Wprowadzenie

Opracowanie jest poświęcone prezentacji Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Białymstoku i analizie materiału empirycznego dotyczącego przebiegu autoedukacji jego słuchaczy.

Analiza terminu - "autoedukacja" w świetle literatury przedmiotu prowadzi do przyjęcia definicji, według której autoedukację można rozumieć jako proces wielostronnego rozwoju osobowości jednostki, w którym ona sama ustala cele, treści, metody pracy i środki oraz sama dokonuje autokontroli, a także autooceny.

Autoedukacja towarzyszy człowiekowi na każdym etapie jego życia, jej przejawy można wskazać zarówno u niemowląt, jak i dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Na każdym etapie edukacji człowieka autoedukacja przybiera inny wymiar, inną postać. W szkole wyższej autoedukacja powinna dominować nad edukacją kierowaną tak, aby po zakończeniu zinstytucjonalizowanej edukacji, jej absolwent ustawicznie podejmował i realizował ten proces w ciągu całego swego życia. Proces autoedukacji podejmują też osoby po przejściu na emeryturę, kiedy to coraz częściej w życiu nie wystarczają zwykłe domowe obowiązki i tym chętniej zaczynają poszukiwać nowych dziedzin aktywności. Narastające poczucie samotności, lęk i coraz więcej pojawiających się pytań, na które nie są w stanie samodzielnie znaleźć odpowiedzi oraz potrzeba kontaktu z rówieśnikami prowadzą do poszukiwania możliwych wariantów edukacji ustawicznej.

Odpowiedzią na oczekiwania takich osób jest Uniwersytet Trzeciego Wieku, który przez kształcenie ustawiczne, a także przez aktywizację ruchową i pobudzenie do twórczej aktywności wprowadza osoby starsze w nowy, ciekawy, a zarazem pełen wyzwań okres jesieni życia.

Według W. Okonia¹, Uniwersytet Trzeciego Wieku to: placówka oświatowa dla osób w wieku poprodukcyjnym, prowadząca systematyczne zajęcia z zakresu wybranych dyscyplin naukowych, lektoraty językowe, zespoły rekreacji ruchowej i grupy zainteresowań artystycznych.

Uniwersytet spełnia w życiu ludzi starszych bardzo ważną rolę, ponieważ propaguje profilaktykę gerontologiczną, zaspokaja potrzeby czysto poznawcze, a także pozwala rozwinąć się twórczo. Uczestnictwo w zajęciach uniwersytetu sprzyja:

• dobrej kondycji psychofizycznej,
• przekazywaniu społeczeństwu osobistych doświadczeń,
• tworzeniu i umacnianiu więzi społecznych,
• rozwojowi osobowości,
• rozwojowi zainteresowań i osiągniętej wiedzy,
• nawiązywaniu kontaktów z instytucjami, takimi jak: służba zdrowia, ośrodki kultury, ośrodki rehabilitacyjne i inne.

W niniejszym opracowaniu zostaną zaprezentowane Uniwersytet Trzeciego Wieku w Białymstoku oraz realizacja procesu autoedukacji przez jego słuchaczy.

Prezentacja Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Białymstoku

Uniwersytet Trzeciego Wieku w Białymstoku powstał w 1994 roku. Patronat naukowy nad tą placówką sprawuje Rektor Uniwersytetu w Białymstoku, a osobami bezpośrednio współpracującymi są prorektor do spraw ogólnych oraz przedstawiciele białostockich uczelni: Akademii Medycznej w Białymstoku, Politechniki Białostockiej, Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Białymstoku. Od strony organizacyjnej i artystycznej uniwersytet jest wspierany przez Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Białymstoku.

Członkiem społeczności uniwersyteckiej może zostać każdy pełnoletni obywatel Polski, który złożył pisemną deklarację o przystąpieniu do Uniwersytetu Trzeciego Wieku i będzie opłacał składki członkowskie oraz otrzyma legitymację członkowską. Zapisy na uniwersytet dokonywane są dwa razy w roku, tj. na początku każdego semestru: od 15 września do 30 października oraz od 1 do 28 lutego.

Działalność Uniwersytetu Trzeciego Wieku wspierają: Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, Urząd Miejski w Białymstoku, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Białymstoku, Podlaski Oddział Stowarzyszenia "Wspólnota Polska", Dyrekcja VI Liceum Ogólnokształcącego w Białymstoku, Dyrekcja Zespołu Szkół Gastronomicznych w Białymstoku, Klub SM "Rodzina Kolejowa", "Jubilat w Białymstoku", Okręgowy Zarząd Polskiego Związku Działkowców w Białymstoku, Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina w Warszawie, filia w Białymstoku; Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku.

Zajęcia w Uniwersytecie Trzeciego Wieku realizowane są w trzech formach, a mianowicie jako: wykłady, zajęcia fakultatywne oraz zajęcia prowadzone w grupach i zespołach zainteresowań. Wykłady obligatoryjne stanowią podstawową formę zajęć edukacyjnych, prowadzonych społecznie przez wykładowców białostockich wyższych uczelni. Są to wykłady z różnych dziedzin wiedzy. Zajęcia fakultatywne stanowią dodatkową formę zajęć dla słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku, obejmują one zagadnienia z zakresu sztuki i muzyki.

Zajęcia prowadzone w grupach i zespołach zainteresowań są organizowane przez zarząd uniwersytetu i prowadzone społecznie głównie przez samych słuchaczy.

W Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Białymstoku działają następujące kluby, lektoraty i sekcje:

• Klub Seniora - tematyka spotkań jest różnorodna, dostosowana do potrzeb i zainteresowań słuchaczy, zajęcia w klubie mają charakter kameralny, odbywają się przy kawie i herbacie;
• Lektoraty języków obcych (koło zainteresowań językiem niemieckim i językiem angielskim);
• Gimnastyka (gimnastyka korekcyjna, rehabilitacyjna, chińska);
• Sekcja literacka;
• Sekcja opieki i pomocy koleżeńskiej - niesie pomoc potrzebującym słuchaczom w zakresie życia codziennego i pomocy zdrowotnej;
• Sekcja turystyczno-kulturalna - organizuje wycieczki krajoznawcze wyjazdy na spektakle teatralne, opery, musicale, zbiorowe wyjścia do muzeów i na różne imprezy kulturalne;
• Sekcja brydżowo-szachowa;
• Sekcja pływacka;
• Sekcja prac artystycznych (malarska i robót ręcznych - haft, wyszywanie, szydełkowanie, ikebana).

Charakterystyka grupy badawczej

Badania przeprowadzono wśród 60 studentów UTW w Białymstoku. W grupie badawczej znalazło się 46 kobiet i 14 mężczyzn - obraz grupy pod względem płci przedstawia (wykres 1).

Wykres 1. Badani według płci

Źródło: badania studentów pod kierunkiem autorki

Grupę badawczą najliczniej reprezentowały osoby w wieku 62-68 lat (42%), w wieku 51-61 lat było 35% badanych, osoby w wieku 69-72 lat stanowiły 17% grupy, a w wieku 73-78 lat - 7% grupy badawczej (wykres 2).

Wykres 2. Grupa badawcza według wieku

Źródło: badania studentów pod kierunkiem autora

Studia w Uniwersytecie Trzeciego Wieku podejmują przede wszystkim osoby o średnim poziomie wykształcenia, stanowią oni 55% grupy badawczej. Liczną grupą także osoby z wykształceniem niepełnym wyższym (35%), 19% badanych ma natomiast wykształcenie wyższe (wykres 3).

Wykres 3. Wykształcenie badanych

Źródło: badania studentów pod kierunkiem autora

Podsumowując krótką charakterystykę grupy badawczej można zauważyć, że słuchaczami UTW najczęściej są kobiety. Przeważają słuchacze w wieku 51-68 lat z wykształceniem średnim i niepełnym wyższym. Respondenci rekrutują się z Białegostoku, tylko nieliczne osoby dojeżdżają spoza miasta.

Przebieg autoedukacji słuchaczy UTW

Rozumiejąc pojęcie autoedukacji jako proces wielostronnego rozwoju osobowości jednostki, w którym ona sama ustala cele, treści, metody pracy i środki, zamierzono poznać poszczególne komponenty tego procesu w realizacji słuchaczy przedstawionego uniwersytetu.

Cele autoedukacji realizowane przez badanych

Autoedukacja jest procesem celowym. Od świadomości postawionych celów zależy efektywność działalności autoedukacyjnej. Badani deklarowali w stopniu bardzo wysokim i wysokim przede wszystkim pracę nad własnym rozwojem. Połowa słuchaczy realizuje w stopniu bardzo wysokim i wysokim cele dotyczące poznawania świata i siebie oraz zdobywanie wiedzy dla niej samej. Jak wynika z badań, słuchacze UTW nie traktują autoedukacji instrumentalnie, pragmatycznie, a przede wszystkim jako wartość autoteliczną.

Wykres 4. Cele realizowane przez słuchaczy w procesie autoedukacji

Źródło: badania studentów pod kierunkiem autora

Legenda:

1. Potrzeba poznania świata
2. Poznanie własnej osoby
3. Praca nad własnym rozwojem
4. Posiadanie pozytywnej samooceny
5. Zdobycie wiedzy dla samej wiedzy
6. Spełnienie o charakterze materialnym

W badaniach zapytano studentów o motywy podjęcia studiów w UTW, wyniki tych odpowiedzi są zaprezentowane na wykresie 5. Z badań wynika, że respondenci decydują się na uczęszczanie do UTW przede wszystkim z powodu chęci nabycia wiedzy i nowych umiejętności (ponad 80%). Decydującym powodem jest nieustająca potrzeba poznawania świata i siebie. Połowa badanych deklaruje chęć poznania nowych ludzi jako główny motyw podjęcia studiów. W mniejszym stopniu o podjęciu studiów decyduje nadmiar wolnego czasu. Mały wpływ ma na podjęcie decyzji o uczęszczaniu do UTW perswazja innych osób.

Wykres 5. Motywy rozpoczęcia kształcenia przez słuchaczy w UTW

Źródło: badania studentów pod kierunkiem autora

Legenda:

1. Nadmiar wolnego czasu
2. Perswazja innych osób
3. Chęć poznania nowych ludzi
4. Chęć nabycia wiedzy i nowych umiejętności

Treści autoedukacji realizowane przez słuchaczy

Do realizacji wyznaczonych celów autoedukacji niezbędne są treści, którymi należy wypełnić ten proces. Współcześnie analizuje się obszary permanentnej samoedukacji, które zostały zebrane i opisane w pracy P. Lengranda². W badaniach zapytano respondentów o stopień realizacji poszczególnych obszarów autoedukacji. Odpowiedzi na postawione pytanie świadczą, że słuchacze UTW przede wszystkim (70%) dbają o kształtowanie własnej tożsamości. Ponad 60% badanych rozwija sprawność fizyczną oraz umiejętności komunikowania się. Połowa badanych interesuje się osiągnięciami techniki i z nich korzysta. Respondenci również dbają o racjonalne organizowanie i wykorzystywanie czasu (ponad 40%), interesują się sztuką (ponad 30%), a także rozwijają sferę moralną (około 30%).

Wykres 6. Treści realizowane przez słuchaczy w procesie autoedukacji

Źródło: badania studentów pod kierunkiem autora

Legenda:

1. Rozwój sprawności fizycznej
2. Rozwijanie umiejętności komunikowania się
3. Racjonalne organizowanie i wykorzystywanie czasu
4. Kształtowanie własnej tożsamości
5. Zainteresowanie sztuką
6. Rozwój sfery moralnej
7. Korzystanie z osiągnięć techniki
8. Zainteresowanie nauką

Tylko około 20% badanych interesuje się nauką, naukowym tłumaczeniem świata.

Metody autoedukacji stosowane przez słuchaczy

Efekty procesu autoedukacji w dużym stopniu zależą od metod wykorzystywanych w tego typu działalności. Z materiału empirycznego przedstawionego na wykresie 7. wynika, że słuchacze (prawie 90%) w dużym stopniu studiują literaturę i prasę. Ponad 80% badanych deklaruje, że wiedzę czerpie z mass mediów. Około 70% słuchaczy korzysta z wykładów. Ponad połowa badanych wykorzystuje metody waloryzacyjne, uczestnicząc w życiu kulturalnym. Podobna grupa pod względem liczebności wykorzystuje w autoedukacji aktywną obserwację.

Wykres 7. Metody realizowane przez słuchaczy w procesie autoedukacji

Źródło: badania studentów pod kierunkiem autora

Legenda:

1. Uczestnictwo w życiu kulturalnym
2. Czytanie i studiowanie literatury i prasy
3. Pozyskiwanie wiedzy z mass mediów
4. Czerpanie wiedzy ze słowa żywego
5. Korzystanie z wykładów
6. Aktywna obserwacja

Środki dydaktyczne stosowane przez słuchaczy w ramach autoedukacji
Wykorzystywanie metod w autoedukacji ściśle wiąże się z zastosowaniem określonych środków dydaktycznych, które wspomagają ów proces i warunkują jego efektywność. Najbardziej wykorzystywanym środkiem przez słuchaczy są podręczniki (85% badanych deklaruje w bardzo dużym i dużym stopniu). Prawie tyle samo badanych deklaruje wykorzystywanie sprzętu audiowizualnego (telewizji, radia). Około 40% badanych wykorzystuje w autoedukacji instrukcje i encyklopedie w procesie autoedukacji. W małym stopniu respondenci korzystają z leksykonów, czasopism fachowych i internetu. Wyraźnie można zauważyć, że badani są grupą poprodukcyjną, ich nie interesują czasopisma profesjonalne, specjalistyczne i nie są "pokoleniem internetu".

Wykres 8. Środki dydaktyczne stosowane przez słuchaczy w procesie autoedukacji

Źródło: badania studentów pod kierunkiem autora

Legenda:

1. Leksykony
2. Czasopisma fachowe
3. Sprzęt audiowizualny
4. Instrukcje
5. Podręczniki
6. Encyklopedie
7. Internet

Podsumowanie

Podsumowując analizę przebiegu procesu autoedukacji słuchaczy UTW można zauważyć, iż badani są bardzo aktywni, wyznaczają i realizują ambitne cele. Troszczą się szczególnie o własny rozwój, zaspokajają ustawiczną potrzebę poznawania świata i siebie. Działania autoedukacyjne traktują jako wartość autoteliczną, a nie instrumentalną. Wśród obszarów permanentnej autoedukacji dominują: kształtowanie własnej tożsamości, rozwijanie sprawności fizycznej i kształtowanie umiejętności komunikowania. W działaniach autoedukacyjnych najczęściej wykorzystują metody tradycyjne, recepcyjne, takie jak: studiowanie literatury i prasy, czerpanie wiedzy z mass mediów, korzystanie z wykładów oraz aktywną obserwację. Słuchacze wykorzystują również metody nowoczesne, do których należy zaliczyć metody waloryzacyjne, metodę impresyjną w sytuacji uczestnictwa w życiu kulturalnym i ekspresyjną w sytuacjach wyrażania własnych przeżyć i tworzeni a nowych wartości. Zastosowanie środków w procesie autoedukacji ściśle łączy się z wykorzystaniem metod. A zatem słuchacze UTW najczęściej stosują środki tradycyjne, takie jak: podręczniki, środki audiowizualne (telewizję, radio).)