Wprowadzenie

Edukacja ustawiczna 2005. Raport o stanie edukacji ustawicznej w Polsce w roku 2005 - publikacja przygotowana na zlecenie Ministerstwa Edukacji i Nauki, która, jak głosi informacja redakcyjna: zawiera wyniki badań i analiz stanu edukacji ustawicznej w Polsce w roku 2005. Przedstawiono w niej uwarunkowania prawne i organizacyjne realizacji idei uczenia się przez całe życie promowanej przez Unię Europejską¹. Tekst Raportu z bibliografią liczy 113 stron i składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym scharakteryzowano cel i zadania diagnozy stanu edukacji ustawicznej w Polsce. Raport miał przedstawiać diagnozę aktualnego stanu edukacji ustawicznej w Polsce.

W tym celu sformułowano pięć zadań, obejmujących²:

• dokonywanie oceny krajowej polityki w zakresie edukacji ustawicznej na tle osiągnięć i "dobrych praktyk" przodujących pod tym względem krajów Unii Europejskiej;
• zidentyfikowanie partnerów biorących udział w edukacji ustawicznej w Polsce z uwzględnieniem podstaw prawnych ich funkcjonowania, zakresu działalności, form pracy i współdziałania oraz oferty usług edukacyjnych;
• opracowanie metodologii i przeprowadzenie badań diagnostycznych stanu edukacji ustawicznej w oparciu o wskaźniki zaprojektowane w ten sposób, aby umożliwiały śledzenie rozwoju edukacji ustawicznej w Polsce w kolejnych latach;
• opracowanie rekomendacji dla polskiego systemu edukacji ustawicznej;
• przeprowadzenie ewaluacji oraz przygotowanie i upowszechnienie Raportu.

Jest to ciekawe ujęcie zadań, obejmujące istotne dla problemu założenia terminologiczne, propozycje metodologicznych podstaw badań diagnostycznych, identyfikację partnerów, śledzenie rozwoju edukacji ustawicznej, opracowanie rekomendacji dla polskiego systemu i przeprowadzenie ewaluacji zgodnie z recenzją zewnętrzną specjalistów oraz ocenę zleceniodawcy.

Ten obszerny i interesujący plan nie został jednak zrealizowany i w rezultacie Raport jest dokumentem niepełnym, a w pewnych miejscach rażąco powierzchownym.

Selektywne ujęcie edukacji ustawicznej w świetle dokumentów UE

W drugim rozdziale zestawiono cele uczenia się przez całe życie w Unii Europejskiej z celami edukacji ustawicznej w Polsce w świetle obowiązujących dokumentów. Jako podstawę dla ujęć Unii Europejskiej przyjęto sformułowania zawarte w Strategii Lizbońskiej. Niestety, pominięto zupełnie propozycje Unii Europejskiej z roku 1996, ogłoszonego Europejskim Rokiem Edukacji Ustawicznej, a w konsekwencji ograniczono przesłanie Białej Księgi - Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się społeczeństwa³ do problematyki kształcenia przedzawodowego.

Przemilczano istotę uczenia się przez całe życie, o której mowa w raporcie J. Delorsa - Edukacja jest w niej ukryty skarb⁴ oraz w raportach OECD Lifelong learning for All⁵ i Komisji Europejskiej Uczenie się przez całe życie: rola systemów edukacyjnych w państwach członkowskich Unii Europejskiej z 2000 roku. Pominięto również opracowania nt. edukacji ustawicznej w państwach europejskich i raportach międzynarodowych zawarte w pracach zbiorowych Kształcenie ustawiczne - idee i doświadczenia⁶ oraz Edukacja ustawiczna w szkołach wyższych - od idei do praktyki⁷. Pominięto także propozycje zbiorowej pracy pod redakcją Paula Legranda Obszary permanentnej samoedukacji⁸ oraz postulowanego Memorandum Komisji Europejskiej z 2000 roku.

W rezultacie - nie określono nowoczesnej istoty edukacji ustawicznej przyjętej i rozpowszechnionej na przełomie XX i XXI wieku, a ograniczono się do ustawicznego kształcenia i doskonalenia zawodowego. Starano się to ujęcie rozszerzyć i wyprowadzono z dokumentów europejskich tak podstawowe zadania, jak dostęp do edukacji, internetu, poradnictwo, działania zapobiegające marginalizacji społecznej, rozwój przydatności w zawodzie, poprawienie poziomu osiągnięć, kluczowe kompetencje, aktualizowanie programów nauczania dla potrzeb gospodarki, uznawalność kwalifikacji w Unii Europejskiej. Są to ważne założenia i rozszerzenia, ale pozostają tylko w zadaniach edukacji profesjonalnej. Pominięto ogólny rozwój i zainteresowania indywidualne, samokształcenie w dziedzinie ogólnej, a także zawodowej.

Z tak okrojonym ujęciem edukacji ustawicznej w UE zestawiono kształcenie ustawiczne w Polsce, dla którego główną podstawą stały się ustawy o systemie oświaty, o promocji zatrudnienia, prawie pracy, a zwłaszcza Strategia rozwoju kształcenia ustawicznego do roku 2010, w której przez kształcenie ustawiczne rozumie się edukację w szkołach dla dorosłych i na kursach doskonalących. Dla tego wąskiego rozumienia określono dodatkowo 6 priorytetów, które mają rozwijać i uzasadniać ten propedeutyczny zakres edukacji ustawicznej.

Niestety, podobnie jak w sferze ustaleń Unii Europejskiej, pominięto rozwój ogólny, samokształcenie i aktywność kulturalno-oświatową.

Niekompletna diagnoza instytucji kształcenia ustawicznego w Polsce

W trzeciej części rozdziału drugiego scharakteryzowano instytucje kształcenia ustawicznego w Polsce. Są to głównie placówki i ośrodki kształcenia ustawicznego, kształcenia praktycznego i doskonalenia zawodowego. Wykaz ten rozszerzono o zakłady pracy, urzędy pracy, organizacje szkolenia bezrobotnych, organizacje zawodowe i branżowe, organizacje pracobiorców i rolników, a także instytucje naukowe, kościoły i organizacje kościelne, samorządy lokalne, fundacje, stowarzyszenia, a nawet instytucje centralne. Są to próby tworzenia szerokiego zakresu, ale głównie wymieniane są zadania i założenia tych instytucji bez konkretnego wskazania celów, zadań szkoleniowych, realizacji procesów edukacyjnych oraz zasad przyjętych w doskonaleniu zawodowym wraz z kompetencjami i certyfikacją. Zminimalizowano rolę poradni, pominięto wsparcie i rozwój samokształcenia, nie uwzględniono autonomii wyższych uczelni i szkół zawodowych dla osób dorosłych i pracujących.

Raport w tej części nie stanowi ani diagnozy, ani sprawozdania z działań edukacji ustawicznej (nawet zawodowej), jest ogólnym wykazem instytucji środowisk, w których takie prace mogłyby być realizowane. Nie jest to rozwiązanie na miarę książki adresowej, bo brak w niej adresów i konkretnych odniesień. Zostały zaprezentowane tylko zakresy instytucji i ogólne wyjaśnienia - np. co to jest uczelnia akademicka, zawodowa, jednostka badawczo-naukowa, seminarium duchowne. Takie ujęcie obniża wartość analizy i postawionej diagnozy, w których rzetelne przedstawienie miało być głównym zadaniem przyjętego opracowania.

Raport a ustawiczne kształcenie zawodowe w kontekście europejskim

W trzecim rozdziale tytuł jest bardziej konkretny, gdyż zapowiada jakość, przejrzystość i mobilność w ustawicznym kształceniu zawodowym - w kontekście europejskim. Można było się spodziewać, że w tej części raportu zostaną wskazane formy, metody i procesy edukacji ustawicznej, zawodowej i ogólnej. Tu znalazły się jednak założenia przejrzystości kompetencji i kwalifikacji, które prowadzą do europejskiego paszportu edukacyjnego (Europass) i Sieci Krajowych Centrów Europass. Przedstawiono także umowę o europejskich ramach kwalifikacji (EGF) i europejskim systemie kredytów.

W następnej części wymieniono kraje uznające standaryzacje zawodów i odpowiadające jej formy kształcenia. Są to z pewnością ważne i ciekawe informacje, ale nie obejmują pełnego zakresu edukacji ustawicznej, nie charakteryzują jej form, metod, procesów certyfikacji, nie wskazują potrzeb i możliwości samokształcenia, pomijając ogólne cele i przyjęte wartości edukacji ustawicznej, co czyni opisywany system "rusztowaniem rekonstruowanym po katastrofie", ale bez jasnego planu, jaki system edukacji ustawicznej tworzymy, opisujemy czy też pragniemy otrzymać. Są to konsekwencje błędnie przyjętej Strategii rozwoju kształcenia ustawicznego do roku 2010, o czym krytycznie informowałem w poprzednim numerze "e-mentora". Oskarżenia takie nie stanowią jednak przestrogi dla osób, które tworzą jakoby system nowoczesnej edukacji w naszym kraju, a nie przejawiają pożądanych do tego zadania kompetencji.

Edukacja ustawiczna w wybranych krajach Unii Europejskiej - przykłady dobrych praktyk to kolejny chybiony fragment Raportu o edukacji ustawicznej. Zaprezentowane tutaj przykłady z Wielkiej Brytanii, Republiki Federalnej Niemiec, Holandii i Francji. Poza ogólnymi uwagami poinformowano o systemie ustawicznego doskonalenia ustawicznego w Wielkiej Brytanii, systemie uznawania osiągnięć, certyfikacji w sektorze budowlanym. Niestety, nie jest to przykład "dobrej praktyki", a jedynie informacja o zasadach przyjętych w organizacji szkoleń zawodowych.

Wielka Brytania to kolebka edukacji dorosłych w Europie. Już w 1851 roku ukazała się tam praca J. W. Hudsona o historii edukacji dorosłych, od 1921 roku działa Instytut Edukacji Ustawicznej i Dorosłych, ukazują się liczne publikacje i czasopisma. W 1969 roku F. W. Jessup ogłosił zbiorową pracę z konferencji poświęconej edukacji ustawicznej w Wielkiej Brytanii. W Polsce też jest sporo opracowań na temat brytyjskich poglądów i osiągnięć praktyki edukacji ustawicznej i dorosłych. Niestety, nie zostały one wykorzystane, mimo że teksty autorstwa Aliny Matlakiewicz i tłumaczenia autorów angielskich zawierają bogate informacje, które mogą być nie tylko ciekawe, ale i przydatne w rozwijaniu nowoczesnej praktyki w naszym kraju. Pełniejszy i wyraźnie bardziej kompetentny jest tekst Ewy Przybylskiej o edukacji ustawicznej w Republice Federalnej Niemiec. W Niemczech edukacja ustawiczna to głównie kształcenie i doskonalenie zawodowe, ale autorka umiejętnie wydobywa wątki ogólnej edukacji ustawicznej oraz funkcje i zakresy jej realizacji. Jest to wartościowe i przydatne opacowanie dla rozwoju w Polsce praktyki ustawicznego kształcenia.

Niestety, kolejna charakterystyka - Holandii to znów tylko opis zawodowej edukacji z podkreśleniem uznawania i walidacji kompetencji i kwalifikacji. Wyraźnym przykładem uzawodowienia edukacji ustawicznej w Holandii jest punkt 3. Handel materiałami budowlanymi (HIBIN), który nie mówi o sposobach doskonalenia, ale o rozwiązywaniu problemów zawodowych.

Nieco szerzej ujęto zagadnienie edukacji ustawicznej we Francji, ale przeważa wyraźnie problematyka kształcenia i doskonalenia zawodowego. Francuzi od 1971 roku, mają ustawę o kształceniu ustawicznym i bogate doświadczenia. W tekście wymieniono głównie instytucje kształcenia zawodowego i rozwoju informacji na temat kształcenia ustawicznego, bez głębszej analizy celów programów i procesów realizacji. Także przykłady dobrych praktyk to ogólne charakterystyki instytucji, a nie procesów kształcenia, celów, treści i wartości, z których edukacja francuska jest znana i ma bogate tradycje.

Wybiórcze kryteria diagnozy stanu edukacji ustawicznej w Polsce

Piąty rozdział przedstawia diagnozę stanu edukacji ustawicznej w Polsce w 2005 roku. Według niej główną formą kształcenia są szkoły, zgodnie z definicją, że edukacja ustawiczna oznacza uczenie się dorosłych w szkołach.

Fatalne i niekompetentne rozumienie edukacji ustawicznej Strategii z 2003 roku powoduje, że diagnoza w 2005 roku sprowadzana jest głównie do szkół dla dorosłych. Dane są interesujące i ukazują rozwój liczby szkół dla dorosłych od 1995/1996 roku do 2004/2005. Szkół podstawowych było 9, gimnazjów 120, zasadniczych zawodowych 137, liceów ogólnokształcących 1816. Łącznie 3951 szkół z liczbą 331,9 tys. słuchaczy, w tym 312,2 tys. w liceach i średnich zawodowych.

Te i inne bardziej szczegółowe dane wzięte zostały z wydawnictw GUS, a w wybranej grupie szkół przeprowadzono sondaże z wykorzystaniem ankiety i badania dokumentów, co pozwoliło przygotować odpowiedni kwestionariusz oraz określić 11 rodzajów instytucji do badań w 5 wylosowanych województwach.

Badania nie rozszerzono na uczelnie wyższe, ani nie ustalono pełnych potrzeb edukacyjnych w środowisku z możliwościami kształcenia w prowadzonych instytucjach. Staranne analizy statystyczne ilustrują tylko sytuację w szkolnictwie dla dorosłych. Brak centrów kształcenia zawodowego i praktycznego, brak szkół wyższych, brak form samokształcenia ogólnego i zawodowego, brak poradnictwa i innych możliwych do rozpoznania form edukacji dorosłych. Pominięto aktywność kulturalno-zawodową i czytelnictwo, rozwijanie postaw i zainteresowań, edukację w rodzinie oraz w środowiskach lokalnych, zakładach pracy oraz towarzystwach społecznych.

Krytyczna ocena Raportu

Przyjęcie zasad Strategii z 2003 roku spowodowało zupełne wypaczenie obrazu stanu edukacji ustawicznej w 2005 roku.

Raport przedstawia jedynie stan kształcenia dorosłych w szkołach bez analizy innych form i zakresów edukacji ustawicznej, co nawet w stosunku do kształcenia zawodowego stanowi tylko część realizowanych form kształcenia z pominięciem kursów i ośrodków zawodowych oraz szkół wyższych. Pominięto formy edukacji ogólnej i pozaszkolnej, aktywność kulturalno-oświatową oraz indywidualne samokształcenie.

Z takiego przyjęcia powstała rozbieżność między założeniami badań, zakresem edukacji ustawicznej i zawodowej podejmowanej poza szkołami, systemem wskazanym w wybranych krajach i powołanych tam instytucjach. W tej sytuacji założenia metodologiczne i sformułowane rekomendacje nie odpowiadają rzeczywistej funkcji i formom realizacji edukacji ustawicznej.

Z obszernych założeń, nawet wobec zawodowej edukacji wyniknęły skrócone rozpoznania szczątkowego systemu edukacji ustawicznej.

Tak zrealizowana praca wymaga szybkiej korekty zarówno założeń koncepcji, jak i diagnozy za 2005 rok, zgodnie z przyjętym znaczeniem edukacji ustawicznej w Unii Europejskiej i literaturze przedmiotu (także licznych już pracach polskich autorów).

Niedoskonałości Raportu z 2005 roku dają fałszywe rezultaty i nie tylko mylą specjalistów, ale co gorsze ośmieszają polski system edukacji ustawicznej i jego "badaczy". Trzeba to pilnie przedyskutować i naprawić, by nie brnąć w fałszywe ustalenia.

Bibliografia

• J. Delors (red.), Edukacja - jest w niej ukryty skarb, Wyd. UNESCO, Warszawa 1998.
• Z. P. Kruszewski, J. Półturzycki, E. A. Wesołowska (red.), Kształcenie ustawiczne - idee i doświadczenia, Wyd. Naukowe Novum, Płock 2003.
• P. Lengrand., (red.), Areas of Learning Basie to Lifelong Education. UNESCO Institute fro Education and Pergamon Press, Oxford 1986.
• Biała Księga Kształcenia i Doskonalenia. Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się społeczeństwa, Komisja Europejska - Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 1997.
• Lifelong learning for all. Meeting of the Education Committee at Ministerial Level, 16 -17 stycznia 1996, OECD, Paryż 1996.
• Strategia Rozwoju Kształcenia Ustawicznego do roku 2010 (dokument przyjęty 8 lipca przez Radę Ministrów). "Edukacja Ustawiczna Dorosłych" 2003, nr 3, s. 7-28.
• Edukacja ustawiczna 2005. Raport o stanie edukacji ustawicznej w Polsce w roku 2005, Ministerstwo Edukacji i Nauki, Warszawa 2005.