Wprowadzenie

Autor prezentuje własne doświadczenia związane z wdrażaniem platformy e-learningowej dla realizacji specjalistycznych programów kształcenia w zakresie dynamicznej, innowacyjnej przedsiębiorczości w szkołach wyższych. Analizuje związane z tym problemy natury technicznej, organizacyjnej i kulturowej. Kształtowanie kultury sprzyjającej współpracy o charakterze sieciowym oraz dzieleniu się wiedzą i doświadczeniem jest kluczowym warunkiem pełnego wykorzystania możliwości, jakie współcześnie stwarza zastosowanie nowoczesnych technologii informacyjnych w edukacji.

W referacie wygłoszonym na II Konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, która odbyła się w SGH 17 listopada 2005 r.¹, zostały przedstawione doświadczenia autora zdobyte w trakcie realizacji programu dydaktycznego z wykorzystaniem specjalistycznego wortalu edukacyjno-doradczego www.cieslik.edu.pl. Warto na wstępie przytoczyć następujące założenia i cele tego przedsięwzięcia:

• Projekt dotyczy wyspecjalizowanej dziedziny dydaktycznej - przygotowania studentów do realizacji ścieżki kariery zawodowej polegającej na uruchomieniu własnego biznesu. Dodatkowe ograniczenie polega na koncentracji na przedsiębiorczości dynamicznej, innowacyjnej, opartej na wiedzy, co jednak nie oznacza ograniczenia się wyłącznie do sektora high-tech.


• W tej dziedzinie niekwestionowanym liderem są uczelnie amerykańskie. Europejskie ośrodki akademickie pozostają daleko w tyle, choć w licznych krajach (np. w Skandynawii) obserwujemy wiele interesujących inicjatyw w tym zakresie.


• Od samego początku realizowany program edukacyjno-doradczy oparty był na formule kształcenia komplementarnego (blended learning)², w której formy tradycyjne, takie jak wykład czy warsztaty oraz podręcznik, połączone są z wykorzystaniem platformy elektronicznej dla przekazania dodatkowych materiałów, interakcji między studentami a prowadzącym oraz dla realizacji pracy grupowej (współdziałanie studentów w małych grupach). Wynikało to ze specyfiki samego przedmiotu oraz analizy doświadczeń zagranicznych, gdzie można mówić o ukształtowaniu się określonego standardu w tej dziedzinie (wykorzystanie studiów przypadku, warsztaty dla dużej grupy, praca w mniejszych grupach, praca indywidualna studenta).


• W nawiązaniu do cytowanej we wspomnianym referacie teorii "korzyści z zacofania", względne opóźnienie polskich uczelni w tej wąskiej dziedzinie (przygotowanie studentów do uruchomienia własnego biznesu) może być swoistym atutem. Wykorzystując nowoczesne technologie informacyjne, możemy bowiem szybko przyswoić nagromadzone w wiodących ośrodkach akademickich na świecie wiedzę i doświadczenie³, ponosząc niewielką cząstkę kosztów w porównaniu do tych, jakie musieli ponosić liderzy. Po drugie, nowoczesne technologie informacyjne w edukacji umożliwiają szybką dyseminację opracowanych programów dydaktycznych w skali całego kraju, a także w skali międzynarodowej.

Aktualny etap realizacji programu

W okresie ostatnich trzech lat wortal edukacyjno-doradczy www.cieslik.edu.pl był wykorzystywany do realizacji dwóch przedmiotów: Jak uruchomić własny biznes oraz Przedsiębiorczość międzynarodowa - zarówno na studiach dziennych, zaocznych, jak i podyplomowych (także w j. angielskim). Od stycznia 2006 r. realizowany jest projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego - Jak uruchomić własny biznes - program szkoleniowo-doradczy dla studentów, który objął 120 studentów z 32 szkół wyższych na terenie województwa mazowieckiego. Faza szkoleniowa zakończyła się w czerwcu 2006 r. Aby przejść do fazy doradczej, studenci musieli uruchomić własny biznes i ten warunek spełniło 21 osób, z czego 12 uczestników ma szanse uzyskać dotację w wysokości 24,6 tys. zł. Faza doradcza, która ma pomóc w pokonaniu trudności typowych dla rozruchu nowej firmy potrwa do kwietnia 2007 r. W tym czasie realizowane będą indywidualne i grupowe spotkania z konsultantem, a jednocześnie wykorzystywana będzie platforma umożliwiająca bieżący kontakt ze szkoleniowcami oraz wymianę doświadczeń między uczestnikami programu na zamkniętym forum "Klub Dynamicznego Biznesu".

Istotnym uzupełnieniem całego przedsięwzięcia jest podręcznik Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes, który ukazał się w sierpniu 2006 r⁴. Spowodowało to konieczność istotnej przebudowy funkcjonalności wortalu i stworzenia dodatkowych modułów. Te dodatkowe moduły to: obudowa internetowa podręcznika - dodatkowe materiały i narzędzia dla studentów oraz specjalny moduł dla wykładowców, gdzie oprócz dodatkowych materiałów, wskazówek metodologicznych itp. stworzona została możliwość prowadzenia zajęć z wykorzystaniem wortalu przez zainteresowanych wykładowców. W konsekwencji została zmieniona nazwa wortalu na Przedsiębiorczość dla ambitnych jako bardziej odzwierciedlająca jego zakres tematyczny. Aktualną strukturę wortalu przedstawia rysunek 1.

Rysunek 1. Struktura wortalu Przedsiębiorczość dla ambitnych
Źródło: opracowanie własne

Jeśli chodzi o praktyczną realizację, to wyraźnie wyodrębniają się dwa typy programów dydaktycznych:

1. wariant podstawowy, wprowadzający studentów w problematykę uruchamiania własnego biznesu,


2. wariant zaawansowany, przygotowujący do faktycznego uruchomienia biznesu.

Obydwie wersje łączy preferowana metoda - warsztatowa. Studenci zapoznają się wcześniej z odpowiednimi partiami podręcznika i dodatkowymi materiałami na wortalu, realizują określone zadania z wykorzystaniem zamieszczanych tam narzędzi, a na warsztatach analizują (indywidualnie bądź grupowo) pod kierunkiem wykładowcy szczegółowe kwestie w odniesieniu do konkretnego planowanego przedsięwzięcia biznesowego. Nie wyklucza to oczywiście klasycznej formy wykładu, ale najlepiej, gdyby wykład był łączony z elementami pracy warsztatowej. Podstawowe różnice między wariantem podstawowym a wariantem zaawansowanym są następujące:

• Wariant podstawowy może być realizowany w trakcie studiów, by w ten sposób ukierunkować zainteresowania studentów tą opcją kariery zawodowej, natomiast wariant zaawansowany powinien być generalnie adresowany do studentów ostatniego roku;


• W wariancie podstawowym studenci realizują określone zadania w stosunku do przedsięwzięcia zaplanowanego dla celów dydaktycznych. Choć niekiedy prowadzi to do faktycznego założenia firmy, nie jest to celem programowym przedmiotu. W wersji zaawansowanej natomiast uczestnicy pracują nad koncepcją przedsięwzięcia z zamysłem jego uruchomienia. Rzecz jasna tylko w pewnej części przypadków kończy się to powodzeniem;


• W wersji zaawansowanej końcowym efektem programu jest opracowany indywidualnie bądź grupowo biznesplan (w wersji bazowej), natomiast w wersji podstawowej końcowy efekt to wstępna koncepcja biznesu⁵;


• Przedmiot w wersji podstawowej może być realizowany przez wykładowcę samodzielnie, natomiast w wersji zaawansowanej powinna z zasady uczestniczyć także druga osoba (konsultant) nie tylko ze względu na potrzebną fachową wiedzę w zakresie oceny wstępnych koncepcji biznesu oraz biznesplanów, ale także ze względu na duże obciążenie czasowe.

W sumie, jeśli chodzi o wersję zaawansowaną programu, jego realizacja jest praktycznie możliwa jedynie w sytuacji uzyskania dodatkowych środków, także przeznaczonych na opiekę doradczą oraz wsparcie finansowe, przynajmniej dla najlepszych uruchomionych przedsięwzięć. W takim przypadku niewątpliwą zaletą wortalu jest możliwość realizacji programów dydaktycznych w skali ponaduczelnianej - regionalnej, ogólnopolskiej, a w przyszłości także międzynarodowej (wortal umożliwia prowadzenie tego samego przedmiotu w różnych wersjach językowych). Przedsięwzięcia realizujące wersję zaawansowaną zostały wyodrębnione w strukturze wortalu jako Programy specjalne. Przykładem praktycznej realizacji tej wersji jest projekt finansowany ze środków UE Jak uruchomić własny biznes - program szkoleniowo-doradczy dla studentów. Obecnie trwają przygotowania do realizacji modułu szkoleniowo-doradczego dla 25 doktorantów nauk ścisłych w ramach programu wspierania innowacyjnych przedsięwzięć INNOWATOR, organizowanego przez Fundację Nauki Polskiej⁶.
W ramach wspierania oraz promowania dynamicznej i innowacyjnej przedsiębiorczości zostały nawiązane kontakty z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego, PARP oraz Urzędem Patentowym RP, a także ze środowiskiem dziennikarskim. W ostatnim okresie pojawia się coraz więcej artykułów na temat inicjatyw młodych i wykształconych ludzi angażujących się w ambitne, innowacyjne biznesy. Otwiera to drogę współpracy między środowiskiem naukowym i dziennikarskim, w zakresie promowania tego nurtu przedsiębiorczości.

Próba oceny dotychczasowych doświadczeń

Realizacja omawianego przedsięwzięcia dydaktycznego trwa niecałe trzy lata i stąd na obecnym etapie można się pokusić jedynie o wstępne oceny i refleksje. Pierwsza uwaga dotyczy przygotowania studentów do efektywnego korzystania z narzędzi internetowych. Generalnie przyjmuje się, że młodzi ludzie przychodzący na studia są dobrze zaznajomieni z komputerem i internetem. Powstaje jednak wątpliwość, czy nawyki nabyte podczas surfowania po zasobach internetu sprzyjają efektywnemu wykorzystaniu tego narzędzia w procesie przyswajania wiedzy. Zaobserwowano np. pewną trudność studentów w skupieniu się na konkretnych materiałach przypisanych do określonych bloków tematycznych, co łączy się z naturalną skłonnością do "skakania po tematach". Kwestia ta wymaga z pewnością odrębnego zbadania, wydaje się jednak, że jest potrzeba znalezienia praktycznych sposobów "internetowego skupienia uwagi" przez studentów.

Drugi wniosek dotyczy relacji między metodami tradycyjnymi a metodami zdalnymi w ramach kształcenia komplementarnego (blended learning). Zazwyczaj uważa się, że ze względu na pośredni charakter, blended learning nie wymaga tak zasadniczych zmian w procesie dydaktycznym jak klasyczny e-learning. Okazuje się, że relacje są tu bardziej złożone. Za ilustrację posłuży konkretny przykład.

Obecnie student zapisujący się na monograficzny przedmiot Jak uruchomić własny biznes w Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego ma do dyspozycji nowoczesny podręcznik wraz z obudową internetową. W tych warunkach prowadzenie klasycznego wykładu przez autora podręcznika traci sens, gdyż w świetle doświadczeń własnych i międzynarodowych dla tego konkretnego przedmiotu najbardziej efektywna jest metoda warsztatowa. To jednak wymaga równoczesnego spełnienia następujących warunków:

• studenci studiują literaturę przed zajęciami (podręcznik plus materiały na wortalu), by aplikować wiedzą do rozwiązywania konkretnych problemów dyskutowanych na warsztatach;


• są aktywni przy rozwiązywaniu zadań realizowanych w mniejszych (3-5 osobowych) grupach (zjawisko podłączania się "na zająca" do bardziej sumiennych koleżanek i kolegów);


• uczestniczą regularnie w zajęciach, każde opuszczeniu zajęć powoduje bowiem utratę ciągłości i dezorganizuje pracę całej grupy.

Dla znacznej części studentów spełnienie powyższych wymogów okazuje się dość trudne, nie tyle ze względu na brak chęci, ile z braku umiejętności rozplanowania obowiązków, ustalenia priorytetów itp. Z kolei pewne działania dyscyplinujące, np. wprowadzenie obowiązkowego uczestnictwa w zajęciach, mogą być traktowany jako zamach na podstawowe swobody akademickie. W tej sytuacji pewnym rozwiązaniem może być prowadzenie przedmiotu dla wyjściowej grupy studentów w wariancie blended learning oraz w wariancie e-learningowym. Ci, którzy nie będą w stanie spełnić określonych wyżej wymogów, będą mogli wybrać ścieżkę e-learningową, bez konieczności uczestnictwa w zajęciach prowadzonych metodą warsztatową z wykorzystaniem wortalu dla pozostałych studentów (blended learning)⁷. Rzecz jasna, z takim rozwiązaniem wiąże się szereg praktycznych problemów, np. zapewnienie równorzędności wymogów i obciążeń między poszczególnymi ścieżkami. Będą one mogły być zidentyfikowane w ramach testowej realizacji, co zostało zaplanowane przez autora w trakcie roku akademickiego 2006/2007.

Funkcjonujący wortal edukacyjno-doradczy okazał się nieocenionym narzędziem w realizacji projektu o zasięgu regionalnym Jak uruchomić własny biznes - program szkoleniowo-doradczy dla studentów. Przy wyjściowej liczbie 120 studentów pochodzących z 32 szkół wyższych przekazywanie materiałów dydaktycznych, narzędzi, monitorowanie postępów przy realizacji indywidualnych projektów byłoby niesłychanie trudne. Te zalety potwierdziły się także w trakcie fazy doradczej, gdzie w obsłudze doradczej kilkunastu nowo powstałych firm zaangażowany jest tylko jeden konsultant. Nagromadzone doświadczenia zostaną wykorzystane w realizacji następnego programu specjalnego - INNOWATOR we współpracy z Fundacją Nauki Polskiej.

E-learning - dylematy związane z zarządzaniem wiedzą

Na zakończenie warto przeanalizować doświadczenia z uruchomieniem wortalu Przedsiębiorczość dla ambitnych, w kategoriach procesu zarządzania wiedzą, a więc zbierania (tworzenia) zasobów wiedzy, ich przetwarzania, a następnie wykorzystywania (udostępniania). Po pierwsze, przygotowanie platformy internetowej o przedstawionej wcześniej funkcjonalności było bardzo pracochłonne, nie mówiąc o kosztach związanych z oprogramowaniem. Śledząc dyskusje w środowisku akademickim dotyczące zachęt i ulg dla nauczycieli akademickich wdrażających nowatorskie metody i programy z wykorzystaniem e-learningu, trzeba podkreślić, że nie ma możliwości pełnego zrekompensowania nakładów pracy, jakie muszą być podjęte w fazie początkowej uruchomienia platformy e-learningowej. Inicjatywy takie muszą się zatem opierać na entuzjazmie ich realizatorów i naturalnym dążeniu do zrobienia czegoś doskonalszego i bardziej użytecznego.

Dotykamy tu fundamentalnej kwestii: czy i w jakim zakresie rekompensaty takiej należy poszukiwać w odpłatnym udostępnianiu nagromadzonych zasobów wiedzy. Nie wchodząc w tę złożoną problematykę i ożywioną dyskusję, jaka się toczy na ten temat, i niezależnie także od wcześniejszych doświadczeń zawodowych autora⁸, w koncepcji wortalu Przedsiębiorczość dla ambitnych przyjęto zasadę nieodpłatnego udostępniania wiedzy i praktycznych doświadczeń. Jak już wcześniej wspomniano, w sektorze edukacyjnym taki trend wydaje się być coraz bardziej widoczny i obejmuje także wiodące ośrodki akademickie na świecie (MIT).

Przy takim założeniu wyjściowym istnieją wszelkie przesłanki przemawiające za szerokim upowszechnieniem opracowanych koncepcji programowych, materiałów dydaktycznych i narzędzi. W przypadku wortalu Przedsiębiorczość dla ambitnych, zakłada się otwarty dostęp dla studentów do dodatkowych materiałów i narzędzi ułatwiających proces przyswajania wiedzy, a także - i to może jest jeszcze ważniejsze - opracowania koncepcji, a następnie uruchomienia własnego biznesu. Dla wykładowców przewidziano w wyodrębnionym segmencie wortalu dostęp do dodatkowych materiałów, wskazówek metodologicznych, prezentacji, testów itp., a także możliwość dyskusji na zamkniętym forum. Wprowadzenie procedury rejestracyjnej ma w tym przypadku na celu jedynie umożliwienie nieskrępowanej dyskusji w gronie zarejestrowanych wykładowców.

Ponieważ stworzona infrastruktura techniczna umożliwia prowadzenie zajęć dydaktycznych równolegle przez wielu wykładowców, powstał pomysł udostępnienia tej platformy wszystkim zainteresowanym dydaktykom. Polegałoby to na konfigurowaniu bazowego przedmiotu Jak uruchomić własny biznes do indywidualnych potrzeb wykładowcy, który przesyłałby niezbędne dane. W oparciu o te dane na wortalu byłby konfigurowany indywidualny przedmiot "przypisany" do konkretnego wykładowcy, z indywidualnym adresem internetowym, który wykładowca przekazywałby studentom.

W dyskusji ekonomistów na temat dóbr publicznych zwraca się uwagę na tzw. problem gapowicza - niechęć jednostek, działających z pobudek egoistycznych, do dobrowolnego finansowania dóbr publicznych w sytuacji niemożności wykluczenia z ich konsumpcji⁹. Tymczasem niedocenianym, jak dotąd, społecznym skutkiem rozprzestrzeniania się nowoczesnych technologii jest rozkwit postaw oraz działań opartych na współpracy, relacjach sieciowych, dzieleniu się wiedzą i doświadczeniem, bez kalkulacji nakładów i efektów, zgodnie z modelem homo oeconomicus. Przykłady takich zachowań można by mnożyć, dość wspomnieć o projekcie współredagowania encyklopedii Wikipedia, udoskonalaniu otwartego systemu operacyjnego Linux przez entuzjastów tego oprogramowania czy też spontanicznym dzieleniu się praktycznym doświadczeniem w zakresie korzystania z rozmaitych dóbr i usług. W myśl najnowszych koncepcji teoretycznych, to właśnie wspólne tworzenie (tzw. produkcja partnerska) i wspólne korzystanie z dóbr oraz dzielenie się, zwłaszcza w sferze wiedzy i informacji, może być w wielu wypadkach znacznie bardziej efektywne niż tradycyjna wymiana rynkowa czy też koordynowana w ramach struktur korporacyjnych. Wynika to z tzw. efektów sieciowych ściśle związanych z filozofią dzielenia się, zamiast kupowania i sprzedawania¹⁰.

W nawiązaniu do wspomnianych koncepcji, znowelizowana formuła funkcjonowania wortalu zawiera ofertę rozwijania tego przedsięwzięcia wraz z autorem, skierowaną do zainteresowanych wykładowców. Przykładowo, na obecnym etapie brak jest osadzonych w polskich realiach studiów przypadku, które byłyby użyteczne w realizacji procesu dydaktycznego. Opracowanie pojedynczego przypadku jest dość czasochłonne, ale stworzenie możliwości wymiany doprowadziłoby do sytuacji, gdzie byłby do dyspozycji powiększający się zbiór tego rodzaju materiałów dydaktycznych.

Można też sobie wyobrazić, że oprócz podstawowej wersji programu dydaktycznego, realizowanego na bazie podręcznika, byłyby opracowywane programy uwzględniające specyfikę uruchamiania biznesu w poszczególnych dziedzinach (np. IT, biotechnologia, ale także usługi medyczne, biznes w sferze kultury itp.). Tak opracowane autorskie programy byłyby następnie zamieszczane na wortalu do wykorzystania przez innych zainteresowanych wykładowców. Podobnie można myśleć o współpracy przy opracowywaniu kolejnych publikacji poświęconych tej problematyce. Działając wspólnie, można osiągnąć lepsze efekty w pozyskiwaniu środków publicznych (zwłaszcza z UE) na wspieranie dynamicznej, innowacyjnej przedsiębiorczości w środowisku akademickim.

Analiza najnowszych tendencji w zakresie kształtowania relacji sieciowych, mechanizmu kooperacji oraz dzielenia się wiedzą i informacją z wykorzystaniem technologii ICT wskazuje, że dostępna infrastruktura techniczna stwarza niewątpliwie znakomite warunki dla takich działań. By zrealizować wszystkie korzyści - a w sferze edukacji wydają się one być ogromne - konieczne jest ukształtowanie specyficznej kultury sieciowej i kultury dzielenia się zasobami dydaktycznymi, wiedzą i doświadczeniem przez zainteresowanych wykładowców. Funkcjonowanie wortalu Przedsiębiorczość dla ambitnych w najbliższym okresie będzie interesującym testem także i w tej dziedzinie.

Podsumowanie

Nawiązując do postawionego w tytule pytania E-learning, blended learning - wyzwania techniczne, organizacyjne czy bardziej kulturowe?, można stwierdzić, że kwestie techniczne wydają się być stosunkowo najłatwiejsze do rozwiązania. W porównaniu do aplikacji biznesowych, systemy stosowane w edukacji są z reguły znacznie mniej skomplikowane, co nie wyklucza pojawiania się określonych problemów natury technicznej, czego doświadczył zresztą autor w trakcie ostatniej rekonfiguracji wortalu, związanej ze stworzeniem internetowej obudowy podręcznika. Trudniejsze do rozwiązania mogą być natomiast problemy organizacyjne, związane z kompleksowym wdrażaniem e-learningu i blended learningu w dydaktyce akademickiej. Przykładowo wyeliminowanie w ten sposób klasycznej formuły wykładu może być trudne do zaakceptowania dla znacznej części środowiska akademickiego. Prawdziwym wyzwaniem staje się natomiast ukształtowanie swoistej kultury sieciowej oraz dzielenia się wiedzą i doświadczeniem, przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii informacyjnych. Skala korzyści wynikających ze zwielokrotnionego efektu działań realizowanych w sieci wskazuje na pilną potrzebę podejmowania inicjatyw sprzyjających kształtowaniu się tego typu kultury w polskiej społeczności akademickiej.

Bibliografia

• Y. Benkler, The Wealth of Networks, Yale University Press, New Haven 2006.


• J. Cieślik, Nowoczesne technologie edukacyjne a "korzyści z zacofania", [w:] M. Dąbrowski, M. Zając (red.), E-learning w kształceniu akademickim, FPAKE, Warszawa 2006.


• J. Cieślik, Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006.


• J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004,