Wprowadzenie

Przyczyną dynamicznego rozwoju branży usług szkoleniowych stał się wzrost znaczenia wiedzy w zarządzaniu oraz dążenie wielu przedsiębiorstw do organizacji uczącej się. Widoczny stał się wzrost roli kompetencji pracownika, rozumianych jako: wiedza, zachowania, motywacje, umiejętności, doświadczenie i postawa wobec pracy.

Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw prywatnych, opartych na kapitale własnym lub współfinansowanych kapitałem zagranicznym, miał istotne znaczenie dla powstającego rynku szkoleń w sektorze niepublicznym. Wzrost zainteresowania zarządów i właścicieli firm rozwojem zasobów ludzkich i zarządzania nimi, a także konieczność walki z bezrobociem poprzez stwarzanie szansy na zatrudnienie po przekwalifikowaniu się lub w wyniku rozszerzania posiadanych już uprawnień zawodowych stały się znaczącymi czynnikami wpływającymi na rozwój rynku niepublicznych usług szkoleniowych w Polsce.

Brak spójnego i jednolitego systemu prawno-organizacyjnego, określenia niezależnie od sektora zasad prowadzenia szkoleń oraz wymagań wobec osób je prowadzących powoduje występowanie następujących niekorzystnych zjawisk:

• organizacje szkoleniowe w większości korzystają z programów szkoleniowych swoich trenerów, nie tworząc własnych autorskich rozwiązań;
• analiza potrzeb szkoleniowych traktowana jest bardzo marginalnie i w niskim stopniu wpływa na zaprojektowane już wcześniej programy szkoleniowe;
• ocena szkolenia ogranicza się do oceny "krótko po", czyli bardziej emocjonalnej niż praktycznej i obiektywnej oceny z wykonywanej pracy;
• ewaluacja trenera jest w większości przypadków oceną szkolenia, dokonywaną na podstawie przeprowadzonej ankiety. Na ocenę przeprowadzonych szkoleń składają się także powierzchownie wystawione referencje (których treść, niestety, ogranicza się do stwierdzenia faktu przeprowadzenia szkolenia, rzadko zawarta jest w niej informacja o efektach działań);
• dyplomy, certyfikaty i zaświadczenia ze szkoleń wydawane są w przeważnie na podstawie faktu uczestnictwa (listy obecności), a nie dokładnej weryfikacji zdobytej wiedzy i umiejętności praktycznych¹.

Miejsce i rola usług szkoleniowych w polskim systemie oświaty

Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty², stanowiąca podstawę systemu oświaty w Polsce, zapewnia każdemu obywatelowi, niezależnie od wieku, prawo dokształcania się i możliwość uzupełniania wykształcenia ogólnego, zdobywania lub zmiany kwalifikacji zawodowych oraz specjalistycznych. Natomiast w odniesieniu do osób dorosłych, niepodlegających już obowiązkowi szkolnemu, preferuje pozaszkolne formy kształcenia oraz szeroko rozumiane kształcenie ustawiczne.

Za jednostki powołane do pozaszkolnego kształcenia dorosłych ustawa uważa placówki kształcenia ustawicznego i praktycznego oraz ośrodki dokształcania i doskonalenia zawodowego³, zarówno publiczne, jak i niepubliczne. Możliwe jest także tworzenie w tym samym celu specjalnych szkół dla dorosłych⁴.

Zalecając dostosowanie kierunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy⁵, akt dzieli system oświaty w Polsce na część publiczną (szkoły i placówki publiczne objęte nadzorem Ministra Oświaty i Wychowania) oraz część niepubliczną, działającą w oparciu o przepisy dotyczące działalności gospodarczej. Podział ten pociąga za sobą również zróżnicowanie kompetencji administracji oświatowej i samorządowej nie tylko w zakresie nadzoru merytorycznego, ale również sposobu finansowania.

Świadczenie usług szkoleniowych dla dorosłych, realizowane w formach pozaszkolnych przez osoby fizyczne lub osoby i podmioty prawne, art. 83a pkt. 3 przedmiotowej ustawy, poddaje pod przepisy ustawy z dnia 02.07.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej⁶, podporządkowując prowadzenie tego typu działalności w sektorze publicznym przepisom ustawy o systemie oświaty.

Zasady świadczenia usług szkoleniowych w sektorze publicznym przez jednostki szkoleniowe, sformułowane na podstawie ustawy o swobodzie gospodarczej, ustalone zostały dopiero w 2003 r. rozporządzeniem Ministra Edukacji i Sportu z dnia 20 grudnia tego roku w sprawie akredytacji placówek i ośrodków prowadzących kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych⁷.

Podstawy prawne tworzenia i działalności podmiotów świadczących usługi szkoleniowe

Szkolenia, stanowiące jedną z form pozaszkolnego uzupełniania, poszerzania lub zmiany profilu posiadanego wykształcenia zawodowego przez osoby dorosłe, pracujące lub poszukujące pracy, nie zostały dotąd unormowane jednym aktem prawnym. Powoduje to, że podstawowe zagadnienia związane z funkcjonowaniem branży usług szkoleniowych, takie jak:

• miejsce szkoleń i usług szkoleniowych w polskim systemie oświaty oraz w Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD),
• tryb, zasady i warunki tworzenia oraz funkcjonowania organizacji szkoleniowych,
• umiejscowienie profesji szkoleniowca (trenera) w obowiązującej w Polsce Klasyfikacji Zawodów i Specjalności,
• wymagania odnośnie kwalifikacji zawodowych osób zatrudnionych w branży szkoleniowej,

unormowane zostały przez szereg aktów prawnych⁸ - nie tylko nietworzących spójnego systemu prawnego, lecz w zależności od sektora działania, ustalających odmienną wykładnię prawną.

Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, zarobkowe świadczenie usług, a więc również i usług szkoleniowych, uznane zostało za działalność gospodarczą. Mimo wyraźnie odmiennego charakteru niż większość usług występujących na rynku, usługi szkoleniowe nie zostały w ustawie zaliczone do tzw. działalności regulowanej, czyli takiej, której wykonywanie wymaga spełnienia szczegółowych warunków określonych specjalnymi przepisami prawa⁹, nie wymaga się także dla ich prowadzenia koncesji¹⁰, zezwolenia, licencji, dokonania zgłoszenia lub otrzymania zgody odpowiedniego organu¹¹.

Przedsiębiorca zamierzający prowadzić działalność szkoleniową, a który zgodnie z ustawą może być: osobą fizyczną lub prawną, spółką cywilną oraz jednostką organizacyjną niebędącą osobą prawną (ale zdolności prawne nadano jej na mocy odrębnej ustawy i realizuje ją we własnym imieniu¹²) - w zależności od formy prawnej, spełnić powinien następujące warunki:

• osoba fizyczna - uzyskanie wpisu do Ewidencji Działalności Gospodarczej¹³, prowadzonej przez organ ewidencyjny właściwy do miejsca zamieszkania (wójt, burmistrz, prezydent miasta),
• osoba prawna, spółka cywilna lub inna forma prawna - uzyskanie wpisu do Rejestru Przedsiębiorców¹⁴, prowadzonego jako element Krajowego Rejestru Sądowego, przez sądy rejonowe (sądy gospodarcze).

• nazwę firmy przedsiębiorcy oraz jego numer PESEL, o ile taki posiada,
• numer identyfikacji podatkowej NIP, o ile taki posiada,
• oznaczenie miejsca zamieszkania, adresu wraz z podaniem adresu do doręczeń oraz adresu, pod którym jest wykonywana działalność gospodarcza, jeżeli będzie prowadzona poza miejscem zamieszkania przedsiębiorcy, wniosek winien zawierać adres głównego miejsca jej wykonywania,
• określenie zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD) przedmiotu wykonywanej działalności,
• informację o istnieniu lub ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej,
• informację o ewentualnym istnieniu umowy spółki cywilnej,
• dane stałego pełnomocnika, uprawnionego do prowadzenia spraw przedsiębiorcy, o ile przedsiębiorca udzielił takiego pełnomocnictwa.

Jak wynika z powyższego, zakres podawanych przez przedsiębiorcę (osobę fizyczną) danych i informacji do uzyskania wpisu, nie zależy od rodzaju podejmowanej przez niego działalności. Ustawa ta (podobnie jak ustawa z dnia 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej¹⁶ oraz ustawa z dnia 19.11.1990 r. prawo działalności gospodarczej¹⁷) nie uzależnia uzyskania wpisu organizacji szkoleniowej do ewidencji działalności gospodarczej lub do rejestru sądowego od wykazania posiadania przez wnioskodawcę (jego pracowników) odpowiedniego do zakresu świadczonych usług przygotowania zawodowego oraz posiadania niezbędnej bazy materialno-dydaktycznej.

Rezygnacja z tego warunku, wprowadzona w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej, mająca prawdopodobnie ułatwić podjęcie działalności gospodarczej w branży usług szkoleniowych, stała się w efekcie czynnikiem mającym niekorzystny wpływ na profesjonalizm powstającego rynku niepublicznych usług szkoleniowych.

Utworzony na mocy ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r.¹⁸ Krajowy Rejestr Sądowy zawiera: rejestr przedsiębiorców, rejestr stowarzyszeń, fundacji, organizacji społecznych i zawodowych, publicznych zakładów opieki zdrowotnej oraz rejestr dłużników niewypłacalnych. Wpis do rejestru przedsiębiorców, składającego się z sześciu działów, następuje na podstawie złożonego wniosku, zawierającego podstawowe dane, identyczne jak we wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej¹⁹, uzupełnione o informacje charakteryzujące stan prawny i faktyczny przedsiębiorcy²⁰.

Podobnie jednak jak przy ubieganiu się przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną o dokonanie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, ustawa nie wymaga udowodnienia lub podania informacji, czy zatrudnieni pracownicy posiadają kwalifikacje odpowiednie dla rodzaju prowadzonej działalności oraz czy wnioskodawca dysponuje wymaganą dla rodzaju prowadzonej działalności bazą lokalową.

Rozporządzenie Ministra Edukacji i Sportu z dnia 20 grudnia 2003 r., wydane w oparciu o delegację zawartą w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (artykuł 68b ust. 9), łącząc w jednym akcie prawnym wymagania zawarte w rozporządzeniu z 12 października 1993 roku²¹ (paragrafy 13, 15, 16) oraz w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy²², sprecyzowało zasady świadczenia usług szkoleniowych na publicznym rynku usług szkoleniowych przez jednostki szkoleniowe powstałe w oparciu o ustawę o swobodzie działalności gospodarczej. Zgodnie z nim jednostka szkoleniowa zamierzająca świadczyć usługi na rynku publicznym winna uzyskać akredytację od kuratora oświaty właściwego dla jej lokalizacji. Powołana przez niego komisja, badająca zasadność przyznania akredytacji na prowadzenie szkoleń o zakresie określonym we wniosku zobowiązana jest do sprawdzenia, czy ubiegająca się o akredytację jednostka prowadziła, co najmniej przez rok w formach pozaszkolnych kształcenie w zakresie objętym wnioskiem, którego czas trwania obejmował nie mniej niż 30 godzin zajęć edukacyjnych, oraz czy wdraża i upowszechnia nowatorskie rozwiązania programowo - metodyczne i organizacyjne służące podnoszeniu jakości prowadzonego kształcenia²³. Akredytacja zostaje przyznana, jeżeli wnioskodawca spełnia warunki określone w art. 4 powyższego rozporządzenia.

Przyznana akredytacja dla ściśle określonego zakresu szkoleń może, zgodnie z artykułem 17 przedmiotowego rozporządzenia, zostać cofnięta, jeżeli kurator oświaty stwierdzi, że którykolwiek z warunków stanowiących podstawę jej wydania nie jest spełniany przez jednostkę szkoleniową.

Ustawa z dnia 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy²⁴, poza uzyskaniem akredytacji wydanej przez kuratora oświaty, wymaga od tego typu jednostki przedłożenia kopii wpisu do rejestru instytucji szkoleniowych²⁵. Warunkiem uzyskania wpisu do rejestru, prowadzonego w oparciu o rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27.10.2004 r. w sprawie rejestru instytucji szkoleniowych²⁶ - jest wykazanie posiadania nie tylko odpowiednio wyposażonej bazy lokalowej, ale również kwalifikowanej kadry oraz stosowania oceny jakości szkolenia²⁷.

Miejsce usług szkoleniowych w Polskiej Klasyfikacji Działalności oraz w Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług

Jedną z podstawowych informacji podawanych we wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej oraz przy wpisie do sądowego rejestru przedsiębiorców, jest podanie rodzaju działalności w oparciu o Polską Klasyfikację Działalności (PKD).

Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) wprowadzona rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 20 stycznia 2004 r.²⁸ do stosowania w statystyce, ewidencji i dokumentacji oraz rachunkowości, a także w urzędowych rejestrach i systemach informacyjnych, porządkuje na pięciu poziomach (sekcja, dział, grupa, klasa, podklasa) i w oparciu o tradycyjnie ukształtowany podział pracy wszystkie rodzaje działalności ludzkiej, rozumianej jako: zdarzenie w czasie, którego takie czynniki jak wyposażenie, siła robocza, technologia produkcji, sieci informacyjne lub produkty są powiązane w celu wytworzenia określonego wyrobu lub wykonania usługi²⁹. Dla oznaczenia przynależności do poszczególnego poziomu klasyfikacji, wprowadza oznaczenia kodowe - od jednoliterowego dla pierwszego, do kodu alfanumerycznego dla poziomu piątego. Ponieważ usługi szkoleniowe nie posiadają w przedmiotowej klasyfikacji indywidualnego kodu, świadczenie ich można by przypisać różnym sekcjom³⁰.

Wprowadzona rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 6 kwietnia 2004 r. Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług³¹, została oparta na Nomenklaturze Działalności we Wspólnocie Europejskiej> (NACE), Klasyfikacji Produktów według Rodzajów Działalności (CPA) i Liście Produktów PRODCOM. Opracowana dla potrzeb statystyki oraz ewidencji źródłowej podmiotów gospodarczych, rozumie usługi jako wszelkie czynności świadczone na rzecz jednostek gospodarczych prowadzących działalność o charakterze produkcyjnym, nie tworzące bezpośrednio nowych dóbr materialnych (czyli usługi na rzecz produkcji) oraz jako wszelkie czynności świadczone na rzecz jednostek gospodarki narodowej oraz na rzecz ludności, przeznaczone dla celów konsumpcji indywidualnej, zbiorowej i ogólnospołecznej³².

Grupując usługi w 27 działach, nie wydzielono usług szkoleniowych w formie samodzielnego działu. Wydaje się, że podobnie jak to ma miejsce w Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), usługi szkoleniowe związane z prowadzeniem działalności gospodarczej znajdują się w dziale 74 - usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej pozostałe.

Świadczenie usług szkoleniowych w formach pozaszkolnych dla zdobywania, poszerzania lub zmiany kwalifikacji zawodowych i specjalistycznych przez osoby dorosłe (pracowników lub osoby poszukujące pracy), stanowi w grupie 80 - usługi w zakresie edukacji, dział 80.4. - usługi kształcenia ustawicznego dla dorosłych i pozostałych form kształcenia, klasa 80.42. - usługi kształcenia dorosłych i pozostałe formy kształcenia, gdzie indziej niesklasyfikowane, kategorie: 80.42.1. - usługi kształcenia dorosłych, gdzie indziej niesklasyfikowane oraz 80.42.2. - usługi w zakresie pozostałych form kształcenia.

Istnieje również możliwość zakwalifikowania usług szkoleniowych, ze względu na ich formę lub zakres tematyczny do działu 93 - usługi pozostałe.

Wydaje się, że konsekwencją nienadania w Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) działalności szkoleniowej indywidualnego kodu, stanowiącego potwierdzenie odrębności jej specyfiki, jest również niewydzielenie jej w Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług jako samodzielnego działu usług. Możliwość niejednoznacznego klasyfikowania zarówno działalności szkoleniowej, jak i usług szkoleniowych powoduje nie tylko występowanie trudności w podaniu przy wpisie do ewidencji gospodarczej lub przy rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym symbolu przedmiotu prowadzonej działalności, lecz, jak się wydaje, rzutuje również w niekorzystny sposób na sytuację prawną profesji trenera (szkoleniowca).

Podstawy prawne wykonywania profesji trenera (szkoleniowca)

Z dniem 1 stycznia 2005 r., na mocy rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. obowiązuje w Polsce Klasyfikacja zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy³³. Zgodna z Międzynarodowym Standardem Klasyfikacji Zawodów ISCO - 88 oraz jego nową edycją z roku 1994 ISCO - 88/COM, dostosowaną do potrzeb Unii Europejskiej, klasyfikuje w dziesięciu tzw. wielkich grupach, 1707 zawodów i specjalności³⁴. Dla ustalenie miejsca profesji szkoleniowca w tej klasyfikacji, istotne jest poznanie systemu pojęć, na którym oparta została przedmiotowa klasyfikacja:

• zawód - definiuje ona jako zbiór zadań (zespół czynności) wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wykonywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczególne osoby i wymagających odpowiednich kwalifikacji (wiedzy i umiejętności) zdobytych w wyniku kształcenia lub praktyki. Wykonywanie zawodu stanowi źródło dochodu;
• specjalność - stanowi wynik podziału pracy w ramach zawodu. Zawiera część czynności o podobnym charakterze (związanych z przedmiotem pracy, wykonywaną funkcją), wymagających pogłębionej lub dodatkowej wiedzy i umiejętności, zdobytych w wyniku dodatkowego szkolenia lub praktyki;
• umiejętności - pod tym pojęciem, klasyfikacja rozumie sprawdzoną możliwość wykonywania odpowiedniej klasy zadań w ramach zawodu (specjalności);
• kwalifikacje zawodowe - interpretowane są jako układ wiedzy i umiejętności wymaganych dla realizacji składowych zadań.

Istotnymi aspektami uwzględnionymi przy kwalifikowaniu poszczególnych zawodów i specjalności do grup elementarnych były również:

• poziom kwalifikacji³⁵ - traktowany jako funkcja kompleksowości i zakresu umiejętności wynikających ze złożoności oraz zakresu zadań i obowiązków;
• specjalizacja - definiowana jako rodzaj koniecznej wiedzy czy umiejętności posługiwania się określonymi urządzeniami, rodzajem stosowanych materiałów albo rodzajem świadczonych usług.

Decydującym czynnikiem sklasyfikowania danego zawodu były kwalifikacje, niezależnie od sposobu ich nabycia (formalne wykształcenie czy szkolenie).

Ponieważ w obowiązującej w Polsce klasyfikacji zawodów zarówno w grupie 23 specjalistów szkolnictwa, jak i wśród 24 specjalistów do spraw ekonomicznych i zarządzania nie występuje wydzielenie zawodu trenera (szkoleniowca), istotne staje się zagadnienie jego statusu prawnego.

Być może, miejsca dla tej profesji należy upatrywać w grupie specjalistów o czwartym, najwyższym poziomie kwalifikacji (studia magisterskie, studia wyższe zawodowe, studia podyplomowe, studia doktoranckie):

• w grupie specjalistów oświaty pod symbolem 235990 - pozostali specjaliści szkolnictwa, gdzie indziej niesklasyfikowani,
• w grupie specjalistów do spraw ekonomicznych i zarządzania pod symbolami: 241305 - specjalista ds. rozwoju zawodowego, 241911 - specjalista ds. konsultingu, 241912 - specjalista ds. marketingu i handlu, 241990 - pozostali specjaliści do spraw ekonomicznych i zarządzania, gdzie indziej niesklasyfikowani.

Ponieważ usługi szkoleniowe stają się obecnie na rynku usług edukacyjnych dominującą metodą dostosowywania wykształcenia do potrzeb rynku pracy, konieczne wydaje się skorzystanie z możliwości zawartej w art. 24 pkt 4 ustawy o systemie oświaty, pozwalającej na wystąpienie stowarzyszenia zawodowego, samorządu lub innej organizacji gospodarczej o uznanie przedmiotowej profesji jako zawodu (specjalności).

Wnioski

Wszelkie stosowane metody oceny jakości całego procesu szkoleniowego będą w pełni skuteczne dopiero wówczas, gdy zostaną podjęte działania, umożliwiające uporządkowanie rynku usług szkoleniowych w Polsce. Do działań tych zaliczyć można m.in.:

• stworzenie podstaw prawnych dla zawodu trenera i szkoleniowca (określenie wymagań co do wykształcenia, doświadczenia i specjalizacji w tematyce szkoleniowej);
• powołanie instytucji nadzorującej działanie organizacji szkoleniowych w oparciu o wyżej wymieniony akt prawny;
• stworzenie kodeksu etycznego dla usług szkoleniowych;
• opracowanie koncepcji współpracy branży szkoleniowej ze środowiskiem naukowym na wszystkich etapach działalności (kierunki rozwoju, programy i materiały szkoleniowe, metodyka szkoleń, kreowanie wizerunku szkoleniowca i trenera, badanie efektywności i jakości usług szkoleniowych).

Bibliografia

• H. Paluch, Ocena usług szkoleniowych jako metody kształcenia menedżerów, [w:] L. Białoń (red.) Metody oceny jakości kształcenia specjalistów w zakresie zarządzania, WSM, Warszawa 2006.
• Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19.11.2004 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o systemie oświaty, Dz. U. nr 256, poz. 2572.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Sportu z dnia 20 grudnia tego roku w sprawie akredytacji placówek i ośrodków prowadzących kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych, Dz. U. z 2003 r. nr 227, poz. 2247.
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27.10.2004 r. w sprawie rejestru instytucji szkoleniowych, Dz. U. nr 236, poz. 2365.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12.10.1993 w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych, Dz. U. z 1993r. nr 103 poz. 472.
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20.01.2004 r., Dz. U. nr 33, poz. 289, zmienione rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 14.07.2004 r., Dz. U. nr 165, poz. 1727.
• Ustawa z dnia 20.08.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym wprowadziła rejestr przedsiębiorców niebędących osobami fizycznymi, Dz. U. nr 121 poz. 769 z późniejszymi zmianami.
• Ustawa z dnia 02.07.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. nr 173, poz. 1807.