Wprowadzenie

Jak stworzyć organizację, która przeżyje dłużej niż pierwszy dobry pomysł, na którym zbudowała swój sukces? Rosnąca złożoność i zmienność otoczenia powoduje, że firmy muszą wciąż redefiniować swój biznes, zmieniać produkty i procesy. Innowacyjność coraz częściej znajduje się na listach strategicznych priorytetów. Brak działania w tym obszarze oznacza rosnące ryzyko utraty pozycji rynkowej. Jednocześnie sposób, w jaki powstają innowacje pozostaje jednym z mniej rozpoznanych fenomenów organizacji. Zrozumienie, co powinny robić firmy (a czego nie), by stworzyć środowisko sprzyjające ciągłemu powstawaniu i realizacji nowych pomysłów, może mieć duże znaczenie dla ich sukcesu.

Z badań Larry'ego Keely - założyciela Doblin Group - wynika, że w ciągu ostatnich lat współczynnik wzrostu wartości rynkowej liderów innowacyjności w swoich branżach, takich jak na przykład Nike, Pfizer, DaimlerChrysler, Starbucks, Home Depot, amazon.com, był ponad dwukrotnie wyższy niż w przypadku ich największych konkurentów¹. Czy proces, który decyduje o przetrwaniu i tempie rozwoju organizacji, można pozostawiać przypadkowi? Jeżeli otoczenie firmy wymaga strategicznej orientacji na innowacje, jak może ona rozwinąć umiejętność tworzenia, rozwoju i wdrażania nowych pomysłów, tworząc z innowacyjności swoją kluczową kompetencję?

Jak zauważa prof. Krzysztof Obłój, istota skutecznej strategii przedsiębiorstwa polega na stworzeniu unikalności firmy, pozwalającej zarówno pracownikom firmy, jak i otoczeniu wyraźnie odróżnić firmę od konkurentów. Celem strategii jest wyraźne określenie tożsamości przedsiębiorstwa. Istota strategii firmy jest prosta: trzeba być lepszym niż konkurenci albo działać inaczej niż oni i na innym obszarze rynku².

Strategie innowacji określają, w jakim stopniu i w jaki sposób należy wykorzystywać innowacje dla celów osiągania przewagi strategicznej³. Włączenie strategii innowacji do strategii firmy ma pomóc w skoncentrowaniu wysiłków na tworzeniu podwalin pod przyszłą pozycję firmy.

Dominującym celem innowacji powinno być równoważenie portfela produktów oraz utrzymywanie przewag konkurencyjnych, prowadzące do zabezpieczenia wpływów finansowych firmy i budowania wartości dla akcjonariuszy w długim okresie. Myślenie o innowacji nie ogranicza się do badań i rozwoju nowych produktów, ale coraz częściej staje się sposobem patrzenia na całą organizację. Jest kilka dróg, które można wybrać, aby czerpać korzyści z innowacji. Przyjrzymy się teraz najważniejszym z nich: innowacjom produktowym, procesowym i modelu biznesu. Choć podział ten jest płynny, to pewne różnice powodują, że w literaturze zwykle przyjmuje się właśnie taką klasyfikację innowacji.

Innowacje produktowe

Skracające się cykle życia produktów zmuszają firmy do systematycznego wprowadzania innowacji produktowych. Firmy muszą dążyć do stworzenia odpowiednio zrównoważonego portfela, który ciągle zasilany jest przez wprowadzane i testowane na rynku nowości. Marketing innowacji wymaga nie lada wysiłku i często znacznych nakładów, umożliwiających promocję produktu lub usługi na szerokim rynku. By móc sobie pozwolić na wydatki związane z rozwojem i marketingiem innowacji firmy, rozpoczynać prace nad nimi odpowiednio wcześnie, przeznaczając część wpływów z zyskownych produktów na zapewnienie udziału w przyszłych szansach rynkowych.

Analiza informacji nadesłanych przez firmy, które wzięły udział w ankiecie Katedry Teorii Zarządzania SGH⁴ wskazuje na istotną korelację między udziałem nowych produktów w przychodach a tempem rozwoju firm. Firmy, które rosły najszybciej (średni roczny wzrost przychodów o 34%) deklarowały, że motorem wzrostu było głównie wprowadzanie nowych produktów. Pozwalało ono firmie na pozyskanie nowych nabywców, przy jednoczesnym utrzymywaniu lojalności dotychczasowych odbiorców. Najwolniej rosnące firmy lub te, których obroty zmalały (średni spadek przychodów o -1,6%), znacznie rzadziej wprowadzały nowe produkty.

Innowacje procesowe

Podnoszenie efektywności procesów - czy to w formie optymalizacji dotychczasowych procesów, czy budowania usprawnionego modelu działania - ma na celu zapewnienie doskonałości organizacyjnej oraz ograniczenie kosztów ponoszonych przez firmę. Mimo iż czasami niewidoczne bezpośrednio dla klienta, radykalne innowacje procesowe mogą w rezultacie prowadzić do uzyskiwania ponadprzeciętnych zysków i zdystansowania konkurentów.

W badanych firmach ostatnie lata przyniosły wiele innowacji procesowych. Menedżerowie zmuszeni byli do podnoszenia efektywności działania i ten uwolniony potencjał może dawać im przewagę w przyszłości. Ankietowani uważają jednak, że zmiany te nie będą jednorazowe, spodziewając się podobnej skali zmian organizacyjnych również w najbliższych trzech latach.

Innowacje modelu biznesu

Innowacje modelu biznesu są najbardziej złożonym wcieleniem innowacji - łączącym w sobie często radykalne zmiany procesów i stworzenie rynków na nowe produkty. Wymagają one największej odwagi, determinacji i chęci eksperymentowania, gdyż zazwyczaj łączą się z negacją przyjętych sposobów myślenia i odrzuceniem obowiązujących w branży stereotypów myślowych.

W praktyce planowania strategicznego trudno oprzeć się pokusie takiej prostej, liniowej ekstrapolacji przeszłości. Jak pisze w Reinżynierii i jej następstwach Michael Hammer, stabilne i przewidywalne warunki prowadzenia biznesu sprzyjały stylowi planowania, który był prawie sowiecki w swej sztywności. U podstaw [takiego zarządzania] tkwiło założenie, że poważna zmiana to fenomen występujący raz na tysiąc lat, który po raz pierwszy ujawnił się dawno temu przy zakładaniu firmy, ale który można śmiało obecnie uznać za należący do przeszłości⁵. Tworzone w przedsiębiorstwach plany strategiczne bardzo często opierają się więc na powtórzeniu założeń z lat ubiegłych. Dalekowzroczne analizy scenariuszowe, pozwalające na przygotowanie firmy do konkurowania o szanse rynkowe w przyszłości, należą, niestety, do rzadkości.

Formułowanie strategii innowacji

Wyznaczenie celów dla innowacji w poszczególnych obszarach działania firmy powinno być stałym elementem planowania strategicznego. Działające w różnych branżach przedsiębiorstwa mają tu zazwyczaj różne priorytety - doskonale pokazują to badania firmy doradczej Doblin Group (www.doblin.com).

Jak pokazuje model Doblin Group, innowacje nie muszą ograniczać się do zmian w samej ofercie firmy. Przełomowe znaczenie mogą mieć np. zmiany w kanałach dystrybucji, strategiach cenowych, wizerunku marki czy doświadczeniu związanym z zakupem (customer experience). Również zmiana podstawowych lub wspomagających procesów może owocować stworzeniem nowej jakości na rynku.

Style innowacji: make or buy?

Tworzenie innowacji

Tworzenie innowacji w ramach firmy nie jest zadaniem łatwym. Na umiejętność skutecznego wdrażania nowych pomysłów składa się cała gama kompetencji - od analizy rynków po zarządzanie projektami i zmianami. W praktyce jednak największe problemy, jakie napotykają firmy, dotyczą zagadnień związanych z kulturą organizacyjną. Bardzo trudno jest znaleźć ustabilizowane, odnoszące sukcesy organizacje, które nie utraciły świeżości małych firm, pozwalającej na promowanie innowacyjnych zachowań, motywującej pracowników do podejmowania inicjatywy i zachęcającej do ryzykowania.

Aby wytworzyć klimat dla innowacyjności, jakie mają małe i średnie przedsiębiorstwa, duże firmy wprowadzają uproszczone struktury, struktury macierzowe i sieciowe, powołują wewnętrzne działy innowacji lub zespoły międzywydziałowe koordynujące projekty innowacyjne. Dzięki temu mogą one skutecznie realizować nowe projekty z pominięciem korporacyjnej biurokracji, jednocześnie wykorzystując przewagę "głębokich kieszeni", pozwalającą na odpowiednie wsparcie finansowe dla własnych projektów, które często daje im kluczową masę krytyczną.

Źródło: Strategie innowacji - źródła stabilnego wzrostu przedsiębiorstw, Ankieta wśród 1000 największych firm w Polsce, Katedra Teorii Zarządzania SGH, październik 2003, (n=85)

Naśladowanie liderów innowacji

Zwykle proces naśladowania opiera się na zasadzie backward engineering. Firmy widzą innowacyjne procesy lub produkty konkurentów i starają się dojść do tego, w jaki sposób powstały i w jaki sposób można je odtworzyć. Największą zaletą tego typu zachowania jest niższe ryzyko i koszty pozyskiwania innowacyjnych produktów i korzystanie z nakładów, jakie poniósł innowator. Cenna jest również możliwość uczenia się na rynkowych działaniach konkurentów i wykorzystywania ich doświadczeń. Takie podejście pozwala uniknąć niektórych popełnianych przez nich błędów.


Kupowanie innowacyjnych firm/marek/produktów

Kupowanie innowacji jest typowe dla międzynarodowych koncernów. Dobrym przykładem może być firma Nestle, która kupuje dobrze rokujące narodowe lub podupadające marki, mające interesujące, dające się ulepszyć produkty. Do tego typu działań potrzebne są "głębokie kieszenie", czyli duże zasoby wolnych środków. Niewątpliwą zaletą kupowania innowacyjnych rozwiązań jest oszczędność czasu poświęconego na badania i rozwój. Do wad tej strategii można natomiast zaliczyć dużą złożoność problemów menedżerskich, trudności w tworzeniu jednolitej kultury organizacyjnej firmy oraz w znalezieniu interesującej firmy do kupienia.


Wielcy pionierzy vs sprytni naśladowcy

Tempo wdrażania innowacji jest jednym z czynników chroniących firmę przed naśladowcami próbującymi zawłaszczyć wykreowaną za pomocą innowacji wartość. Pozostałe czynniki to patenty, prawa autorskie, wypracowywanie popularnych marek lub też opracowywanie technologii w sekrecie i nieupublicznianie jej. Ten ostatni sposób staje się coraz bardziej popularny, gdyż może zapewnić firmie długotrwały monopol, jeśli produktu nie daje się odtworzyć za pomocą techniki backward engineering. W ten sposób strzegą swoich receptur na przykład Coca Cola i PepsiCo.


Korzyści z pierwszeństwa na rynku (first mover advantages)

Są trzy rodzaje korzyści, jakie może odnosić firma, która pierwsza wejdzie z produktem na rynek⁶:

• Chronione patentami i licencjami technologie użyte do stworzenia innowacyjnych produktów powstrzymują ataki konkurentów. Dzięki temu producent uzyskuje możliwość czerpania korzyści z tymczasowego monopolu na jego produkt.
• Nazwa pierwszego dostępnego na rynku produktu może zostać zaakceptowana przez konsumentów i używana jako synonim grupy produktów, nawet jeśli ich producentami są naśladowcy. Przykładami firm, którym się to udało są m.in. Adidas i Electrolux.
• Koszty zmiany produktu, który stanie się standardem, zarówno finansowe, jak i niefinansowe (czas poświęcony na przyzwyczajenie się do nowego produktu, niewygoda), mogą się okazać zbyt wysokie dla konsumentów, którzy pozostaną lojalnymi użytkownikami produktu wprowadzonego na rynek jako pierwszy.

Korzyści naśladowców (second mover advantages)

Firmy, które nie wprowadzają produktów jako pierwsze, ale są wczesnymi naśladowcami, także odnoszą korzyści. Są one następujące:

• Korzystanie z inwestycji poczynionych przez firmy wprowadzające produkty na rynek jako pierwsze;
• Niższe koszty R&D. Technologie niezabezpieczone patentami i licencjami mogą zostać łatwo skopiowane przez naśladowców;
• Niższe ryzyko słabego popytu na nowe rozwiązania;
• Ograniczenie niepewności technologicznych i prawnych. Firmy wprowadzające produkty oparte na technologiach, które zdobyły już zaufanie konsumentów, mają większe szanse na szybki sukces rynkowy.

Firmy często podejmują decyzje o tym, czy być liderem, czy naśladowcą - niezależnie od tego, jakie są oczekiwane korzyści wynikające z obu decyzji. Decyzja bywa koniecznością - wynika z przyzwyczajenia lub kultury organizacyjnej.

Jak bardzo się zmieniać?

Innowacje inkrementalne (ewolucyjne) polegają zazwyczaj na usprawnieniu drobnych elementów produktów i procesów. Suma takich niewielkich udoskonaleń może mieć nawet większe znaczenie dla budowania pozycji firmy niż jednorazowe, spektakularne innowacje, o których donosi prasa i wie konkurencja. Japońska filozofia Kaizen i TQM to tylko niektóre z szyldów, pod którymi inicjatywy zmierzające do stymulowania innowacji inkrementalnych występują w organizacjach.

Innowacje radykalne wymagają znacznie większej determinacji, odwagi i poświęcenia dużej ilości czasu i środków na zbadanie rynku, potrzeb nabywców, możliwości technologicznych, zaprojektowanie produktów i ich testowanie. Często też wymagają działania wbrew pierwszym negatywnym sygnałom z rynku, co wymaga szczególnej determinacji menedżerów. Dodatkowo, efektem innowacji radykalnych są produkty, których do tej pory nie było na rynku. W związku z tym wiążą się one z ogromnym ryzykiem niepowodzenia, ponieważ nie można mieć pewności jak innowacja zostanie przyjęta przez rynek. Ten sam problem dotyczy radykalnych innowacji procesowych w odniesieniu do własnej organizacji. Jednak pomimo tak ogromnego ryzyka, jakie wiąże się z innowacjami radykalnymi, to właśnie one są gwarantem utrzymywania pozycji lidera w długim okresie. Innowacje inkrementalne, cięcie kosztów i "odchudzanie firmy" (lean management) mogą pomóc utrzymać raz zdobytą przewagę konkurencyjną, ale nie zmieniają zasad gry rynkowej.

Podsumowanie

Świat biznesu wyprzedza dziś w wielu obszarach naukę. Dopiero sprawdzone w praktyce metody, narzędzia i techniki stają się obiektem badań, analiz i rozpraw naukowych. Wierzymy jednak, iż te dwa środowiska potrzebują się nawzajem. W wirze codziennych obowiązków menedżerów chwila refleksji i analizy własnych doświadczeń może być źródłem ciekawych odkryć. Realizacja w Katedrze Teorii Zarządzania SGH projektu Strategie innowacji dodatkowo umożliwiła uczestniczącym w projekcie menedżerom nawiązanie współpracy z zainteresowanymi tym tematem przedstawicielami innych przedsiębiorstw. Na fali zainteresowania problematyką strategii innowacji zrodziły się kolejne inicjatywy, zebrano nowe doświadczenia. W kolejnych numerach "e-mentora" zostaną opublikowane nowe wnioski badawcze.