Wprowadzenie

Choć brzmi to już niemal jak truizm, jednak pozostaje faktem, że budowanie społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy stanowi must dla każdego kraju, który w przyszłości nie chce konkurować na arenie międzynarodowej głównie niskimi kosztami pracy. W sytuacji Polski coraz wyraźniej widoczna staje się także niemożność kontynuowania z sukcesem dotychczasowej linii gospodarczej opartej na taniej sile roboczej. Duża emigracja oraz zmiany demograficzne sprawiają, że na rynku pracy dotychczasowe znaczne nadwyżki siły roboczej zaczynają przekształcać się w jej niedobory.

Zmiana relacji popytu i podaży w zakresie siły roboczej oznacza rosnące koszty tego czynnika produkcji. Jak już wspomniano w poprzednim artykule, przełamywanie bariery tanich zasobów pracy i wejście na ścieżkę długookresowego trwałego rozwoju wymaga zmiany struktury gospodarki na mniej wrażliwą na wzrost kosztów pracy, a więc unowocześnioną, zawierającą większy komponent postępu technicznego, określaną hasłowo "gospodarką opartą na wiedzy". Taka generująca znacznie większą wartość dodaną struktura jest kompatybilna tylko z kapitałem ludzkim wysokiej jakości.

Związki pomiędzy kapitałem ludzkim i gospodarką opartą na wiedzy mają charakter złożonych współzależności, których wykorzystanie poprzez uruchomienie sekwencji pozytywnych sprzężeń zwrotnych wymaga zaprogramowania odpowiednich zespołów działań oraz znacznych nakładów. Tak więc zwiększające konkurencyjność gospodarki, zmiany strukturalne wymagają skoordynowanej strategii. Taką funkcję pełnić ma przyjęta niedawno przez rząd Strategia rozwoju kraju na lata 2007-2017 (SRK). Unikalność SRK polega na tym, że jest to program, który będzie realizowany przy wsparciu środkami unijnymi, których napływ na tak dużą skalę zapewne będzie miał miejsce po raz pierwszy i ostatni.

W zawartej w SRK wizji jest mowa, iż Polska musi rozwijać gospodarkę opartą na wiedzy i szerokim wykorzystaniu technologii informacyjnych i komunikacyjnych we wszystkich dziedzinach, w tym usługach społecznych, dostępnych dla każdego obywatela. Państwo będzie promowało rozwój kapitału intelektualnego, zarówno w odniesieniu do osób, jak i organizacji. Państwo powinno jednocześnie tworzyć sprzyjające warunki dla awansu zawodowego i finansowego najbardziej uzdolnionym, twórczym i przedsiębiorczym.

Założeniem SRK jest też dążenie do tego, aby nasz kraj wykorzystał procesy globalizacji do transferu technologii i wzrostu innowacyjności gospodarki, podniesienia jakości kapitału ludzkiego i tworzenia nowych miejsc pracy².

Diagnoza ³

Z przedstawionej w SRK diagnozy poziomu rozwoju społeczeństwa informacyjnego (SI) i gospodarki opartej na wiedzy (GOW) w Polsce wynika, że nasza sytuacja w obu tych obszarach jest na tle UE niekorzystna. W przypadku większości wskaźników charakteryzujących SI i GOW, Polskę dzieli znaczny dystans nie tylko w stosunku do krajów UE-15, ale także w stosunku do nowych państw członkowskich. Niektóre małe kraje, takie jak Estonia czy Słowenia, zdążyły dokonać spektakularnego postępu w obu tych dziedzinach, już obecnie osiągając poziom, do którego my zamierzamy dojść w końcowym okresie realizacji SRK⁴. Wyprzedzają nas też państwa zwykle porównywane z nami - a więc Czesi i Węgrzy. Według rankingu Światowego Forum Gospodarczego - Polska pod względem poziomu rozwoju społeczeństwa informacyjnego zajmowała w 2004 roku 53 miejsce na 115 sklasyfikowanych krajów świata, plasując się zarazem na ostatniej pozycji wśród krajów UE. Pod względem szerokopasmowego dostępu do internetu w 2004 r. wyprzedzało nas 20 krajów UE.

Podstawowymi elementami warunkującym rozwój społeczeństwa informacyjnego są edukacja i infrastruktura materialna SI, w tym zwłaszcza powszechny dostęp i wykorzystanie internetu w postaci e-administracji, e-biznesu, e-ochrony zdrowia oraz e-edukacji. Rozwojowi edukacji przypisywana jest bardzo ważna rola w realizacji głównych priorytetów odnowionej Strategii lizbońskiej, tj. wzrostu i zatrudnienia, a także w koncepcji reformy europejskiego modelu socjalnego⁵. Edukacja stanowi czynnik zwiększający zatrudnienie, a zarazem przeciwdziałający ubóstwu i wykluczeniu społecznemu, poprawiający jakość życia - ludzie lepiej wykształceni są bardziej zadowoleni z życia, zdrowsi, lepiej zarabiają⁶.

Jako pozytywny trend w dziedzinie edukacji odnotowuje się w Polsce przede wszystkim stały wzrost poziomu wykształcenia, związany z rosnącymi aspiracjami edukacyjnymi społeczeństwa. Dotyczy to przede wszystkim rozwoju studiów wyższych, gdzie od roku 1990 nastąpił pięciokrotny wzrost liczby studentów. Mimo wysokiego, sięgającego 50% w 2005 roku, współczynnika skolaryzacji na poziomie studiów wyższych, odsetek osób z wykształceniem wyższym jest jeszcze niższy niż średnio w UE (ok. 14% populacji w wieku powyżej 20 lat, podczas gdy w krajach UE-15 - około 20%). Sukces ilościowy osłabia strona jakościowa. Szybkiemu wzrostowi liczby studentów nie towarzyszyło zwiększenie udziału nakładów na szkolnictwo w budżecie oraz zwiększenie liczebności kadry naukowej, a także dbałość o przestrzeganie jakościowych standardów nauczania. Wpłynęło to na obniżenie jakości kształcenia akademickiego.

Poza tym rozwinęły się głównie tanie kierunki kształcenia, przy stagnacji kosztownego i trudniejszego dla studentów kształcenia technicznego. Jest to zresztą problem ogólnoeuropejski: w unijnych raportach dotyczących szkolnictwa wyższego mowa jest o swoistej formie strukturalnego "drenażu mózgów" w obrębie szkolnictwa wyższego do dziedzin łatwiejszych kosztem niezbędnych do rozwoju innowacyjności gospodarczej studiów technicznych.

Za główną słabość naszego systemu edukacji uważany jest niski poziom upowszechnienia edukacji przedszkolnej, będącej ważnym czynnikiem wyrównywania szans rozwojowych. W Polsce do przedszkoli uczęszcza około 38% dzieci w wieku 3-5 lat, podczas gdy w krajach Europy Zachodniej 70-100%. Zarysowuje się też coraz wyraźniej wadliwość istniejącego zmarginalizowanego systemu szkolnictwa zawodowego, któremu odebrano należny prestiż i rangę⁷.

Mimo szybkich zmian, strukturę wykształcenia polskiego społeczeństwa nadal cechuje znaczny odsetek osób o najniższym poziomie wykształcenia. Dotyczy to zwłaszcza ludności wiejskiej. Cechą edukacji w Polsce jest bowiem duże zróżnicowanie pomiędzy miastem i wsią. Na wsi warunki nauki są zdecydowanie gorsze, niższy jest też z reguły poziom nauczania. Na mniej korzystne możliwości edukacyjne dzieci wiejskich składa się szereg barier, takich jak brak przedszkoli, mniej wykwalifikowani nauczyciele, słabiej rozwinięta oferta edukacyjna szkolnictwa ponadpodstawowego oraz gorsza sytuacja materialna rodzin wiejskich. Narastanie dysproporcji edukacyjnych zaczyna się na etapie wychowania przedszkolnego. W 2005 r. w mieście 55% dzieci w wieku 3-5 lat uczęszczało do przedszkola, natomiast na wsi - 17,5%.

Polskę charakteryzuje niski udział ludności uczestniczącej w kształceniu ustawicznym, które wyposażać ma pracowników, a zwłaszcza pracowników o niskich kwalifikacjach i pracowników starszych, w niezbędne umiejętności potrzebne do dostosowania się do wymagań gospodarki opartej na wiedzy oraz do wydłużenia ich życia zawodowego. Tylko 5,5%, tj. 1,1 mln osób w wieku 25-64 lata bierze udział w edukacji i szkoleniach, co klasyfikuje Polskę wśród krajów o najniższym poziomie uczestnictwa w kształceniu ustawicznym. Według danych szacunkowych, w Polsce każdy zatrudniony poświęca na szkolenie w formach zorganizowanych średnio ok. 2 godziny rocznie, podczas gdy w krajach rozwiniętych ok. 50-70 godzin rocznie. Do pozytywnych trendów należy dynamiczny rozwój kształcenia podyplomowego, które jednak adresowane jest do osób o już wysokim poziomie kwalifikacji. W dokształcaniu natomiast w nieznacznym stopniu biorą udział osoby znajdujące się w najbardziej niekorzystnej sytuacji na rynku pracy, a więc osoby bezrobotne, z niskimi kwalifikacjami oraz osoby starsze. W 2006 r. w Polsce 45% gospodarstw domowych posiadało komputer osobisty, 36% miało dostęp do internetu, a 22% - do internetu szerokopasmowego. W UE-25 dostęp do internetu posiadało 51% gospodarstw domowych. Należy podkreślić szybkie tempo nadrabiania zaległości w Polsce w tym zakresie. Jest to zwłaszcza widoczne w przedsiębiorstwach. W 2006 r. komputery wykorzystywało 93% przedsiębiorstw, 90% korzystało z internetu, a 46% miało dostęp do internetu szerokopasmowego.

Liczba e-usług realizowanych online jest w Polsce dwu-, trzykrotnie niższa niż w krajach UE-15. Poziom pełnej interaktywności usług publicznych online kształtuje się na poziomie 9% (w UE 40%), dając nam 3 miejsce od końca. Najwyższym wskaźnikiem rozwoju e-usług charakteryzują się: poszukiwanie pracy (74%), podatek dochodowy od osób fizycznych (50%), rejestracja na wyższe uczelnie (36%), a najniższym: służba zdrowia (2%) i rejestracja zgłoszeń na policję (2%).

Wydatki na technologie informacyjne w 2005 r. w Polsce stanowiły 2,2% PKB, zaś w UE-25 średnio - 3% (najwięcej, ponad 4% - w Szwecji i Wielkiej Brytanii).

W Strategii lizbońskiej zakłada się, że nakłady na B+R powinny wzrosnąć w roku 2010 do poziomu 3% PKB, przy czym 2/3 tych nakładów powinno pochodzić z sektora prywatnego. W Polsce cechami charakterystycznymi finansowania działalności badawczo-rozwojowej są niski udział nakładów na ten cel w relacji do PKB, dominacja finansowania budżetowego i niewielki udział podmiotów gospodarczych. W 2005 r. nakłady na B+R wyniosły 0, 57% PKB. W UE-25 w 2005 r. wskaźnik ten wyniósł 1,85% (najwięcej na B+R przeznaczono w Szwecji - 3,86 PKB i Finlandii - 3,48%, a najmniej na Cyprze - 0,40%, Łotwie - 0,41% i Słowacji - 0,51%). Nakłady na B+R w przeliczeniu na mieszkańca w 2005 r. wyniosły w Polsce 36,3 euro, zaś w UE-15 - 436,3 euro.

Struktura nakładów według źródeł finansowania działalności B+R w Polsce jest odwrotna niż zakładana w Strategii lizbońskiej: w 2005 r. 60,7% ogółu nakładów pochodziło z budżetu (w UE-25 - 34,7%), natomiast udział podmiotów gospodarczych to jedynie 26,9%, (w UE-25 - 35%), zaś środków z zagranicy - 5,7% (w UE-25- 8%). W strukturze wydatków dominują badania podstawowe, niewielki jest udział badań stosowanych.

Na złą kondycję sektora B+R w Polsce wpływa bardzo wysoka dekapitalizacja aparatury naukowej - stopień zużycia aparatury naukowo-badawczej szacuje się na ok. 78%. Niekorzystna jest też struktura wieku kadry zaangażowanej w działalność B+R. Polską kadrę naukową cechuje relatywnie późny wiek uzyskiwania stopnia naukowego doktora habilitowanego i tytułu naukowego profesora. Za cechę pozytywną należy natomiast uznać rosnącą liczbę doktoratów, która jednak jest niższa od średniej w UE.

Poziom innowacyjności polskiej gospodarki jest niski. Słabą stroną sfery B+R, wpływającą na innowacyjność gospodarki, jest niedopasowanie prowadzonych prac badawczych i rozwojowych do potrzeb przedsiębiorców. Występuje mała skłonność do współpracy między przedsiębiorcami a jednostkami naukowymi, niewielki odsetek ogółu pracowników naukowo-badawczych jest zatrudniony w sektorze przedsiębiorstw. Wpływa na to m.in. struktura podmiotowa naszej gospodarki, charakteryzująca się niewielkim udziałem dużych podmiotów zdolnych do finansowania działalności badawczej i wdrożeniowej.

Wydatki przedsiębiorstw przemysłowych na działalność innowacyjną nieco wzrosły: z 12,2 mld zł w 2000 r. do 15,4 mld zł w 2004 r., jednak w relacji do PKB to zaledwie 1,7%, co znacznie odbiegało od notowanej w krajach UE. Około 60% ogółu inwestycji modernizacyjnych przedsiębiorstw stanowiły nakłady na zakup maszyn i urządzeń, natomiast na działalność B+R przedsiębiorstwa przeznaczyły około 7,5% środków, a na zakup gotowych technologii - około 3%.

Jednym z mierników pozycji konkurencyjnej kraju, a także miernikiem efektywności sektora B+R, jest udział wyrobów wysokiej techniki w handlu zagranicznym. Udział tych wyrobów w polskim eksporcie wynosi ok. 3%.

O niskim poziomie transferu technologii do gospodarki świadczą znacznie niższe niż w UE liczby wynalazków zgłoszonych do ochrony patentowej oraz udzielonych patentów. W 2003 roku Polska zgłosiła do Europejskiego Urzędu Patentowego 4 wynalazki w przeliczeniu na milion mieszkańców, podczas gdy w UE-25 było to średnio 136 wynalazków, zaś w krajach przodujących w tej dziedzinie, takich jak: Szwajcaria - 425, Finlandia - 305, Holandia - 244. Dane dotyczące patentów publikowane są ze znacznym opóźnieniem - najnowsze dotyczą 2003 r.⁸, jednak rozpiętość miedzy Polską i UE jest tak duża, że musiałby tu nastąpić zasadniczy przełom, aby nasza pozycja uległa poprawie.

W zarysowanej powyżej sytuacji wdrażanie modernizacyjnych założeń Strategii lizbońskiej będzie dla nas dużym wyzwaniem. Z drugiej jednak strony skuteczne „wpisanie się” w unijny program rozwoju edukacji, infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, badań naukowych i innowacyjności może i powinno stanowić jeden z najważniejszych czynników przyspieszenia naszego rozwoju społeczno-gospodarczego oraz szansę na powstrzymanie nadmiernej emigracji. Zwłaszcza, że działania składające się na rozwój SI i GOW dają silny efekt synergii - zarówno między sobą, jak i z bardzo wieloma pozostałymi wymiarami procesu rozwoju.

Założenia SRK

Kierunki działań w obszarze społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy przewidziane w SRK to przede wszystkim:

• Podniesienie poziomu technologicznego gospodarki przez wzrost nakładów na badania i rozwój oraz innowacje (działanie w ramach priorytetu 1: Wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki);


• Rozwój społeczeństwa informacyjnego (jw.);


• Infrastruktura edukacji (działanie w ramach priorytetu 2: Poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej);


• Dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy (działanie w ramach priorytetu 3: Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości);


• Wzrost jakości kapitału ludzkiego oraz aktywizacja zawodowa mieszkańców wsi (działanie w ramach priorytetu 5: Rozwój obszarów wiejskich);


• Podniesienie konkurencyjności gospodarczej polskich regionów (działanie w ramach priorytetu 6: Rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej)⁹.

Podniesienie poziomu technologicznego gospodarki przez większe nakłady na badania i rozwój oraz innowacje, to jedno z głównych działań, poprzez które następować ma wzrost konkurencyjności i innowacyjności polskiej gospodarki¹⁰.

Realizacja SRK prowadzić ma do zwiększania konkurencyjności gospodarki poprzez głębokie zmiany w strukturze produkcji przemysłowej oraz wzrost udziału w produkcji i wykorzystania wyrobów wysokiej techniki, opartych na nowoczesnych technologiach. Zakłada się rozwój inicjatyw sprzyjających innowacyjności we wszystkich sektorach gospodarki - a więc zarówno w usługach, przemyśle, jak i rolnictwie.

Zakłada się zwiększanie nakładów na sektor nauki do poziomu 2% PKB w 2015 r. Środki te mają zapewnić rozwój bazy badawczej oraz kadry naukowej. Zwiększanie efektywności wydatkowania środków budżetowych na prowadzenie działalności badawczej powinno następować poprzez ukierunkowanie finansowania badań na obszary priorytetowe dla rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, przy jednoczesnym uwzględnianiu doskonałości prowadzonych badań. Przy wyborze kierunków badawczych istotne znaczenie będzie miał program Foresight . Uznano też, że należy dążyć do restrukturyzacji, a w uzasadnionych przypadkach likwidacji słabych, nieprzynoszących efektów krajowych i resortowych ośrodków badawczych.

Ponieważ jednym z głównych źródeł innowacji są uczelnie i ośrodki naukowo-badawcze, przewiduje się zwiększenie finansowania nauki i szkolnictwa wyższego, tak aby osiągnąć przynajmniej średni poziom Unii Europejskiej. Odnowienie i wzmocnienie bazy naukowo-badawczej dotyczyć ma zarówno odmłodzenia i zwiększenia umiejętności kadry naukowo-badawczej, (zwłaszcza w zakresie marketingu i sprzedaży osiągnięć naukowych), jak i inwestycji w infrastrukturę naukową. Założeniem Strategii jest też doprowadzenie do tego, aby w Polsce działało kilka uczelni kształcących na najwyższym światowym poziomie.

W celu podniesienia poziomu technologicznego gospodarki rozwijane będą inkubatory i parki technologiczne oraz centra zaawansowanych technologii w dużych ośrodkach akademickich. Zakłada się stworzenie mechanizmów współpracy i przepływu wiedzy pomiędzy placówkami naukowo-badawczymi a podmiotami życia społeczno-gospodarczego.

Oprócz systematycznego wzrostu wydatków publicznych na naukę, równie istotne jest zwiększenie udziału przedsiębiorców w finansowaniu prac badawczo-rozwojowych, w tym także dzięki poprawie ich dostępu do venture capital. Ważna jest również zmiana nastawienia przedsiębiorców i całego społeczeństwa na bardziej proinnowacyjne.

Rozwój społeczeństwa informacyjnego

Jak stwierdzają autorzy Strategii, uniknięcie zagrożenia wykluczenia polskiego społeczeństwa ze wspólnoty społeczeństw najbardziej rozwiniętych, tworzących globalne społeczeństwo informacyjne, wymaga przede wszystkim inwestycji w ludzi, stworzenia im szans i możliwości stałego rozwoju. W społeczeństwie informacyjnym kluczowymi czynnikami wydajności i konkurencyjności są dostępność, jakość i szybkość przekazywania informacji. Szczególne znaczenie w procesie transformacji do społeczeństwa informacyjnego ma system edukacyjny. Jego zadaniem jest wyposażenie obywateli w umiejętności niezbędne do funkcjonowania w warunkach coraz bardziej powszechnego dostępu do technik informacyjno-komunikacyjnych, pełnego wykorzystywania związanych z tym istniejących i kreowania nowych możliwości we wszystkich dziedzinach życia.

Przewiduje się zwiększenie dostępu do internetu oraz stworzenie zachęt systemowych dla inwestycji w ICT. Podejmowane działania powinny dotyczyć również podnoszenia umiejętności korzystania z nowych technologii, a także dalszego rozwoju nowoczesnych usług dotyczących: elektronicznego biznesu (e-business), elektronicznej administracji (e-government), nauczania na odległość (e-learning), elektronicznych usług medycznych (e-health). Administracja publiczna w kontaktach z obywatelami i podmiotami gospodarczymi będzie zobowiązana zwiększać ofertę usług za pośrednictwem elektronicznych nośników informacji. Rozwój teleinformatyki powinien być w coraz większym stopniu wykorzystywany dla poprawy różnych aspektów jakości życia i zrównoważonego rozwoju¹².

Infrastruktura edukacji

Zawarte w Strategii kierunki działań w obszarze edukacji stanowią kompatybilny z diagnozą, szeroko zakrojony, program. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury edukacyjnej podporządkowana będzie zapewnieniu równego dostępu do edukacji dobrej jakości, zwłaszcza dzieciom i młodzieży ze wsi i małych miast. Działania te muszą jednak uwzględniać zmiany demograficzne i związaną z nimi konieczność optymalizacji sieci szkolnej. Dla poprawy dostępności konieczna będzie rozbudowa obiektów socjalno-bytowych (internatów, stołówek, świetlic) oraz usprawnienie systemu dowozu dzieci i młodzieży do szkół.

Ponadto rozbudowa infrastruktury w oświacie będzie ukierunkowana na upowszechnienie edukacji przedszkolnej. Kolejnym kierunkiem rozwoju infrastruktury oświaty będzie stworzenie warunków dla kształcenia ustawicznego oraz dla upowszechnienia kształcenia przez całe życie.

Poprawiane będzie zaopatrzenie placówek w aparaturę badawczą i szkoleniową, pomoce naukowe i innego rodzaju wyposażenie, niezbędne do prowadzenia procesu dydaktycznego (w tym internet, techniki i podręczniki multimedialne) oraz rozbudowana zostanie baza sportowa.

Przebudowa systemu edukacji będzie mieć na celu poprawę dostępności, w tym ograniczenie barier finansowych. W związku z tym podejmowane będą działania służące m.in. obniżaniu kosztów nabywania podręczników i pomocy naukowych oraz rozwijaniu systemów stypendialnych.

W celu poprawy jakości kształcenia konieczne jest opracowanie i wdrożenie skutecznego systemu oceny jakości pracy szkół i nauczycieli wraz z modyfikacją systemu awansu zawodowego w oświacie, która służyłaby promowaniu dobrego nauczania.

Dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy

Aby edukacja spełniała pokładane w niej oczekiwania, musi ona być powszechnie dostępna, dobrej jakości oraz dostosowana do potrzeb rynku pracy.

Poprawie wykształcenia i kwalifikacji osób pracujących i wchodzących na rynek pracy sprzyjać ma m.in. podniesienie jakości edukacji w szkołach na wszystkich szczeblach oraz zwiększenie odsetka osób dorosłych dokształcających się. Podejmowane będą działania zmierzające do tego, by szkoły lepiej przygotowywały do pracy we współczesnej gospodarce poprzez naukę zarządzania własną karierą, naukę języków obcych, uczenie przedsiębiorczości i innowacyjności, upowszechnienie umiejętności informatycznych. Większy nacisk położony zostanie na wzrost umiejętności z obszaru przedmiotów ścisłych. Wykorzystanie nowych technologii i przetwarzanie informacji wymaga bowiem odpowiednich kwalifikacji. Przywrócić należy również rangę i jakość edukacji zawodowej (zasadnicze szkoły zawodowe, technika, szkoły policealne). Edukacja zawodowa powinna kończyć się egzaminem dającym możliwość uzyskania świadectwa kwalifikacji uznawanego również w innych państwach UE. Po to aby oferta edukacyjna była bardziej adekwatna do potrzeb rynku pracy, konieczne jest usprawnienie systemu prognozowania popytu na pracę.

Wymogiem konkurencyjności w nowoczesnej gospodarce jest m.in. adaptacyjność przedsiębiorstw oraz pracowników. Służyć temu będą działania na rzecz rozwoju kształcenia przez całe życie, zarówno w systemie edukacji formalnej, jak i nieformalnej. Działania te dotyczyć będą zarówno zwiększenia dostępności i wzbogacenia oferty programowej szkół i instytucji edukacyjnych, jak i stworzenia trwałych mechanizmów aktualizacji i rozwoju kwalifikacji zawodowych w miejscu pracy, w szczególności dla pracowników starszych lub o niskich kwalifikacjach. Tworzony będzie system zachęt do inwestowania w edukację, tak przez pracowników, jak i pracodawców.

Wzrost jakości kapitału ludzkiego oraz aktywizacja zawodowa mieszkańców wsi

W sytuacji słabo wykształconego rynku pracy i wysokiego bezrobocia strukturalnego występującego na obszarach wiejskich, za niezbędną uznaje się realizację projektów w zakresie kształcenia ustawicznego i zawodowego osób pracujących w rolnictwie i poza nim, szkoleń podnoszących kwalifikacje zawodowe mieszkańców obszarów wiejskich oraz inicjatyw służących rozwojowi kapitału ludzkiego.

Realizowane będą programy wspierające działania szkoleniowe, informacyjne i promocyjne na rzecz: przygotowywania i wdrażania lokalnych strategii rozwoju, aktywizacji społeczności lokalnych, promocji obszarów wiejskich itp. Podniesienie jakości kształcenia w szkołach wiejskich wymaga kadry pedagogicznej o wysokich kwalifikacjach zawodowych. W tym celu konieczne jest wprowadzenie systemu zachęt dla nauczycieli podejmujących pracę w szkołach na obszarach wiejskich.

Ważnym elementem w eliminowaniu dysproporcji edukacyjnych pomiędzy miastem a obszarami wiejskimi jest rozwój lokalnej infrastruktury oświatowej (budowa i modernizacja obiektów dydaktycznych, w tym pracowni do praktycznej nauki zawodu, nauki języków obcych, pracowni komputerowych). Wsparcie udzielane będzie między innymi poprzez dotacje na projekty rozwojowe szkół i centra kształcenia na odległość na wsiach.

Szczególny nacisk powinien być położony na rozwój szans dzieci i młodzieży wiejskiej z terenów zaniedbanych zarówno pod względem społecznym, jak i ekonomicznym, zwłaszcza z obszarów popegeerowskich.

Podniesienie konkurencyjności gospodarczej polskich regionów

W ramach polityki regionalnej państwa w obszarze SI i GOW przewidziane są m.in. działania związane z poprawą jakości kapitału ludzkiego, inwestycje w B+R, promocja innowacji i poprawa relacji nauki z gospodarką. Uznaje się, iż dla podniesienia konkurencyjności gospodarczej polskich regionów w obszarze SI i GOW w szczególności niezbędne jest:

• wspieranie rozwoju infrastruktury edukacyjnej, naukowej i badawczej służącej regionalnej gospodarce opartej na wiedzy;


• wspieranie działalności badawczo-rozwojowej jednostek naukowych oraz przedsiębiorstw, a także rozwój instytucji otoczenia przedsiębiorstw zajmujących się transferem nowoczesnych technologii do gospodarki;


• wspieranie rozwoju instytucji szkoleniowych oraz innych, działających na rzecz poprawy jakości kapitału ludzkiego, wspieranie kształcenia ustawicznego w regionach, upowszechnianie doradztwa dla przedsiębiorców z zakresu zarządzania zasobami ludzkimi w nowoczesnej gospodarce. Polityka regionalna wspierać będzie powiązania szkolnictwa wyższego z regionalną gospodarką i rynkiem pracy, tak aby programy edukacyjne i badawcze były bezpośrednio powiązane z oczekiwaniami regionalnych przedsiębiorstw i uwarunkowaniami na regionalnych rynkach pracy;


• wspieranie upowszechniania dostępu do usług elektronicznych. Działania inwestycyjne powinny objąć zarówno usługi i bazy informatyczne administracji terytorialnej, jak również rozwój komercyjnych sieci i usług elektronicznych w województwach. Działaniem wymagającym wsparcia ze strony państwa będzie tworzenie w regionach baz danych o zasobach innowacyjnych i możliwości powszechnego dostępu do nich.

Za kluczową uznaje się potrzebę większego wykorzystania wyników prac badawczo-rozwojowych przez podmioty gospodarcze, w tym zwiększenie transferu nowoczesnych rozwiązań technologicznych, produktowych i organizacyjnych. Największy potencjał dla takiego profilu rozwoju gospodarczego mają regiony, w których istnieją jednostki naukowe, zdolne do generowania nowej wiedzy i technologii oraz zaplecze gospodarcze pozwalające na absorpcję i komercyjne wykorzystanie tej wiedzy.

Realizacja i monitoring Strategii

Zgodnie z charakterem dokumentu, SRK zarysowuje jedynie kierunki działań. Za ich uszczegółowienie i realizację odpowiedzialne będą pomioty wdrażające strategie i programy w poszczególnych obszarach. Realizacja SRK dokonywać się będzie poprzez strategie sektorowe, strategie rozwoju regionów oraz programy operacyjne Narodowej Strategii Spójności, będącej - zgodnie z Ustawą o zasadach prowadzenia polityki rozwoju - programem wykonawczym SRK. Działania w obszarze GOW i SI realizowane będą zwłaszcza w ramach PO Innowacyjna Gospodarka¹³, zawierającego następujące priorytety:

• Badania i rozwój nowoczesnych technologii - 1314 mln euro,


• Infrastruktura sfery B+R - 1314 mln euro,


• Kapitał dla innowacji - 340 mln euro,


• Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia - 3310 mln euro,


• Dyfuzja innowacji - 399 mln euro,


• Budowa i rozwój społeczeństwa informacyjnego - 2294 mln euro.

PO Kapitał Ludzki będzie koncentrował wsparcie m.in. na następujących obszarach: podnoszenie jakości sytemu oświaty (1456 mln euro), rozwój potencjału adaptacyjnego pracowników i przedsiębiorstw (672 mln euro), rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach (1 013 mln euro). POKL zawiera m.in. priorytet Szkolnictwo wyższe i nauka z budżetem ponad 960 mln euro, mający na celu podniesienie jakości szkolnictwa wyższego, zwłaszcza w zakresie kierunków ścisłych i inżynieryjnych. PO Infrastruktura i Środowisko zawiera m.in. priorytet Infrastruktura szkolnictwa wyższego, którego celem jest wsparcie rozwoju nowoczesnych ośrodków akademickich przede wszystkim kształcących specjalistów w zakresie nowoczesnych technologii (588 mln euro). Działania wspierające SI i GOW zawiera także PO Rozwój obszarów wiejskich.

Minister Rozwoju Regionalnego będzie monitorować realizację Strategii i corocznie przedstawiać Radzie Ministrów oraz Sejmowi i Senatowi sprawozdanie z jej wdrażania w roku poprzednim. SRK podlegać będzie aktualizacji co najmniej raz na cztery lata.

Tabela 1 zawiera wskaźniki dotyczące GOW i SI, które w SRK będą przedmiotem monitoringu. Jest ich 14 - spośród liczby 53 wskaźników wyselekcjonowanych do monitorowania strategii . Jednak trzeba pamiętać, że także szereg innych wskaźników pośrednio odzwierciedla sytuację (postępy) w tych dziedzinach, np. wskaźniki dotyczące poprawy w dziedzinie środowiska, takie jak recycling odpadów, zmniejszenie emisji dwutlenku siarki i dwutlenku węgla czy wzrost udziału energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych, a więc w dziedzinach, które wymagają zastosowania w gospodarce nowoczesnych technik i technologii. Wskaźniki te w zdecydowanej większości pokrywają się ze wskaźnikami strukturalnymi Strategii lizbońskiej przyjętymi do monitorowania postępów w realizacji SL w obszarach edukacji, B+R i innowacyjności.

Tablice wskaźników monitorowania dają możliwość szybkiej oceny efektów danego programu. Kończy się właśnie okres realizacji pierwszego Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006. Można więc ocenić realizm i skuteczność tego programu konfrontując podobną tablicę wskaźników z rzeczywistością. W większości wypadków wskaźniki te zostały osiągnięte, a nawet przekroczone - dotyczy to m.in. tempa wzrostu PKB, spadku bezrobocia. Dziedziną, w której nic się nie poprawiło jest poziom nakładów na B+R, gdzie zakładano wzrost z 0,56% PKB do 1,5%. Czy więc zakładany w SRK poziom wydatków w wysokości 2% PKB tym razem okaże się realny?

Priorytet/wskaźnik	Wartość bazowa wskaźnika w 2005 roku		Zakładana wartość wskaźnika w 2015 roku
	UE 25	Polska	Polska
PRIORYTET I WZROST KONKURENCYJNOŚCI I INNOWACYJNOŚCI GOSPODARKI
Nakłady na B+R ogółem w % PKB	1,85*	0,57*	2,0
Udział podmiotów gospodarczych w nakładach na B+R(%)	54,9*	26,9*	40
Udział produktów wysokiej oraz średniowysokiej techniki w produkcji sprzedanej w przemyśle (w %)	.	30,1 (2004)	40
Liczba patentów udzielonych rezydentom polskim (na 1 mln mieszkańców)	136,1 (2003)*	4,2 (2003)*	65
Wydatki na technologie informacyjne i telekomunikacyjne w % PKB	6,4	7,2	8,5
Liczba łączy szerokopasmowych odniesiona do liczby ludności	14,8*	3,9*	25
PRIORYTET III WZROST ZATRUDNIENIA I POPRAWA JEGO JAKOŚCI
Odsetek osób z wykształceniem średnim (bez zasadniczego zawodowego)	.	35,2	41,0
Odsetek osób z wykształceniem wyższym	.	13,9	18,0
Absolwenci na kierunkach matematycznych, przyrodniczych i technicznych (% absolwentów szkół wyższych ogółem)	12,6*	9,4*	25
Odsetek osób w wieku 25-64 lata uczących się i dokształcających	10,2*	4,9*	10
PRIORYTET V ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH
Odsetek gospodarstw domowych korzystających z dostępu do internetu na wsi (w %)	.	19	70

* dane wyjściowe zaktualizowane w stosunku do zawartych tekście Strategii w oparciu o najnowsze publikacje Eurostatu
Źródło: Strategia rozwoju kraju, dz. cyt., s. 76-77

Podsumowanie

Jaka jest więc odpowiedź na postawione w tytule pytanie dotyczące perspektyw edukacji i nauki w świetle Strategii rozwoju kraju, obejmującej swoim horyzontem nowy okres programowania Unii Europejskiej? Ponieważ edukacja, nauka i innowacyjność pełnić mają kluczową rolę w przyjętej w odnowionej Strategii lizbońskiej koncepcji podnoszenia konkurencyjności UE z zachowaniem spójności społecznej i poszanowaniem środowiska, którą Polska jako kraj członkowski stara się w pełni realizować, wydaje się, że przyszłość tych dziedzin rysuje się dobrze. Taka odpowiedź odnosi się jednak przede wszystkim do obszaru Unii Europejskiej jako całości. Nie oznacza to, że poszczególne kraje będą w stanie w takim samym stopniu partycypować w korzyściach z unijnej strategii edukacyjno-naukowej oraz skutecznie realizować własne cele w tym obszarze. Wprawdzie fundusze strukturalne mają za zadanie pomoc krajom słabszym ekonomicznie, jednakże w warunkach swobody przepływu czynników produkcji i ułatwionej mobilności, kraje biedniejsze znajdą się w relatywnie w gorszym położeniu. Polska jako kraj o stosunkowo niskim poziomie rozwoju i związanych z tym znacznie niższych możliwościach płacowych, jest automatycznie potencjalnym obszarem drenażu mózgów, a w obliczu starzenia się europejskich społeczeństw - także "drenażu młodości". W efekcie poprzez odpływ kadr, będziemy de facto subsydiować bogatsze kraje UE z puli środków na edukację i badania. Przedłużanie takiej sytuacji oznaczać może ryzyko ograniczenia zdolności generowania środków na rozwój, w tym także na szkolnictwo i naukę, nawet jeśli będą to dziedziny preferowane. Dotychczas słabością naszego sektora B+R był mały udział finansowanych przez biznes badań stosowanych, przy relatywnie dobrze rozwiniętym finansowanym z budżetu obszarze badań podstawowych. Jednak i ten obszar może okazać się zagrożony w warunkach realizacji zakładanej w Strategii lizbońskiej polityki aktywnego przyciągania najlepszych naukowców do przodujących ośrodków naukowo-badawczych na terenie Unii, a więc w praktyce do bogatych krajów UE-15. Sytuację polskiego sektora B+R utrudnić może też polityka UE aktywnego wspierania zwiększonej mobilności europejskich studentów¹⁵. Część naszej najzdolniejszej młodzieży, stanowiąca dotąd bazę rekrutacyjną sektora B+R w Polsce, po studiach na uczelniach zagranicznych zapewne od razu podejmie tam pracę. Unijna polityka migracyjna nastawiona ma być na stwarzanie ku temu specjalnych bodźców¹⁶.

W okresie przedakcesyjnym często przywoływanym przykładem była Irlandia jako kraj, który dzięki członkostwu w UE odniósł spektakularny sukces gospodarczy. Zwracano przy tym zwykle uwagę na dobrą strategię rozwoju w obszarze SI i GOW, rzadko podkreślając drugi równie ważny czynnik - inwestycje reemigrantów irlandzkich, stanowiące unikalny czynnik rozwoju w przypadku tego konkretnego kraju. Dziś, w perspektywie masowej emigracji znaczącej części naszego potencjału ludzkiego, przykład Irlandii staje się dla nas nawet bardziej interesujący. Pokazuje on, że emigracja - ze względu na zgromadzony kapitał i doświadczenie - może stać się szansą, jeśli w kraju macierzystym stworzone zostaną odpowiednio atrakcyjne warunki do inwestowania i pracy. W horyzoncie czasowym SRK rozegra się w Polsce swego rodzaju wyścig z czasem polegający na tym, aby w efekcie strategii gospodarczej pojawiły się odpowiednio szybko możliwości zatrudnieniowe i inwestycyjne, które ograniczą emigrację zanim brak wykwalifikowanych pracowników może stać się barierą rozwoju, a także potencjalną barierą możliwości wykorzystania unijnych funduszy. Strategia rozwoju kraju zwiększa szanse na powodzenie z pewnością niełatwej, ale jednak możliwej ścieżki rozwoju, która powinna doprowadzić do realizacji takiego optymistycznego scenariusza.