Wprowadzenie

Osoby niepełnosprawne są zwykle postrzegane jako inne niż pozostali członkowie społeczności. Taka sytuacja nie ułatwia im uczestnictwa w życiu społecznym. Potrzeba komunikowania się z ludźmi na tym samym poziomie interakcji bywa dla tych osób trudniejsza do zaspokojenia niż dla osób w pełni sprawnych. Często niezaspokojone pragnienie bycia takim samym jak większość ludzi jest źródłem napięć i frustracji. Dlatego wśród wielu innych rodzajów integracji wyróżnia się integrację komunikacyjną, polegającą na polepszeniu kontaktów społecznych¹. Komunikacja przez internet i współudział osób niepełnosprawnych w tworzeniu i rozwijaniu społeczności sieciowych jest szansą na przezwyciężenie własnych ograniczeń.

Autoprezentacja w społeczności sieciowej

Ludzie są w stanie bardzo wiele zrobić, aby dobrze myśleć o sobie. A jeszcze więcej, aby inni myśleli o nich pozytywnie. Autoprezentacja to kształtowanie (kontrola²) sposobu, w jaki postrzegają nas inni ludzie³. Praca nad własnym wizerunkiem jest naturalnym elementem funkcjonowania społecznego i odbywa się zarówno w warunkach kontaktu bezpośredniego, jak i w społeczności sieciowej. Różnice wynikają nie tyle z celu (który jest ten sam), ile ze specyfiki wykorzystywanych narzędzi.

Kierowanie wrażeniem wywieranym na innych stosuje się z trzech podstawowych przyczyn: aby zdobyć pożądane zasoby, aby budować pozytywny wizerunek własnej osoby i aby interakcje przebiegały płynnie. Ludzie zwracają uwagę na autoprezentację, gdy chcą znaleźć się w centrum uwagi, kiedy inni mogą udzielić niezbędnej pomocy oraz wówczas, gdy obserwatorzy postrzegają ich inaczej, niż by sobie tego życzyli⁴. Warto zwrócić uwagę, że dwa ostatnie warunki dotyczą osób niepełnosprawnych w większym stopniu niż sprawnych w pełni. Wobec świadomości dysfunkcji i ograniczeń osoby niepełnosprawne mają szczególnie uzasadnioną potrzebę działania autokreacyjnego, eksponującego ich zasoby osobiste.

Każdy człowiek odczuwa silną potrzebę komunikowania własnej tożsamości. Służy ono podtrzymywaniu własnego "ja". Jednocześnie, jak sugeruje M. Argyle⁵, ludzie dążą do poznawania cech innych ludzi, aby utrzymać się w przekonaniu, że świat jest przewidywalny i uporządkowany. Prezentowanie informacji o sobie to wstępny, choć nie jedyny, warunek nawiązania kontaktów oraz integracji w grupie i jest nieodłączną częścią zachowań społecznych⁶. Satysfakcjonujące uczestnictwo w grupie społecznej jest związane z kontaktem interpersonalnym i możliwością zaistnienia, wyrażenia siebie. Człowiek ma możliwość wpływania na to, czy inni chcą się z nim kontaktować, czy wolą go unikać, a umiejętności takie można do pewnego stopnia wykształcić⁷.

Ważne cele autoprezentacji ogniskują się wokół uzyskania pożądanego obrazu własnej osoby, w którym w indywidualnie dobranych proporcjach pojawiają się różne elementy, takie jak:

• Wzbudzanie sympatii. Czyni się to najłatwiej poprzez wyrażanie sympatii dla innych - podkreślanie, a nawet kreowanie wewnętrznego podobieństwa do rozmówcy. Zachowania zgodne z zasadami uznawanymi przez rozmówcę pozwalają utrzymywać zainteresowanie i sympatię rozmówcy. Osoby niepełnosprawne dość często uważają wzbudzanie sympatii za główny cel, a jednocześnie podstawowy element autoprezentacji.
• Uchodzenie za osobę kompetentną. Służą temu sygnały kompetencji, demonstracje umiejętności i zdolności, słowne deklaracje lub uzasadnianie dotychczasowych niepowodzeń. Dążenie do własnego rozwoju i uzyskiwanie statusu intelektualnego pozwala kompensować inne ograniczenia związane z niepełnosprawnością.
• Demonstrowanie swego statusu i znaczenia, poprzez podkreślanie relacji z ludźmi o znaczącej pozycji społecznej⁸.

Tworzenie i kontrolowanie własnego wizerunku w wirtualnej grupie

Autoprezentacja ma wiele wspólnego z autokreacją - tworzeniem samego siebie w oczach innych. W sytuacji osób niepełnosprawnych mechanizm ten ma szczególną wartość - pozwala uzyskać pewien wpływ na to, w jaki sposób człowiek jest postrzegany przez otoczenie.

Autoprezentację nazywa się więc niekiedy zarządzaniem wyobrażeniami i chodzi tu o takie przedstawienie samego siebie, by inni zechcieli nas lubić⁹. Autoprezentacja uwzględnia więc sposoby działania i zachowania akceptowane społecznie i kulturowo, wykorzystuje specyficzne strategie umożliwiające wywarcie wpływu na sposób postrzegania danej jednostki przez innych¹⁰ (w przeciwieństwie do spontanicznej autoekspresji¹¹). Autoprezentacja zależy od norm obowiązujących w konkretnej sytuacji, od roli społecznej (wg Erwina Goffmana)¹², od wartości cenionych przez odbiorcę, od dotychczasowego wizerunku społecznego, a także od instrumentalnej przydatności wywieranego wrażenia¹³.

Autoprezentację uważa się często za umiejętność praktyczną, osadzoną w szerszym kontekście - niemal każde zachowanie interpersonalne może w określonych warunkach mieć związek z motywami autoprezentacyjnymi: pragnieniem, by otoczenie postrzegało osobę w określony sposób¹⁴. W warunkach komunikacji internetowej autokreacji służą wszystkie narzędzia komunikowania się, zwłaszcza dlatego, że zamieszczone informacje trudno zweryfikować (i na ogół są pozbawione obrazu). Umożliwia to włączenie się w interakcje w swojej najdoskonalszej "wersji", bez ujawniania słabych stron. Zapewnia to danej osobie wpływ na wizerunek własny powstający w oczach odbiorcy. Jest to związane z naturalną potrzebą każdego człowieka zapewnienia sobie kontroli i maskowania własnego obrazu. Stanowi to niezbędny mechanizm adaptacyjny. Maska jest uniwersalnym narzędziem do tworzenia obrazu lub usuwania pewnych informacji z pola widzenia¹⁵. Pomaga ona osobie podporządkować się postrzeganiu społecznemu¹⁶. Środowisko sieciowe, jak mało które, umożliwia maskowanie prawdziwego obrazu siebie i poprawianie swojego wizerunku w oczach innych. Maska ma szczególne znaczenie w środowisku sieciowym, jest to bowiem najczęściej środowisko ludzi młodych, dla których wizerunek społeczny jest wartością samą w sobie. Środowisko osób niepełnosprawnych także jest grupą, dla której wizerunek społeczny ma kluczowe znaczenie. Osoby niepełnosprawne są szczególnie uwrażliwione na to, w jaki sposób są postrzegane w społeczeństwie, mają szansę wykorzystać techniki autoprezentacyjne w sieci dla uzyskania satysfakcjonującego obrazu siebie i pośrednio wpływać na zachowania zwrotne innych osób.

Wygląd zewnętrzny jest wyróżniającym się aspektem postrzegania społecznego. Ludzie są bardzo silnie uwrażliwieni na cechy zewnętrzne¹⁷. W interakcji ludzie działają zgodnie z zasadą: co jest piękne, musi być i dobre¹⁸. Powszechnie wiadomo, że reakcje w kontaktach z innymi ludźmi są zdecydowanie pozytywne, jeśli postrzegamy rozmówcę jako człowieka o atrakcyjnym wyglądzie¹⁹. Nawet jeśli ludzie atrakcyjni fizycznie nie posiadają pozytywnych cech charakteru, to w dalszym ciągu wywierają pozytywne wrażenie na innych, natomiast reakcje na ludzi nieatrakcyjnych są zwykle nacechowane negatywnie²⁰. Ten aspekt w sytuacji osób niepełnosprawnych jest bardzo ważny i często decyduje o ich ekspansji życiowej i aktywności interpersonalnej. Cechy zewnętrzne (wygląd) są nieświadomie kojarzone ze stanem zdrowia. Aktywizuje to odbiorcę do podejmowania działań adaptacyjnych, takich jak unikanie osób dotkniętych dysfunkcją oraz dążenie do kontaktu z osobami w pełni zdrowymi. U podłoża tego działania leży nieuświadomione poszukiwanie kontaktu z osobami zdrowymi i nadgeneralizacja tej tendencji (ekologiczna teoria postrzegania społecznego)²¹.

W warunkach kontaktu pośredniczonego przez sieć internetową otwierają się możliwości stworzenia obrazu siebie w taki sposób, aby unikając pierwszego wrażenia opartego na ocenie fizyczności wyeksponować te cechy i wartości osobiste, które pomogą zbudować atrakcyjniejszy obraz osoby.

Dość powszechnie uważa się, że wzbogacanie wiedzy o osobach niepełnosprawnych pomaga przezwyciężać uprzedzenia i stereotypy. Tymczasem wnioski z dotychczasowych badań są niejednoznaczne²². W praktyce sieciowej znacznie lepiej sprawdza się strategia oparta na przekonaniu, że właśnie niedobór informacji o niepełnosprawności zwiększa szansę osoby niepełnosprawnej na przezwyciężenie stereotypów i nawiązanie satysfakcjonujących kontaktów społecznych.

Autoprezentacja w sieci rzadko opiera się na nadużyciu niewiedzy odbiorcy. Na ogół polega na eksponowaniu rzeczywistych zalet i maskowaniu wad lub dysfunkcji, które są subiektywnie nieakceptowane przez nadawcę. Często są to zupełnie neutralne cechy nieuruchamiające nastawienia społecznego. Subiektywna ocena osobistych zasobów jest tu kluczem do modelowania zewnętrznego obrazu siebie. Osoby niepełnosprawne odrzucają te elementy obrazu, które wiążą się z własną dysfunkcją. Niedosyt informacyjny po stronie odbiorcy bardzo często aktywizuje potrzebę głębszego poznania. Jest to motywacja do poznawania i przekraczania schematów poznawczych i stereotypów²³.

Na podstawie obserwacji życia społecznego można sformułować warunki skutecznej autoprezentacji:

• atrakcyjność fizyczna,
• umiejętność wzbudzania sympatii (przymilanie się, ingracjacja),
• kompetencja (lub w wypadku kobiet udawanie mniej inteligentnej niż rozmówca),
• wytężony wysiłek (pracowitość),
• prezentowanie cnót,
• podobieństwo do odbiorcy (preferowanie takich samych wartości)²⁴.

Na tej liście znajdują się takie warunki, które osoby niepełnosprawne znakomicie spełniają. Najczęściej jednak skupiają się na jej pierwszym punkcie, który, niestety, kojarzy się ze wzorcem wykreowanym przez media, trudnym do zrealizowania nawet dla w pełni sprawnych kobiet i mężczyzn. Poza tym lista obejmuje wartości, które są w różnym stopniu ważne dla różnych osób. Autoprezentacja jest oparta na konformizmie - wymaga, by dostosować swój obraz do wartości preferowanych przez odbiorcę. Problem pojawia się w środowisku sieciowym: człowiek prezentuje się i pragnie wywrzeć wrażenie na kilku osobach równocześnie biorących udział w tej samej interakcji społecznej. Nasila się on tym bardziej, im bardziej zróżnicowane są wartości cenione przez te osoby. W tym kontekście widać, że bardzo dużą trudność stanowi jednoczesne wzbudzenie sympatii u kilku osób wyznających różne wartości²⁵.

Ludzie są nieskończenie ciekawi innych ludzi. Każdy poświęca sporo czasu i energii na ich rozpoznawanie. Każdy jest zatem odbiorcą autoprezentacji i przypisuje innym ludziom różne cechy na podstawie obserwacji ich zachowania, dokonując atrybucji. Atrybucja wewnętrzna odnosi się do właściwości osoby, z którą pozostaje się w kontakcie, natomiast atrybucja zewnętrzna to wnioskowanie o osobie na podstawie właściwości sytuacji, w której ona się znajduje²⁶. Świadome wykreowanie własnego wizerunku pozwala osobom niepełnosprawnym uniknąć uproszczonych ocen ze strony członków społeczności.

Najbardziej pożądane wrażenia, które powinien odnieść rozmówca, będące celem zabiegów autoprezentacyjnych to przyjacielskość, inteligencja, atrakcyjność, towarzyskość, otwartość, szczerość, dowcip, opiekuńczość, komunikatywność. Wrażenia niepożądane to natomiast zarozumialstwo, głupota, powierzchowność, egocentryzm, niska atrakcyjność, małoduszność²⁷. Jak widać, niewiele z nich odnosi się do fizyczności osoby.

Bardzo ważne jest to, że o atrakcyjności oprócz wyglądu zewnętrznego decydują również rzeczy niewidoczne, takie jak: zainteresowania i poglądy, szczerość, zaufanie, życzliwość²⁸. Michael Leary sygnalizuje jednak, że wykreowany wizerunek dostarcza także licznych rzeczywistych informacji na temat jego autora, jego motywacji i osobowości (często wbrew jego intencjom)²⁹. Osoby niepełnosprawne często bywają obciążone lękiem społecznym powstałym na tle niskiej oceny własnej atrakcyjności fizycznej. Za tym idzie znaczny spadek własnej skuteczności autoprezentacyjnej. Okazywanie subiektywnego poczucia niższej skuteczności wywołuje rzeczywisty spadek atrakcyjności w oczach odbiorców³⁰.

W kontakcie zdalnym atrybucja rozmówcy rozwija się znacznie szybciej i intensywniej niż tradycyjnie. Uczestnicy "widzący się" wirtualnie mają znacznie większe skłonności do postrzegania partnerów interakcji jako atrakcyjnych fizycznie, sympatycznych i mądrych. Tworzą model umysłowy zaopatrując go w liczne cechy, które uważają za pozytywne. Dlatego do rzadkości należą emocje, takie jak niechęć czy lekceważenie - duży jest potencjał życzliwości. Istotny wpływ na to ma asynchroniczność kontaktu, ograniczająca spontaniczność komunikatów, kontrola emocji i zwykłe zaciekawienie³¹. Atrybucja to bardzo żywy proces w komunikacji sieciowej. Przebiega intuicyjnie i wobec znikomej ilości danych do analizy ma często charakter czystej fantazji pobudzonej przez wyobraźnię i subiektywne oczekiwania. Jest to niewątpliwie szansa na przezwyciężenie lęku społecznego osób niepełnosprawnych.

Integracja i kontakt interpersonalny

Integrację społeczną można opisać jako pewne wyobrażenie procesu i celu, które jest nakierowane na wspólne życie ludzi w grupach społecznych³². Chodzi o stworzenie warunków do tego, aby ludzie się wzajemnie akceptowali, wspierali i uzupełniali, niezależnie od stwierdzonej lub niestwierdzonej niepełnosprawności.

Niepełnosprawności często towarzyszy poczucie niskiej wartości własnej. Powszechnie obowiązująca norma kulturowa nakazuje obniżać oczekiwania w stosunku do osób niepełnosprawnych, a tym samym naznaczać je społecznie podkreślając ich inność. Jest to dla nich sytuacja trudna, bowiem dla większości właśnie osiąganie standardów dostępnych ludziom sprawnym (lub też przekraczanie tych standardów) jest istotnym celem. Postrzeganie społeczne osób niepełnosprawnych następuje zgodnie z ukrytymi teoriami i schematami³³: zdarzenia i zachowania tych osób są przewidywalne i znane, bowiem są zdeterminowane ich dysfunkcją. Współuczestnicy społeczności (w zgodzie z mechanizmem atrybucji) nie szukają uzasadnienia zdarzeń i zachowań, ponieważ uważają, że je znają. Aktywność osób niepełnosprawnych w e-społeczności w znacznie mniejszym stopniu niż w społeczności otwartej jest obciążona atrybucją, czyli uzasadnianiem zdarzeń i zachowań dysfunkcjami tych osób. Mają one szansę na kreowanie własnego wizerunku niezależnie od wiedzy otoczenia na temat ich niepełnosprawności.

Interpersonalne zachowania i emocje, w których pośredniczą atrybucje (pochwała, nagana, udzielenie pomocy, współczucie i gniew), komunikują pośrednio, jak osoba przejawiająca daną emocję lub zachowanie wyjaśnia wyniki zachowania ocenianej jednostki.

Współczucie i pomoc, o którą nie prosiła, komunikują jednostce doznającej niepowodzenia, że osoba oceniająca przypisuje to niepowodzenie brakowi zdolności. Podobnie pochwała po sukcesie komunikuje, że osoba oceniająca przypisuje ten sukces głównie wysiłkowi, a nie zdolnościom³⁴. Pochwała lub pomoc uzyskana w sieci, gdzie nie eksponuje się niepełnosprawności, nabiera wymiaru integracyjnego.

Integracja osób niepełnosprawnych w społeczności jest zdeterminowana przez stereotypy. Osoby niepełnosprawne są stereotypizowane - postrzegane przez pryzmat rozpowszechnionego przekonania na temat niepełnosprawności. Stereotypizacja, z którą się spotykają jest sumą różnych stereotypów: indywidualnego, utajonego³⁵ czy kulturowego.

Stereotypy w postrzeganiu społecznym są nieuniknione. Poznawcza skuteczność stereotypów jest na tyle duża, że nikt z nich nie zrezygnuje. Opierając się na stereotypach zachowuje się w rezerwie energię poznawczą. Wysiłek poznawczy podejmuje się jedynie w sytuacji wymagającej większej precyzji i trafności oceny osoby³⁶. Stereotypizacja (będąca przecież poznawczym uproszczeniem) jest bodaj jeszcze silniejsza w komunikacji sieciowej, gdzie człowiek ma świadomość luk informacyjnych. Ma to znaczenie dla budowania statusu osób niepełnosprawnych w społeczności internetowej. Z chwilą pojawienia się w sieci osoba decyduje, kiedy i jaką informację o sobie będzie udostępniać. Tym samym ma szansę zbudować swój obraz opierając się na informacjach przyciągających współuczestników społeczności.

Jednocześnie stereotypy mogą wywołać u osoby niepełnosprawnej obawę, że swoim zachowaniem może ona potwierdzić negatywny stereotyp. I paradoksalnie tak się dzieje³⁷. Uruchamia się mechanizm samospełniającej się przepowiedni - oczekiwania obserwatora powodują, że osoba zachowuje się zgodnie z tymi oczekiwaniami³⁸. Zagrożenia tego rodzaju nie da się ograniczyć nawet poprzez bardzo staranną autoprezentację w społeczności internetowej.

Terapeutyczne funkcje autoprezentacji osób niepełnosprawnych

Samotność jest szczególnym przypadkiem społecznego niepowodzenia i często dotyka ona osoby niepełnosprawne. Atrybucje (wymyślone przyczyny) samotności wpływają na podejmowane (lub niepodejmowane) formy aktywności³⁹. W warunkach kontaktu zapośredniczonego przez internet atrybucje zmienne (najczęściej czynniki zewnętrzne) i atrybucje stałe (czynniki wewnętrzne, dysfunkcja) słabną, w większym stopniu poddają się modelowaniu. Zgodnie z "hipotezą kontaktu", sam kontakt dwóch osób prowadzi do osłabienia uprzedzeń i stereotypizacji⁴⁰. Oznacza to, że aktywność społeczna w sieci jest dla osób niepełnosprawnych wartością samą w sobie i otwiera szansę na stworzenie możliwości zaistnienia w środowisku otwartym.

Wiele osób ograniczonych świadomością niedostatków fizycznych chciałoby się wcielić w bardziej satysfakcjonujące postaci. Uczestnik społeczności sieciowych historię o sobie opowiada we fragmentach różnym osobom, w różnych chwilach wirtualnego spotkania. Sięga w tej opowieści wstecz, tym samym przetwarza po raz kolejny zdarzenia ze swojego życia. Jest to autonarracja, którą każdy prowadzi na co dzień na swój użytek, tu z konieczności tworząc ją na użytek odbiorców - współuczestników społeczności wirtualnej. Autonarracja jest świadomym przetwarzaniem własnej historii. Wpływa ona na zachowanie i samoocenę osoby, pozwala zrozumieć samego siebie, swoją sytuację, motywy, emocje, decyzje, działania i ich efekty - formuje się narracyjna tożsamość osoby⁴¹. Konieczność konstruowania własnego obrazu dla potrzeb społeczności wspomaga samozrozumienie, które wsparte akceptacją wirtualnego rozmówcy, może stanowić dobrą drogę do budowania własnej stabilnej samooceny i lepszego obrazu siebie.

Komunikacja interpersonalna w środowisku edukacyjnym, gdzie ludzi łączą podobne zainteresowania i cele, jest szczególnie atrakcyjna. Pozwala to osobom niepełnosprawnym na kontakt z ludźmi pomimo barier przestrzennych. W ten sposób dla dużej grupy ludzi o podwyższonym poziomie lęku przed kontaktem osobistym oraz dla ludzi, którzy ze względu na ograniczenia fizyczne (niepełnosprawność ruchowa) nie mogą tego kontaktu zorganizować, komunikacja pośrednia stanowi najlepszą możliwość przezwyciężenia trudności fizycznych lub psychicznych.

Podsumowanie

Pragnienie posiadania dobrego wyobrażenia o sobie, potwierdzonego przez innych, jest powszechną motywacją społeczną. Ujawnianie siebie w komunikacji jest najpowszechniejszą techniką autoprezentacyjną i służy również zmniejszeniu napięcia interpersonalnego między rozmówcami. Ujawnianie siebie na ogół w mniejszym stopniu zależy od skłonności osoby, a w większym stopniu od sytuacji, w której się znajduje⁴². W edukacyjnym środowisku sieciowym możliwość kreowania własnego wizerunku powoduje, że osoby niepełnosprawne mają szansę przezwyciężyć uprzedzenia, zmniejszyć presję stereotypizacji i ujawniając zasoby osobiste zaistnieć w pełni swoich wartości. Pozwala to w pewnym stopniu zmniejszyć skutki uproszczonego i schematycznego postrzegania społecznego.

Bibliografia

• J. Amodeo, K. Wentworth, Odsłaniająca siebie komunikacja, [w:] J. Stewart (red.), Mosty zamiast murów, podręcznik komunikacji interpersonalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
• M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN, Warszawa 1991.
• E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna, serce i umysł, Zysk i s-ka, Poznań 1997.
• G.C. Clore, Dlaczego przeżywamy emocje, [w:] P. Ekman, R.J. Davidson (red.), Natura emocji, GWP, Gdańsk 1998.
• W. Domachowski, Przewodnik po psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 1998.
• J. Fast, To, co widzisz, nie jest tym, co otrzymujesz, [w:] J. Stewart (red.), Mosty zamiast murów, podręcznik komunikacji interpersonalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
• F. Försterling, Atrybucje, podstawowe teorie, badania i zastosowania, GWP, Gdańsk 2005.
• D.T. Kenrick, S.L. Neuberg, R.B. Cialdini, Psychologia społeczna, GWP, Gdańsk 2002.
• M.L. Knapp, J.A. Hall, Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2000.
• M. Leary, Wywieranie wrażenia na innych, o sztuce autoprezentacji, GWP, Gdańsk 2004.
• M. Leary, R.M. Kowalski, Lęk społeczny, GWP, Gdańsk 2001.
• C.N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Stereotypy i uprzedzenia, najnowsze ujęcie, GWP, Gdańsk 1999.
• T.D. Nelson, Psychologia uprzedzeń, GWP, Gdańsk 2002.
• H. Retter, Komunikacja codzienna w pedagogice, GWP, Gdańsk 2005.
• O. Speck, Niepełnosprawni w społeczeństwie, GWP, Gdańsk 2003.
• M. Synder, W.B. Swann, Behavioral confirmation in social interactions: from social perception to social reality, "Journal of Experimental Social Psychology" 1978, nr 14./li>
• J. Trzebiński, Narracja jako sposób rozumienia świata, GWP, Gdańsk 2002.
• P. Wallace, Psychologia internetu, PWN, Warszawa 2002.
• B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.