Wstęp do analizy SWOT dla polskiego systemu szkolnictwa wyższego

W dniu 12 października br. odbyła się w warszawskim hotelu Sheraton - zorganizowana przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową - konferencja na temat Przyszłość uniwersytetów w Polsce i Unii Europejskiej. Przedsięwzięcie to miało na celu wymianę opinii i doświadczeń w zakresie tytułowego problemu. Wstępem do kolejnych referatów i dyskusji - poprzedzonym wprowadzeniem dokonanym przez Prezesa IBnGR, Jana Szomburga - były wystąpienia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, prof. Michała Seweryńskiego oraz Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Gospodarki, Andrzeja Kaczmarka.

Profesor M. Seweryński w swym wystąpieniu zaprezentował interesujący wstęp do analizy SWOT polskiego systemu szkolnictwa wyższego. Jako mocne strony systemu wskazał:

• wysoką jakość nauczania, potwierdzaną sukcesami polskich studentów kontynuujących studia za granicą,
• autonomię finansową uczelni,
• dobrze geograficznie rozwiniętą sieć uczelni,
• rozbudowany system stypendialny i kredytowy wspomagający studentów,
• szybki wzrost liczby nadawanych przez uczelnie doktoratów,
• funkcjonowanie systemów akredytacji państwowej, wzbogacanej i uzupełnianej akredytacjami oferowanymi przez instytucje środowiskowe (UKA, FPAKE itp.),
• zaawansowanie procesu bolońskiego.

Z kolei, jako słabe strony polskiego systemu edukacji wyższej Minister wymienił:

• dużą liczbę słabych uczelni,
• dużą liczbę studentów studiujących w trybie niestacjonarnym,
• niedostateczne powiązanie uczelni z rynkiem pracy i z podmiotami życia gospodarczego,
• słabo rozwinięte struktury kształcenia ustawicznego,
• wolny przyrost liczby nadawanych stopni doktora habilitowanego oraz tytułów profesorskich,
• niskie nakłady inwestycyjne na remonty i rozbudowę bazy dydaktycznej.

Na tle wskazanych mocnych i słabych stron jako wyzwania najbliższej przyszłości Minister wskazał, jako, jego zdaniem, niezbędne:

• konsolidację istniejących uczelni (jako remedium na zbyt wielką liczbę uczelni małych i słabych),
• zdefiniowanie studiów pierwszego stopnia jako studiów zawodowych,
• internacjonalizację procesów w szkolnictwie wyższym,
• zmiany w algorytmie podziału dotacji budżetowej premiujące wysoką jakość procesów dydaktycznych i stworzenie systemu "zamówień" na liczbę kształconych w wybranych uczelniach,
• rozwój studiów doktoranckich.

Wskazał też na konieczność poszukiwania przez uczelnie źródeł finansowania w funduszach Unii Europejskiej i zasygnalizował brak wzrostu nakładów w roku 2007.

Co charakterystyczne, Minister - mówiąc o tym, że mocną stroną systemu jest autonomia finansowa uczelni państwowych - nie wspomniał o braku autonomii programowej uczelni wyższych. Jest to jedna z istotnych usterek obecnych rozwiązań prawnych wskazywanych przez krytyków nowego Prawa o Szkolnictwie Wyższym. Uczelnie otrzymują bowiem z budżetu państwa do swobodnego - zgodnego z własnymi uchwałami o planie finansowo-rzeczowym - wydatkowania kwoty wynikające z tak zwanego algorytmu podziału dotacji budżetowej. Senaty uczelni - mowa oczywiście o uczelniach państwowych - autonomicznie decydują więc o sposobach wydatkowania tych kwot. Z drugiej jednak strony te same uczelnie chcąc prowadzić nowy kierunek studiów muszą uzyskać opinie i zgodę wymienionych w Ustawie władz.

Nie wspomniał też o tym, że - chwalebny - wzrost liczby promowanych doktorów jest pośrednio skutkiem działania algorytmu podziału dotacji budżetowej otrzymywanej przez uczelnie państwowe. Zgodnie z nim, doktoranci byli pięciokrotnie bardziej wartościowi niż zwykli studenci i jest oczywiste, że uczelnie poszukując potencjalnych metod wzrostu dotacji motywowały absolwentów do podejmowania studiów doktoranckich (jednocześnie minimalizując liczbę asystentów, którzy w świetle algorytmu byli "bezwartościowi"). Z danych statystycznych wynika wprost, że taki proces nastąpił od momentu uwzględnienia liczby doktorantów w algorytmie - wcześniej czynnikiem najistotniej kształtującym kwotę dotacji była liczba studentów. Jest bowiem w miarę oczywiste, że uczelnie podejmują oferowaną przez Ministerstwo grę z parametrami kształtującymi kwotę dotacji budżetowej.

Minister nie zauważył też w swym wystąpieniu, że liczba promowanych doktorów habilitowanych oraz uzyskiwanych nominacji profesorskich (tytułów profesora) nie wpływała dotąd na dotację budżetową, a więc nie działała motywująco na działania uczelni w zakresie rozwoju kadr naukowych.

Za dyskusyjną można też uznać tezę o konieczności definiowania studiów pierwszego stopnia jako studiów zawodowych. Na pewnych kierunkach studiów - a przypomnijmy, że to jedynie minister ma prawo określania, które z kierunków prowadzone są jako jednolite, a które jako dwustopniowe - akademicki charakter studiów pierwszego stopnia wydaje się być oczywisty. Przykładowo w SGH kierunki ekonomia oraz metody ilościowe w ekonomii i systemy informacyjne¹ mają charakter wybitnie teoretyczny, wprowadzający do dalszych studiów na poziomie magisterskim, tak więc powinny mieć charakter akademicki. Jako podstawowy argument w tym zakresie podaje się - niezbędną z programowego punktu widzenia - długą sekwencję przedmiotów (tak zwanych poprzedników) koniecznych do zdobycia wiedzy i umiejętności oczekiwanych od absolwentów tego typu kierunków².

W wystąpieniu Ministra A. Kaczmarka za istotne wątki można uznać natomiast:

• podjęcie przez rząd politycznej decyzji tworzenia państwa innowacyjnego,
• zadeklarowanie, iż powstały dokumenty programowe w tym zakresie, nakreślające cel: przejście do GOW do roku 2013.

Minister A. Kaczmarek stwierdził też, iż rozwój szkolnictwa wyższego i jego reformowanie są ograniczone tym, że uczelnie wyższe nie są zarządzane tak, jak zwykłe firmy.