Wprowadzenie

W artykule podejmuje się próbę syntetycznej oceny stanu i kierunków badań w zakresie problematyki kapitału intelektualnego, odwołując się w tym celu do literatury światowej - publikacji oraz artykułów w najbardziej prestiżowych czasopismach poświęconych tym zagadnieniom, wydanych w języku angielskim w latach 1997-2005². Na podstawie przeprowadzonego badania literaturowego wyodrębniono 5 współczesnych nurtów badań kapitału intelektualnego: teoretyczny, pojęciowo-definicyjny, aplikacyjny, prezentacyjny i empiryczny. Wyniki badań tych nurtów sformułowane będą w formie końcowych wniosków.

Wprowadzenie

W literaturze i praktyce gospodarczej dla określania innych niż materialne aktywów stosuje się zamiennie różne terminy: "wartości niewymierne", "aktywa intelektualne", "aktywa niematerialne", "kapitał intelektualny", "aktywa ukryte" bądź też inne kombinacje rzeczowników: aktywa, kapitał, wartość oraz przymiotników: intelektualny, niematerialny³. W publikacji przyjęliśmy, że zamiennie dla określania innych niż materialne aktywów, posługiwać się będziemy pojęciem "kapitał intelektualny" (intellectual capital, IC) i "aktywa niematerialne" (intangible assets).

Liczba wydanych w ostatnich piętnastu latach publikacji dotyczących tematyki kapitału intelektualnego wzrasta w szybkim tempie, można wręcz powiedzieć, że lawinowo. Powoduje to jednak, że łatwo można zagubić się w tak dużej ilości informacji. Dlatego też, autorzy postawili sobie za zadanie badawcze przeprowadzenie szczegółowych studiów literaturowych, które pozwoliłyby na określenie obecnego stanu wiedzy i poglądów oraz wskazanie obszarów i tematyki prowadzonej w literaturze dyskusji dotyczącej koncepcji kapitału intelektualnego.

Na wstępie zostanie przedstawiona metodologia zastosowana przez autorów w badaniu (studium literatury). W przypadku każdego studium literatury wyzwaniem jest zidentyfikowanie najbardziej znaczącej oraz aktualnej literatury. Poszukiwania autorów skoncentrowały się na literaturze w języku angielskim⁴ i obejmowały zarówno opublikowane książki oraz artykuły, jak i materiały konferencyjne. Badanie zostało przeprowadzone w okresie od czerwca roku do września 2005 roku i składało się z kilku etapów.

W pierwszym etapie, pojęcia intellectual capital - IC i intangible assets zostały przez autorów użyte jako kluczowe terminy podczas wyszukiwania w elektronicznych bibliograficznych bazach danych. Aby zawęzić wyszukiwanie, wykorzystano tylko te dwa terminy odnoszące się do szerokiego rozumienia zasobów nieokreślonych, nie zaś terminy związane z określonymi podkategoriami, takimi np. jak marka, znaki towarowe czy kapitał ludzki. Elektroniczne wyszukiwania zostały uzupełnione poprzez "ręczne" wyszukiwanie w następujących periodykach: "Journal of Intellectual Capital" (JoIC), "Academy of Management Journal" (AMJ), "European Management Journal" (EMJ), "Academy of Management Review" (AMR), "Administrative Science Quarterly" (ASQ), "Harvard Business Review" (HBR), "Journal of International Business Studies" (JIBS) oraz "Strategic Management Journal" (SMJ). Łączna liczba zidentyfikowanych publikacji w pierwszym etapie wyniosła 328.

W następnym kroku autorzy starali się z tej grupy wyodrębnić te pozycje, które w ich opinii powinny stanowić podstawę studiów literatury i służyć do formułowania wniosków. Aby osiągnąć ten cel, z całości literatury zidentyfikowanej w pierwszym kroku, wyodrębniono tę, która w poszczególnych publikacjach występowała wielokrotnie (pewna liczba artykułów była cytowana w większości innych publikacji). Na tym etapie badania zaobserwowano pewną prawidłowość, a mianowicie: najważniejsze publikacje, były autorstwa kilkunastu powtarzających się autorów. Przyjęto więc założenie, że autorów tych można uznać za światowe autorytety naukowe w tej problematyce. Zaliczają się do nich: N. Bontis, N. Brennan, A. Brooking, P.N., Bukh, B. Connell, L. Edvinsson, J. Guthrie, B. Lev, M.S. Malone, R Petty, G. Roos, J. Roos, P. Sullivan, T.A. Stewart, K.E., Sveiby.

Podsumowując, zastosowane wyszukiwanie bazy literaturowej może zostać scharakteryzowane jako połączenie elektronicznego oraz ręcznego wyszukiwania, później rozwiniętego poprzez analizy ilościowe odwołań w literaturze i wybranie listy autorów, których publikacje stanowiły podstawę badania.

Niniejsze rozważania stawiają więc sobie trzy podstawowe cele. Po pierwsze, przedstawienie obecnych nurtów dyskusji w literaturze przedmiotu. Po drugie sformułowanie wniosków dotyczących analizowanej literatury (głównie o charakterze krytycznym). Po trzecie, wskazanie niezbadanych jeszcze obszarów lub pewnych "słabości" w dotychczas opublikowanych pozycjach literaturowych i formułowanie, w opinii autorów, najważniejszych wskazówek, co do przyszłych kierunków badań i dociekań teoretycznych związanych z problematyką kapitału intelektualnego. Artykuł może więc służyć za podstawę dyskusji i polemik dotyczących współczesnego dorobku w zakresie problematyki związanej z kapitałem intelektualnym.

Charakterystyka głównych nurtów w zakresie problematyki kapitału intelektualnego we współczesnej literaturze

We współczesnej anglojęzycznej literaturze przedmiotu z zakresu kapitału intelektualnego można wyróżnić, w opinii autorów, pięć głównych nurtów dyskusji.

Nurt pierwszy, który można nazwać teoretycznym, obejmuje kilka wzajemnie powiązanych i przenikających się obszarów. Po pierwsze, nurt ten skupia się na prezentacji przesłanek i czynników wpływających na obecnie występujący wzrost popularności problematyki kapitału intelektualnego oraz jego roli i znaczenia we współczesnej gospodarce.

Po drugie, poszukuje on teoretycznego uzasadnienia na gruncie współczesnych teorii ekonomii i zarządzania, które mogłyby stanowić podstawę i podwaliny całej teoretycznej koncepcji kapitału intelektualnego we współczesnej ekonomii. Wiąże się to bowiem z faktem, iż problematyka kapitału intelektualnego zrodziła się z doświadczeń praktyki gospodarczej, nie miała więc jedynie bezpośredniego źródła w rozważaniach teoretycznych. Ilustracją mogą być np. próby znalezienia teoretycznej podstawy dla konieczności raportowania (ujawniania) zewnętrznym interesariuszom informacji o posiadanym przez firmę kapitale intelektualnym. Praktyka wskazuje bowiem przyczyny oraz negatywne skutki braku takiego raportowania. Teoria próbuje wskazać przesłanki teoretyczne, poszukując teoretycznego uzasadnienia konieczności raportowania m.in. w teorii uwiarygodnienia, teorii udziałowców, teorii użyteczności decyzyjnej czy w teorii sygnalizowania.

Drugi nurt można określić jako pojęciowo-definicyjny. W ramach tego nurtu próbuje się definiować podstawowe pojęcia i zagadnienia dotyczące kapitału intelektualnego, począwszy od definicji samego pojęcia kapitału intelektualnego, jego cech oraz atrybutów. W nurt ten wpasowują się również rozważania odnośnie definiowania poszczególnych kategorii kapitału intelektualnego (np. kapitał ludzki, klienta, strukturalny).

Nurt trzeci - aplikacyjny, obejmuje kilka płaszczyzn i obszarów. Wspólnym mianownikiem tego nurtu jest próba aplikacji rozwiązań teoretycznych na grunt praktyki gospodarczej i tworzenia narzędzi oraz metod wykorzystywanych w procesie pomiaru lub wyceny kapitału intelektualnego. Nurt ten obejmuje m.in. budowę i praktyczne wykorzystanie zintegrowanych modeli zarządzania kapitałem intelektualnym⁵ (np. Nawigator Skandii - Skandia Nawigator^TM, Monitor Aktywów Niematerialnych - Intangible Assets Monitor - IAM, Zrównoważona Karta Wyników - Balanced Scorecard - BSC), opracowanie metod pomiaru⁶ i wyceny⁷ kapitału intelektualnego (np. IC-Index, HRCA - Human Resources Costing and Accounting, VCS^TMTM - Value Chain Scoreboard, IC-Rating).

Nurt kolejny (czwarty) można określić prezentacyjnym. Dyskusje w tym nurcie na następujących zagadnieniach koncentrują się głównie na prezentowaniu sposobów, miejsca oraz zakresu prezentacji kapitału intelektualnego interesariuszom zewnętrznym. Główne rozważania skupiają się więc w tym nurcie na zagadnieniach (pytaniach):

• Czy prezentacja aktywów niematerialnych powinna być ujmowana w ramach obecnych standardów rachunkowości finansowej i prezentowana jako element sprawozdania finansowego w jego obecnej formie, kształcie i zakresie?
• Czy też przeciwnie - prezentacja kapitału intelektualnego powinna przyjąć odmienną formę np. opisową i być prezentowana albo w całkowicie oddzielnym raporcie, albo dołączana jako oddzielny element do raportu rocznego?

Dyskusje zaliczane do tego nurtu obejmują także wskazywanie zarówno korzyści z właściwego raportowania aktywów niematerialnych jak również zagrożeń z tym związanych⁸.

Ostatni z wyodrębnionych przez nas nurtów to nurt, który można określić jako empiryczny. Obejmuje on wszystkie publikacje, w których zaprezentowano wyniki przeprowadzonych badań empirycznych nad koncepcją kapitału intelektualnego. Badania te dotyczą najczęściej takich kwestii, jak rola, zakres i charakter ujawniania kapitału intelektualnego przez firmy, metod wykorzystywanych przez firmy do pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego oraz rozumienia samego sposobu mierzenia (konstrukcji i interpretacji poszczególnych mierników czy metod). Ostatni z wyodrębnionych przez nas nurtów to nurt, który można określić jako empiryczny. Obejmuje on wszystkie publikacje, w których zaprezentowano wyniki przeprowadzonych badań empirycznych nad koncepcją kapitału intelektualnego. Badania te dotyczą najczęściej takich kwestii, jak rola, zakres i charakter ujawniania kapitału intelektualnego przez firmy, metod wykorzystywanych przez firmy do pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego oraz rozumienia samego sposobu mierzenia (konstrukcji i interpretacji poszczególnych mierników czy metod).

Nurt ten z uwagi na jego praktyczny wymiar jest chyba najbardziej interesujący, przyszłościowy, a jednocześnie wydaje się obecnie najmniej rozwinięty. Dlatego właśnie ten nurt zostanie szerzej scharakteryzowany. Nurt empiryczny jest bowiem obszarem badawczym bardzo ekspansywnym i dość szerokim, w którym występuje wiele przestrzeni dla różnorodnych podejść i metodologii badawczych. Dotychczasowe badania prezentowane w publikacjach z zakresu kapitału intelektualnego dotyczyły kilku zagadnień, aspektów, płaszczyzn i miały różny cel oraz różne ujęcie branżowe (firmy produkcyjne, usługowe, instytucje finansowe), obejmowały firmy z różnych krajów i stosowały kilka odmiennych metodologii badania. Głównymi metodami badawczymi w dotychczas opublikowanych badaniach były: studia przypadków (case study), wywiady, kwestionariusze oraz szczegółowe analizy dotyczące zawartości publikowanych raportów rocznych (tzw. analizy objętościowe). Głównym celem większości badań było określenie zestawu wytycznych dla zarządzania, mierzenia oraz raportowania kapitału intelektualnego.

Jedno z ważnych zagadnień, które było weryfikowane w badaniach dotyczyło wskazania - z przedstawionej pierwotnej listy - wskaźników mierzących różne obszary i rodzaje kapitału intelektualnego, które w opinii menedżerów odgrywają kluczową rolę w procesie pomiaru aktywów niematerialnych. Celem tego rodzaju badań była więc weryfikacja przydatności poszczególnych cząstkowych mierników kapitału intelektualnego w procesie jego pomiaru. Kolejny obszar badań dotyczył pomiaru wielkości kapitału intelektualnego firm. Inny obszar badań empirycznych dotyczył już zakresu raportowania o wielkości, charakterze, znaczeniu i jakości kapitału intelektualnego. Celem tego rodzaju badań było zazwyczaj przeanalizowanie ilości, zakresu oraz jakości informacji o kapitale intelektualnym, jakie można znaleźć w raportach rocznych przedsiębiorstw.

Najważniejsze wnioski płynące z przeprowadzonego przeglądu literatury

Na podstawie analizy obecnie prezentowanych poglądów w literaturze przedmiotu można sformułować kilka najważniejszych ogólnych wniosków. Spostrzeżenia, wnioski i postulaty autorów niniejszego opracowania są w dużej części zbieżne, a w niektórych aspektach wręcz tożsame z opiniami wyrażanymi także przez innych badaczy np. L. Kaufmanna, Y. Schneidera⁹, (w tekście i w tabeli 1 zostaną on zaznaczone skrótem: [KS]), którzy swoje oceny formułowali na podstawie studium literatury obejmującego w ich opinii 36 najbardziej znaczących publikacji z zakresu kapitału intelektualnego.

Jakie więc generalne wnioski można wyciągnąć w oparciu o przeprowadzone studia i badania literatury przedmiotu? Można podzielić je na dwie grupy: wnioski o charakterze ogólnym - odnoszące się do prezentacji koncepcji kapitału intelektualnego jako całości oraz wnioski szczegółowe - dotyczące już konkretnych kwestii związanych z poszczególnymi aspektami kapitału intelektualnego.

Wnioski ogólne można sformułować następująco:

• Duża część publikacji z zakresu problematyki kapitału intelektualnego ma głównie charakter rozważań czysto teoretycznych [KS]. Jedynie niewielka część z nich koncentruje się na implikacjach praktycznych, szczególnie w aspekcie wdrożenia w praktyce przedstawianych teoretycznych koncepcji odnośnie zarządzania bądź raportowania i wyceny aktywów niematerialnych. Takie rozłożenie akcentów powoduje, że często nadal w świadomości menedżerów problematyka aktywów niematerialnych wiązana jest jedynie z dysputami akademickimi i nie dostrzegają oni, że to właśnie kapitał intelektualny może być dla ich firmy kluczem do osiągnięcia sukcesu rynkowego w najbliższej przyszłości lub warunkiem przetrwania w dalszej perspektywie,

• W większości przypadków rozważania teoretyczne ilustrowane są jedynie kilkoma przykładami praktycznymi [KS] (w większości publikacji cytowane są przykłady tych samych firm, jak: Skandia, Dow Chemical Company czy Canadian Imperial Bank of Commerce). Sprawia to wrażenie, że dla innych firm czas się zatrzymał i postęp w zarządzaniu kapitałem intelektualnym jest oczekiwaną grą futurystyczną, podobnie jak przepowiadane od dawna możliwości komunikacji głosowej użytkowników z komputerem. Bardzo często zdarza się, że przedstawiane są uogólnione koncepcje i tezy odnośnie istoty aktywów niematerialnych, natomiast są one ilustrowane za pomocą przykładów z konkretnego przedsiębiorstwa - mają więc raczej wymiar zindywidualizowany, nie zaś ogólny. W istotny sposób zawęża to możliwość upowszechniania i implementacji wiedzy oraz najlepszych praktyk w zakresie zarządzania i raportowania kapitału intelektualnego wśród dużej liczby firm.

• Większość przykładów prezentowanych w literaturze i wykorzystywanych do przedstawiania koncepcji kapitału intelektualnego jest zaczerpniętych ze specyficznych branż [KS]: z branży instytucji finansowych (banki i ubezpieczenia), IT (głównie producentów oprogramowania) bądź konsultingowych, farmaceutycznych, czyli branż od lat powszechnie kojarzonych z występowaniem w nich wysokiego poziomu kapitału intelektualnego. Konsekwencją tego jest często występujące w rozmowach z menedżerami reprezentującymi inne branże stwierdzenie, że problematyka kapitału intelektualnego nie dotyczy ich firmy, ponieważ jest ona firmą "tradycyjną" i nie posiada żadnych "niewidzialnych aktywów", a jej wartość tworzona jest przez aktywa materialne głównie o charakterze rzeczowym (budynki, budowle, maszyny czy urządzenia).

• W rozważaniach teoretycznych i w prezentowanych wynikach badań empirycznych występuje istotna koncentracja regionalna [KS]. Większość publikacji, koncentruje się szczególnie na problematyce kapitału intelektualnego w takich krajach, jak Stany Zjednoczone, kraje skandynawskie (szczególnie Szwecja i Dania), Australia, Kanada Wielka Brytania oraz Niemcy, Francja, Włochy i Irlandia. Można to tłumaczyć tym, że kraje te należą do krajów najbardziej rozwiniętych gospodarczo, w których idea kapitału intelektualnego jest wysoce rozpowszechniona i spopularyzowana. Niemniej jednak powoduje to pewne ograniczenia w implementacji przedstawianych rozwiązań w innych krajach.

Wnioski szczegółowe można natomiast sformułować w kilku następujących punktach:

• Brak jest nadal jednej, ogólnie przyjętej definicji pojęcia aktywów niematerialnych [KS] (kapitału intelektualnego), nie ma więc pełnej jasności, szczególnie wśród praktyków gospodarczych, czym tak naprawdę mają zarządzać i co raportować.
  
  
• Brak jest także jednego jednolitego i spójnego rozumienia zakresu i kategorii kapitału intelektualnego [KS]- choć większość autorów wskazuje na kapitał ludzki jako najważniejszą kategorię kapitału intelektualnego, to próby jego mierzenia są dość nieporadne i przypominają sytuację wywoływania duchów w minionej epoce. Stan taki utrudnia szersze dokonywanie pomiaru oraz wyceny kapitału intelektualnego w praktyce gospodarczej.
  
  
• Brak jest przyjętych standardów (jak ma to miejsce w przypadku standardów rachunkowości dla aktywów materialnych) dla pomiaru, wyceny i raportowania kapitału intelektualnego. Próby wtłoczenia kapitału intelektualnego w gorset obowiązujących zasad w tradycyjnej rachunkowości okazały się na dłuższą metę nieudane. Pojawiła się więc koncepcja dodatkowego uzupełniającego modelu pomiaru, wyceny i raportowania kapitału intelektualnego, który uzupełniałby zakres informacji, a nie może być prezentowany przez obecny model sprawozdawczości finansowej. Jednak modele prezentowania oraz raportowania o wielkości, charakterze, rodzaju i wartości kapitału intelektualnego opierają się w większości przypadków na rozwiązaniach przyjętych w konkretnych firmach, zatem nie mają pełnego uzasadnienia i wyjaśnienia teoretycznego (zasada przyjmowania najlepszych rozwiązań z praktyki gospodarczej). Powoduje to, że są one najlepiej dostosowane do:
  - rodzaju i zakresu działalności tych firm,
  - ich modelu biznesowego,
  - generatorów wartości tych firm,
  - posiadanych przez nich zasobów oraz samego rodzaju oraz wielkości ich kapitału intelektualnego.
  Modele te w większości przypadków nie mogą być więc z tego powodu modelami uniwersalnymi, ogólnymi i możliwymi do zaadaptowania przez szerszą grupę firm o różnych wykorzystywanych modelach biznesowych.
  
  
• Obecny stan wiedzy teoretycznej nie oferuje jednolitych metod pomiaru i wyceny aktywów niematerialnych. Istnieje kilkanaście propozycji, które jednak pomimo wielu zalet posiadają także istotne wady i na ogół nie są rozwiązaniami kompleksowymi. Należy mieć świadomość, że wyniki uzyskane poszczególnymi metodami pomiaru, czy wyceny kapitału intelektualnego mogą więc nie być zawsze w pełni zbieżne¹⁰.

Charakterystyka słabych stron literatury przedmiotu

W stosunku do dotychczas opublikowanej literatury można sformułować wiele zastrzeżeń, a także wskazać na ich ewidentne słabości. W tabeli 1 zostały zaprezentowane główne uwagi, jakie sformułowali autorzy w oparciu o przeprowadzone studium literaturowe. Jednak, aby nie pozostawiać Czytelnika w przeświadczeniu, że z problematyką kapitału intelektualnego wiąże się jedynie "bałagan pojęciowo-definicyjny" oraz "brak możliwości wdrażania w praktyce teoretycznych rozważań" (co należy uznać za rzecz naturalną w przypadku nowej i nadal rozwijanej dziedziny), tabela zawiera również najważniejsze, zdaniem autorów, obiecujące kierunki przyszłych badań, studiów oraz publikacji. Powinno to służyć temu, aby w przyszłości problematyka kapitału intelektualnego stała się jeszcze ważniejsza i aby jej rozumienie, a zwłaszcza adaptacja na grunt praktyki gospodarczej także (a może głównie) w takich krajach, jak Polska stała się motorem wzrostu wartości poszczególnych firm i całej gospodarki.

Tabela 1. Słabości współczesnych publikacji oraz postulowane kierunki przyszłych dociekań i badań w zakresie obszarów i zagadnień związanych z kapitałem intelektualnym

Podsumowanie

Przeprowadzona przez autorów analiza wydanych w ostatnich latach publikacji z zakresu kapitału intelektualnego, wskazuje na niespotykaną dynamikę wzrostu zainteresowań zespołów badawczych w wielu krajach tą problematyką. Wynika stąd wniosek, jaki sformułował pierwszy prezes firmy Amazon, Jeff Bezos, że jeśli nie wskoczymy do pociągu poruszającego się z zawrotną prędkością w tej chwili, to za moment możemy być tylko biernymi, obserwatorami, jak inni odnoszą sukcesy na polu wykorzystania internetu w działalności biznesowej. Zagadnienie kapitału intelektualnego w warstwie teoretycznej, jak i praktycznej nie znajduje się w fazie dojrzałej, panuje nadal "zamęt terminologiczny", utrzymuje się zbyt duża przewaga ujęć teoretycznych, wiele obszarów jest całkowicie nietkniętych lub słabo naświetlonych w literaturze. Nie obserwuje się także istotnego postępu w obszarze pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego o charakterze masowym, tj. na poziomie firmy, branży, kraju czy w układach międzynarodowych. Wydaje się, że specyfika zarządzania kapitałem intelektualnym w przedsiębiorstwach według różnych przekrojów klasyfikacyjnych nie doczekała się jeszcze właściwego przedstawienia. Mimo obserwowanego postępu, nadal kluczowym problemem w procesie zarządzania kapitałem intelektualnym na poziomie firmy jest poszukiwanie skutecznych zasad, kierunków i mechanizmów kapitalizacji oraz komercjalizacji kapitału intelektualnego.

Bibliografia

• D. Dobija, Metodyka szacowania wiedzy, [w:] B. Wawrzyniak (red.), Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003.
• S. Kasiewicz, M. Kicińska, W. Rogowski, Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006.
• L. Kaufmann, Y. Schneider, Intangibles synthesis of current research, "Journal of Intellectual Capital" 2004, nr 3.