych i tolerancyjny;
• posiada umiejętność współodczuwania - empatię;
• kontroluje swoje reakcje;
• nie powiela szablonowych i rutyniarskich rozwiązań edukacyjnych, jest twórczy.

3. Kompetencje diagnostyczne definiują następujące cechy nauczyciela (związane z poznawaniem uczniów i ich środowiska):

• posiada wiedzę na temat subkultur młodzieżowych, studenckich (w przypadku kształcenia młodzieży);
• zna tabu kulturowe dla poszczególnych grup (ważne w przypadku nauczania grupy wieloetnicznej, międzynarodowej);
• rozumie i szanuje system(y) wartości, jakimi kierują się członkowie grupy, której przewodzi;
• stara się poznać w stosownym zakresie sytuację osobistą, rodzinną każdego uczestnika modułu nauczanego w trybie edukacji na odległość.

4. Kompetencje w dziedzinie planowania i projektowania determinują następujące umiejętności nauczyciela:

• tworzy scenariusze jednostek dydaktycznych w nauczaniu na odległość;
• projektuje elektroniczne testy diagnozujące wiedzę uczniów oraz pozwalające przeprowadzić ewaluację zajęć (kursu);
• tworzy własny program(y) nauczania (rozkład materiału nauczania) do realizacji w ramach (z elementami) edukacji na odległość;
• implementuje gotowe programy nauczania do realizacji w środowisku edukacji wirtualnej, z wykorzystaniem zasobów internetu oraz elektronicznych baz danych.

5. Kompetencje dydaktyczno-metodyczne definiują następujące oczekiwania wobec nauczyciela:

• jest dobrym pedagogiem, metodykiem, odnoszącym wcześniej sukcesy w edukacji stacjonarnej (nie może zasłaniać swoich niekompetencji mediami, nie powinien zrywać kontaktu z tradycyjnym nauczaniem);
• kontynuuje i rozwija działalność badawczą, naukową;
• zna w teorii i praktyce dydaktykę i metodykę kształcenia na odległość oraz aktywizujące metody nauczania.

6. Kompetencje komunikacyjne, medialne warunkują następujące cechy nauczyciela:

• jest komunikatywny zarówno w relacjach interpersonalnych, jak i w kontaktach z innymi osobami w sieci;
• potrafi jasno i precyzyjnie oraz jednoznacznie formułować komunikaty;
• zna teorię i praktykę komunikowania werbalnego i niewerbalnego (przydatne zwłaszcza w wideokonferencjach);
• posiada pełne rozeznanie w zasobach medialnych, sieciowych związanych z nauczanymi treściami;
• potrafi umiejętnie prowadzić dialog, jest cierpliwym słuchaczem, rozmówcą, życzliwym i wyrozumiałym;
• przestrzega dyskrecji zawodowej;
• otwarty na argumenty społeczności wirtualnej edukacji.

7. Kompetencje związane z kontrolą i oceną osiągnięć uczniów oraz jakościowym pomiarem pracy szkoły określają, iż nauczyciel:

• systematycznie i bezzwłocznie dokonuje oceny osiągnięć uczniów;
• dokonuje ewaluacji swoich zajęć, kursu e-learningowego.

8. Kompetencje dotyczące projektowania i oceny programów oraz podręczników przedmiotowych precyzują, iż posiadający je nauczyciel:

• projektuje autorskie kursy e-learningowe wraz z materiałami dydaktycznymi dla uczestników;
• potrafi ocenić pod względem merytorycznym, metodycznym i dydaktycznym gotowy kurs e-learnigowy (materiały dydaktyczne, przydatność i nośność platformy, zgodność materiału nauczania z podstawą programową nauczania).

9. Kompetencje autoedukacyjne (związane z rozwojem zawodowym) nauczyciela wskazują, że jest to osoba, która:

• pogłębia swoją wiedzę dotyczącą najnowszych trendów w swojej dziedzinie nauczania i pedagogice oraz e-learningu;
• penetruje zasoby internetu w poszukiwaniu informacji i wiedzy z zakresu prowadzonej działalności edukacyjnej

10. Kompetencje moralne³ (etyczne) generują następujące oczekiwania w stosunku do nauczyciela:

• przestrzega obowiązujących norm etycznych i moralnych, zarówno w rzeczywistości realnej, jak i w cyberprzestrzeni;
• rozwija podstawowe sprawności moralne, takie jak punktualność, szczerość, uczciwość, pracowitość, obowiązkowość, roztropność, odwaga, sprawiedliwość, wyrozumiałość, ofiarność, zrównoważenie, opanowanie, wrażliwość na krzywdę, gotowość niesienia pomocy potrzebującym, itp.

Czego oczekujemy od nauczyciela?

W przypadku pozostałych nauczycieli (wkraczających w obszar edukacji zdalnej) lista ta mogłaby być nieco skromniejsza. Mniejsze oczekiwania dotyczą przede wszystkim technicznych umiejętności w obszarze działań informatycznych, informacyjnych czy też medialnych tych wykładowców. Wiąże się to z faktem, że stosowane narzędzia platform e-learningowych są coraz bardziej przyjazne i nie wymagają posiadania "tajemnej wiedzy" niezbędnej ich administratorom. W tym przypadku możemy oprzeć się na węższym wykazie kompetencji informatyczno-technicznych, który obejmuje⁴:

• umiejętność korzystania, przynajmniej w zakresie podstawowym, z narzędzi systemu operacyjnego oraz znajomość zasad jego funkcjonowania,
• obsługę przeglądarki internetowej,
• korzystanie z archiwów skompresowanych np. WinRAR i WinZIP (kompresja, dekompresja),
• obsługę przeglądarki dokumentów w formacie PDF (umiejętność konwersji dokumentów do formatu PDF),
• znajomość (w zakresie podstawowym) terminologii związanej z technologią informacyjno-komunikacyjną,
• obsługę programu pocztowego i popularnych komunikatorów internetowych,
• obsługę w zakresie podstawowym programu graficznego,
• obsługę edytora tekstu na poziomie średniozaawansowanym.

Pozostałe kompetencje zdefiniowane wcześniej pozostają aktualne także dla tej grupy nauczycieli.

Proces edukacji zdalnej nie zależy tylko od przygotowania merytorycznego i kompetencji wykładowców oraz użytych nowoczesnych mediów. Równie ważnym ogniwem decydującym o skuteczności i wynikach tej formy edukacji są określone predyspozycje i przygotowanie przyszłych studentów online.

Student też powinien mieć pewne predyspozycje

Jak już wspomniano, stosowna i pogłębiona diagnoza takich predyspozycji oraz zaliczenie wstępnego kursu kwalifikującego do tej formy edukacji, wpłynęłaby w znaczący sposób na zmniejszenie z jednej strony rozczarowań uczących się, a z drugiej na zredukowanie strat finansowych spowodowanych procentowo dużą liczbą studentów rezygnujących z tej formy edukacji. Przypuszczalnie za kilkanaście lat elementy e-learningu będą stosowane także powszechniej w edukacji niższych szczebli i wówczas osoby decydujące się na tę formę studiowania będą robiły to z pełną świadomością rygorów i wymogów oraz uciążliwości, jakie niesie ta forma edukacji. E-learning wymaga od studentów specyficznych kwalifikacji i predyspozycji w co najmniej czterech wymiarach⁵:

• edukacyjnym
• społecznym
• psychologicznym
• cywilizacyjno-kulturowym

Poniżej przedstawiono zbiór cech predestynujących studenta do kształcenia w systemie e-learning⁶.

1. Warstwa edukacyjno-techniczna określa, iż przyszły uczestnik edukacji na odległość:

• jest przygotowany do samokształcenia (czyta ze zrozumieniem);
• sprawnie obsługuje system operacyjny komputera i standardowe aplikacje biurowe;
• zna co najmniej jeden język obcy w stopniu średnim (wskazany angielski);
• potrafi korzystać z podstawowych usług internetowych: WWW, poczty elektronicznej, FTP oraz obsługuje pliki w formacie PDF, ZIP, RAR i innych popularnych standardach dokumentów funkcjonujących w internecie.

2. Warstwa społeczna jest uwarunkowana następującymi cechami studenta - ucznia kształcenia zdalnego:

• potrafi skutecznie i bezkonfliktowo współpracować w grupie;
• jest punktualny i solidny;
• świadomy zagrożeń wynikających z tego typu edukacji (np. izolowanie się, alienacja);
• jest tolerancyjny w stosunku do wypowiedzi swoich kolegów-studentów;
• odpowiedzialny (powinien wnikliwie przeanalizować, czy w ciągu kilku najbliższych lat nie zmieni się jego sytuacja rodzinna i materialna);
• wytrwały (podtrzymywać komunikację z innymi studentami);
• formułuje precyzyjnie i rozważnie swoje sądy i opinie na forum, w korespondencji elektronicznej.

3. Warstwa psychologiczna determinuje następujące cechy charakteru studenta:

• ma silną wolę i duże samozaparcie;
• posiada predyspozycje do komunikacji i nawiązywania bliższego kontaktu poprzez sieć;
• ma silną motywację do zdobywania wykształcenia;
• jest konsekwentny w działaniu;
• potrafi dobrze organizować swój czas.

4. Warstwa cywilizacyjno-kulturowa warunkuje, że student edukacji zdalnej:

• posiada znajomość wyznaczników kultury uczestników grupy e-learning, wspólnie z którymi zdobywa wykształcenie.

Podsumowanie

Wszystko wskazuje na to, że edukacja na odległość staje się, choć nie bez trudności, trwałym segmentem szkolnictwa wyższego i to zarówno komercyjnego, jak i publicznego. W trosce o wysoką jakość i poziom tej formy kształcenia warto już teraz podjąć próbę określenia kompetencji nauczycieli akademickich wkraczających w obszar nauczania zdalnego. Wskazane byłoby, aby w dyskusję włączyli się zarówno teoretycy e-learningu i technologii kształcenia, jak też specjaliści i praktycy z ośrodków, które mają już spore doświadczenie w tym zakresie. Powyższe propozycje wymagań mogą stanowić materiał wyjściowy do prac nad konkretyzacją poziomów oraz zakresów pożądanych wiadomości i umiejętności w obszarze edukacji na odległość. Zacząć należałoby od kadry akademickiej, gdyż na tym poziomie kształcenia potrzeby są pilne i aktualne - proces już trwa. Wydaje się jednak zasadnym, aby sposób zdefiniowania wymaganych kompetencji w zakresie e-edukacji był na tyle uniwersalny, by można było go łatwo zaadaptować na niższych szczeblach nauczania, gdzie prawdopodobnie ta forma kształcenia również wkrótce dotrze. Wskazują na to chociażby podejmowane w niektórych szkołach średnich i gimnazjach próby "eksperymentowania" z dostępną na zasadach open source platformą Moodle. Należy mieć nadzieję, że stosowna dyskusja najpierw rozpocznie się wśród praktyków, a dopiero później nastąpią konieczne zapisy prawne opracowywane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki.

Bibliografia

• M. Rusiecki ks., Karta odpowiedzialności i obowiązków nauczyciela, "Wychowawca" 2004, nr 10, http://www.wychowawca.pl/miesiecznik/10_142/02.htm.
• W. Strykowski, Szkoła Współczesna i zachodzące w niej procesy, [w:] W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pieluchowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2003.
• M. Zając, W. Zawisza, Kompetencje i standardy przygotowania nauczycieli prowadzących zajęcia w trybie online, [w:] J. Migdałek, M. Zając (red.), Informatyczne przygotowanie nauczycieli, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2006.
• M. Zając, Standardy kształcenia online - próby, przykłady, osiągnięcia, [w:] B. Kędzierska, j. Migdałek (red.), Informatyczne Przygotowanie Nauczycieli - Internet w procesie kształcenia, Wydawnictwo Rabid, Kraków 2004.
• W. Zawisza, O konieczności określenia kompetencji i standardów przygotowania nauczycieli edukacji na odległość (ENO), "Edukacja ustawiczna dorosłych" 2005, nr 4 (51), Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji - PIB.
• W. Zawisza, Profil nauczyciela i studenta w edukacji na odległość, Materiały z konferencji Technologia Informacyjna w Edukacji, Gdynia 2003, http://www.sni.edu.pl/godn/tiwedu2003/publikacje/wzawisza.pdf.