Wprowadzenie

W artykule przedstawiono kilka fundamentalnych kwestii z zakresu zarządzania wiedzą: proponowane ujęcie definicji zarządzania wiedzą, funkcje zarządzania wiedzą, istotę strategicznego zarządzania wiedzą i jego zadania. Scharakteryzowano również podstawowe operacyjne zadania zarządzania wiedzą. Omówione zagadnienia obrazują podstawowe działania składające się na istotę zarządzania wiedzą w organizacji.

Zarządzanie wiedzą (ZW) doczekało się setek publikacji, które poruszają jego różne aspekty, włączając także rozważania o charakterze "definicyjno-podstawowym". Wiele z tych publikacji tworzy jednak zamęt metodologiczny, który powodować może wyprowadzenie przez czytelników błędnych wniosków na temat istoty ZW i podstawowych działań wchodzących w jego skład. Tak jest między innymi z definicjami ZW, które często daleko odbiegają od istoty samego zarządzania. Podobna sytuacja dotyczy także ujęć procesów z udziałem wiedzy, które niejednokrotnie przedstawiane są w sposób niekompletny. Zagadnienie strategicznego ZW jest zaś najczęściej po prostu pomijane. Stąd zamysł niniejszego artykułu, który w znacznej mierze ma charakter porządkujący podstawowe kwestie z zakresu ZW.

Istota zarządzania wiedzą

Bardzo ciekawą opinię na temat definicji ZW wyprowadził K. Perechuda: Zarządzanie wiedzą jest bardzo pojemnym pojęciem, obejmującym zasadniczo wszystko, ponieważ wiedza oznacza myśl, czyli byt niematerialny, z którego - według kosmogonii - powstaje wszechświat. Ze względu na to nie powinno się tego pojęcia definiować¹. Zgodzić się trzeba z faktem istnienia bardzo wysokiego poziomu trudności zdefiniowania istoty ZW w sposób ujmujący wszystkie jego elementy składowe. Jednak pomijanie prób definicji ZW uznać można za rezygnację z dociekań nad uzyskaniem efektywnych rozwiązań w badanym obszarze. Tabela 1 przedstawia propozycję definicji ZW, które w gruncie rzeczy wskazują na jego faktyczną złożoność.

Tabela 1. Definicje ZW ZW w znaczeniu funkcjonalnym Zarządzanie kompleksowo obejmujące realizację poszczególnych funkcji, jak decydowanie, planowanie, organizowanie itd. oraz funkcji operacyjnych związanych z identyfikowaniem wiedzy, transferem, kreowaniem, przechowywaniem, łączeniem, selekcjonowaniem itd. Jest to proces koncentrujący się na zasobie spersonalizowanej, skodyfikowanej i ugruntowanej wiedzy i procesach związanych z wiedzą poprzez realizację funkcji planowania, podejmowania decyzji, organizowania itd., tak aby osiągnąć cele organizacji. ZW w znaczeniu procesowym Postępowania normujące i dyspozycyjne, mające na celu stworzenie odpowiedniego środowiska, które umożliwi sprawną realizację funkcji operacyjnych, a więc wdrożenie systemów organizacyjnych o właściwej konstrukcji optymalizujących główne procesy związane z wiedzą, klimatu, kultury i struktury organizacyjnej, które ukierunkują ludzi na kreowanie wiedzy, dzielenie się ją, odpowiednie jej stosowanie itd. ZW w znaczeniu instrumentalnym Polega na odpowiednim doborze i wykorzystaniu instrumentów przyczyniających się do przebiegów głównych procesów z udziałem wiedzy na wszystkich poziomach i obszarach organizacji. Zestaw instrumentów jest szeroki, od ekonomiczno-finansowych, prawnych po organizacyjne i techniczne. W skład instrumentów włączyć można między innymi systemy organizacyjne przyczyniające się do realizacji funkcji operacyjnych, jak system informacyjny, system motywacyjny, system controllingu itd.; oraz szereg narzędzi, jak: internet, intranet, ekstranet, bazy danych, pokoje rozmów; a także metod: obrady, koła jakości, kaizen, burzę mózgów itd., na których opierają się i które wykorzystują systemy organizacyjne wspomagające ZW. ZW w znaczeniu instytucjonalnym Obejmuje system stanowisk i zespołów pracowniczych (poziom strategiczny i operacyjny organizacji, organizację formalną i nieformalną), które realizują funkcje i zadania z zakresu ZW organizacji.

Źródło: opracowanie własne

Strategiczne zadania zarządzania wiedzą

Z funkcjonalnego ujęcia ZW wynika, że polega ono na realizacji funkcji zarządzania. Podzielić je można na cykliczne i ciągłe. Do funkcji cyklicznych zalicza się: planowanie, organizowanie i kontrolowanie, których realizację umożliwiają funkcje ciągłe, obecne na każdym z etapów realizacji procesu zarządzania. Funkcje ciągłe polegają na: pozyskiwaniu ludzi, ich motywowaniu i pracy z nimi, pozyskiwaniu informacji i pracy nad nimi, podejmowaniu decyzji, pozyskiwaniu środków rzeczowych i finansowych oraz dysponowanie nimi, koordynowaniu (rysunek 1).

Rysunek 1. Funkcje zarządzania wiedzą

Źródło: opracowanie własne

Istotnym elementem składowym ZW jest proces informacyjno-decyzyjny, wspomagany przez realizację cyklicznych i ciągłych funkcji ZW, którego zadaniem jest dokonanie podstawowych rozstrzygnięć co do kierunków rozwoju i sposobów wykorzystania zasobów wiedzy, przy uwzględnieniu zmian w zasobach wiedzy otoczenia, prognoz ich rozwoju i kierunków zastosowań oraz własnych zasobów wiedzy, zdolności ich rozwoju i wykorzystania². Proces ten określany jako strategiczne ZW staje się dla organizacji opartych na wiedzy komponentem strategicznego zarządzania organizacją. Decyzje podejmowane w ramach strategicznego ZW dotyczą następujących obszarów³: rozwoju zasobów wiedzy, zdolności ich wykorzystania i posunięć konkurencyjnych dotyczących wiedzy, określenia nowych kierunków i zakresu wykorzystania zasobów wiedzy organizacji, rozwoju systemów organizacyjnych umożliwiających sprawną realizację funkcji, zadań i procesów związanych z wiedzą, a więc właściwe ukształtowanie elementów składowych płaszczyzn ZW (samoorganizacji, klimatu organizacyjnego, generowania i wykorzystania wiedzy), kształtowania zasobów wiedzy otoczenia przedsiębiorstwa (w tym partnerów, klientów, konkurentów).

Do zasadniczych zadań z zakresu strategicznego ZW można zaliczyć:

• ugruntowanie orientacji na wiedzę w misji i wizji organizacji;
• strategiczną analizę środowiska wewnętrznego przedsiębiorstwa, w tym monitorowanie, analizowanie, ocenianie i raportowanie jego zasobów wiedzy spersonalizowanej, skodyfikowanej i ugruntowanej oraz sieci relacji wewnątrzorganizacyjnej między jego częściami składowymi, poziomu samoorganizacji, klimatu organizacyjnego;
• strategiczną analizę otoczenia zewnętrznego (bliższego i dalszego), na podstawie ciągle pozyskiwanych informacji, ze szczególnym uwzględnieniem wiedzy otoczenia (firm partnerskich, konkurentów i organizacji nie będących konkurentami, w tym instytutów B+R, firm konsultingowych, uniwersytetów) i sieci relacji w otoczeniu, ocenianie zdobytych informacji i raportowanie;
• tworzenie wizji wiedzy;
• formułowanie strategii wiedzy;
• ustalanie luk wiedzy i relacji;
• ustalanie barier zapełnienia luk wiedzy i relacji;
• wybór podstawowej i wspomagających strategii zarządzania wiedzą koniecznych do zapełnienia luk wiedzy oraz sposobów kształtowania pożądanych relacji;
• planowanie metod i narzędzi oraz ludzi do realizacji strategii zarządzania wiedzą, określenie niezbędnych środków finansowych i warunków organizacyjnych;
• określenie dominującego podejścia determinującego budowę i działanie systemu zarządzania wiedzą (społecznego lub technicznego), wsparcie strategii zarządzania wiedzą kształtowaniem relacji z otoczeniem, przeprojektowaniem zadań zarządzania wiedzą, struktury organizacji, ról, procesów i infrastruktury informacyjno-komunikacyjnej;
• tworzenie modelu klimatu i kultury organizacyjnej zorientowanych na wiedzę;
• ocenę poziomu osiągnięcia założonych celów i poprawności podjętych działań w stosunków do zasobów wiedzy;
• ekonomiczną ocenę wiedzy, kapitału intelektualnego i prowadzonych działań z zakresu zarządzania wiedzą.

ZW w wymiarze strategicznym jest sztuką budowania organizacji opartej na wiedzy, integrującą wokół efektywnego wykorzystania wiedzy strategię firmy, ludzi, kulturę organizacyjną i technologie⁴. Jednak sztuka ta nie uda się żadnej organizacji bez odpowiedniej realizacji operacyjnych zadań ZW.

Ogólna charakterystyka zadań operacyjnych

Ciągłe i cykliczne funkcje ZW koncentrują się na realizacji procesów z udziałem wiedzy (zadań operacyjnych ZW). Zadania operacyjne są różnie klasyfikowane⁵. Zaproponować można, aby do zasadniczych zadań (funkcji) operacyjnych ZW zaliczyć: identyfikowanie, transfer (pozyskiwanie, udostępnianie, rozpowszechnianie, dzielenie się), kreowanie, gromadzenie, selekcjonowanie, łączenie, zapisywanie, przechowywanie (utrzymanie), ocenianie (badanie użyteczności), stosowanie wiedzy.

Identyfikowanie wiedzy. Jednym z podstawowych zadań ZW jest doprowadzenie do właściwej przejrzystości wewnętrznych i zewnętrznych zasobów wiedzy i umożliwienie pracownikom ich lokalizowania. Lokalizowanie wiedzy zewnętrznej dokonywane jest poprzez opis i analizę otoczenia organizacji w zakresie dotyczącym wiedzy⁶. Natomiast identyfikacja wiedzy wewnętrznej polega głównie na ustaleniu, kto co wie w organizacji i potrafi zrobić oraz gdzie znajdują się zbiory informacji. Identyfikowanie wiedzy jest podstawą strategicznej analizy zasobów wiedzy organizacji i jej otoczenia.

Transfer wiedzy. Na transfer wiedzy w organizacji składają się cztery subprocesy: pozyskiwanie wiedzy, udostępnianie wiedzy, rozpowszechnianie wiedzy, dzielenie się wiedzą.

• Pozyskiwanie wiedzy jest procesem przepływu wiedzy z otoczenia organizacji do jej wnętrza, jak i procesem, w trakcie którego pracownicy zdobywają wiedzę ze źródeł wewnętrznych, a więc od swoich współpracowników, z dokumentacji i baz danych, dostępnych książek i czasopism. Pozyskiwanie wiedzy może też zachodzić poprzez jej wydobywanie z produktów konkurentów czy procesów (np. metodą benchmarkingu). Pozyskiwanie wiedzy dokonywane jest także poprzez udział w szkoleniach, konferencjach i sympozjach, jak i w czasie nieformalnych kontaktów z innymi ludźmi. Ważnym źródłem wiedzy są również media, zwłaszcza w zakresie informacji dotyczących potencjalnych szans i zagrożeń. Nośnikiem wiedzy jest tu informacja.
• Udostępnianie wiedzy jest procesem odwrotnym do pozyskiwania, w trakcie którego ludzie przekazują wiedzę swoim współpracownikom, podając im informację (np. instrukcję słowną, jak wykonać daną operację) lub też pracownik uzyskuje dostęp do baz danych lub dokumentacji. Udostępnianie wiedzy jest też procesem przepływu wiedzy od organizacji do jej otoczenia. Dokonywane jest to przykładowo poprzez: telefoniczne przekazywanie informacji klientom przez doradców, dostarczanie wraz z produktem instrukcji jego obsługi, przesyłanie do punktów serwisowych technicznej dokumentacji produktów, wymianę dokumentacji technicznej z dostawcami i odbiorcami półproduktów, sprzedaż licencji. Organizacja udostępnia również swoją wiedzę poprzez fakt sprzedaży produktów i usług oraz realizację procesów, które mogą być obserwowane przez podmioty otoczenia.
• Rozpowszechnianie wiedzy jest rozwiniętą formą udostępniania wiedzy, a różnica jest w zasięgu udostępniania. Mianowicie, udostępnianie wiedzy jest procesem skierowanym na konkretne osoby, a wiedza przy tej okazji może być poddawana ochronie, aby nie dotarła do osób niepowołanych (np. udostępnia się bazę danych o klientach wybranym sprzedawcom). Rozpowszechnianie wiedzy jest zaś działaniem mającym na celu stworzenie z danego zasobu wiedzy ogólnie dostępnej. Dokonywane jest to przykładowo poprzez: reklamę, prospekty, tworzenie stron internetowych, na których zawarte są informacje o firmie i jej produktach, zamieszczanie opisów przypadku albo najlepszych praktyk w podręcznikach czy referatach przedstawianych na konferencjach. Egzemplifikacją rozpowszechniania wiedzy są też otwarte rozwiązania sprzętowe i rynek standardów tworzenia oprogramowania.
• Dzielenie się wiedzą to proces polegający na wzajemnym przekazywaniu sobie wiedzy przez ludzi w procesie komunikacji i podczas współpracy. Dzieleniu podlega wiedza spersonalizowana jawna i cicha. Podczas tego procesu ludzie mogą wspomagać się wiedzą skodyfikowaną (np. informacjami z dokumentacji organizacyjnej) i ugruntowaną (np. poprzez analizę uszkodzeń produktu).

Gromadzenie wiedzy. To proces systematycznego zbierania wiedzy (analogiczny do gromadzenia archiwów czy zbiorów bibliotecznych), będący efektem jej pozyskiwania lub wykreowania. W zależności od typu wiedzy na gromadzenie wiedzy mogą składać się różne czynności. Ludzie pozyskują lub tworzą wiedzę spersonalizowaną i gromadzą ją w umyśle, aby poddać ją następnie selekcji i ocenie. Gromadzenie wiedzy skodyfikowanej polega na zbieraniu informacji zawartych w notatkach, artykułach, książkach, różnych bazach danych, aby otrzymać użyteczny zbiór między innymi dla celów selekcji, zapisania i przechowywania. Gromadzone także mogą być zasoby wiedzy ugruntowanej, których nośnikiem są produkty konkurencji czy własne prototypy.

Selekcjonowanie wiedzy. Zgromadzone zbiory wiedzy muszą zostać poddane procesowi selekcji z punktu widzenia obszaru użyteczności. U podstaw selekcji powinny leżeć opracowane kryteria, za pomocą których dokonuje się klasyfikacji zgromadzonej wiedzy. Obszary użyteczności mogą być różnie dzielone, np. w przekroju funkcji (marketing, produkcja, finanse, personel itd.), czasu (wiedza o przeszłości, teraźniejszości, przyszłości), stopnia dostępności (wiedza ogólnie dostępna, o ograniczonym dostępnie, tajemnica chroniona przez konkurentów), według szans i zagrożeń, dotycząca organizacji, bliższego i dalszego otoczenia.

Kreowanie wiedzy. To proces tworzenia nowej, innowacyjnej dla organizacji wiedzy spersonalizowanej, która następnie zostaje przekształcona w skodyfikowaną i niejednokrotnie ugruntowaną. W procesie tym wykorzystywane są między innymi metody heurystyczne. Innowacje produktowe kreowane są współcześnie głównie w ośrodkach badawczo-rozwojowych, ale cały szereg innowacji (np. procesowych) powstaje podczas codziennej praktyki, prac zespołów projektowych, kół jakości czy zespołów zadaniowych.

Łączenie wiedzy. Jest ważnym elementem procesu pozwalającego uzyskać lepszą jakość wyselekcjonowanej wcześniej wiedzy i leży też u podstaw kreowania wiedzy, bowiem w procesie tworzenia nowej wiedzy konieczne jest wykorzystanie zasobów wiedzy istniejącej. Samo scalenie wcześniej niełączonych zasobów wiedzy może prowadzić do diametralnego ich przyrostu. U podstaw łączenia wiedzy leży dzielenie się wiedzą i jej pozyskiwanie.

Zapisywanie wiedzy. Proces ten ma na celu tworzenie organizacyjnej bazy wiedzy. Pozyskana, wykreowana, zgromadzona i poddana selekcji wiedza powinna być zapisywana, aby nie doszło do jej utraty. W tym procesie wiedza spersonalizowana przekształcana jest w skodyfikowaną (np. w bazach danych) i ulega rejestracji, która nie powinna być przypadkowa, aby w przyszłości zapisana wiedza była możliwa do pozyskania. Zapis wiedzy dokonuje się także w produktach, usługach, procesach, marce poprzez jej osadzenie, ale jej ponowne pozyskanie może być działaniem ograniczonym w zależności od stopnia jej dostępności oraz stosunku wykorzystywanej wiedzy jawnej i cichej w procesie ich tworzenia. Wiedza spersonalizowana zapisywana jest w głowach pracowników w procesie uczenia się.

Przechowywanie wiedzy. Celem jest zabezpieczenie funkcjonowania organizacji w przyszłości. Pozyskana i wykreowana wiedza po jej zapisaniu jest przechowywana, a każdemu z rodzajów wiedzy odpowiada inny sposób magazynowania. Wiedza przechowywana na nośnikach materialnych powinna być okresowo oceniana i weryfikowana, aby eliminować z nich wiedzę, która stała się nieużyteczna. Natomiast wiedza spersonalizowana przechowywana jest w głowach ludzi. Ocenianie wiedzy. To proces badania użyteczności wiedzy, który realizowany jest między innymi przez eksperymenty, pilotażowe wdrożenia i badanie wyników stosowania wiedzy.

Stosowanie wiedzy. Wygenerowana w organizacji wiedza skierowana zostaje do wykorzystania. Główne kierunki stosowania wiedzy to: tworzenie wizji i koncepcji działania organizacji, produktów i usług, technologii i jej wykorzystywanie, rozwiązywanie codziennie pojawiających się problemów.

Podsumowanie

Strategiczne i operacyjne zadania ZW są ze sobą wzajemnie powiązane. Wynika to choćby z faktu, że realizacja zadań operacyjnych powinna być podporządkowana przyjętym strategiom ZW w danych obszarach prowadzonej działalności. Z drugiej strony realizacja zadań strategicznych wymaga przeprowadzenia działań z zakresu operacyjnego np. transferu, gromadzenia, selekcjonowania, oceny i wykorzystania wiedzy o wiedzy partnerów, klientów i konkurentów czy dalszym otoczeniu organizacji. Pamiętać też należy, że dla realizacji funkcji i zadań ZW organizacja tworzy system ZW (na co wskazuje procesowe i instytucjonalne ujęcie ZW). Jego konstrukcja oparta może być na dominacji podejścia technicznego (odpowiada mu strategia kodyfikacji) lub społecznego (zgodnie ze strategią personalizacji). Dlatego rzeczywisty sposób realizacji poszczególnych zadań operacyjnych może w odmiennych organizacjach odbiegać od siebie ze względu na wykorzystywane metody i narzędzia. Dobór i stosowanie odpowiednich instrumentów wspomagających realizację głównych procesów z udziałem wiedzy stanowi istotę ZW w sensie instrumentalnym.

Bibliografia

• R. Maier, Knowledge Management Systems. Information and Communication Technologies for Knowledge Management, Springer-Verlag Berlin, Heidelberg 2002.
• M. Morawski, Ilościowe zarządzanie wiedzą - podejście zachodnie, [w:] K. Perechuda (red.), Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 2005.
• A. Pawluczuk, Zarządzanie wiedzą w jednostkach samorządu terytorialnego, [w:] J. Ejdys (red.), Wybrane aspekty zarządzania wiedzą w organizacji, FUTURA, Poznań 2005.
• K. Perechuda, Dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym. Wizualizacja i kompozycja, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2005.
• Z. Pierścionek, Strategie konkurencji i rozwój przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
• G. Probst, S. Raub, K. Romhardt, Zarządzanie wiedzą w organizacji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002.
• A. Stabryła, Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce firmy, PWN, Warszawa-Kraków 2000.
• M. Strojny, Zarządzanie wiedzą: wstęp do dyskusji, [w:] "Zarządzanie w XXI wieku" 2001.