Wprowadzenie

W środowisku akademickim nieprzerwanie trwają dyskusje nad polskim e-learningiem. Sprawdzone modele e-edukacji w USA i krajach Europy Zachodniej nie do końca pasują do polskich realiów. Po około dziesięciu latach wdrażania indywidualnych projektów e-learningowych na różnych polskich uczelniach można potwierdzić istnienie niemałej grupy osób będących "fachowcami od e-edukacji" w polskiej przestrzeni edukacyjnej. Z kilkoma osobami, które śmiało można nazwać ekspertami od e-learningu, przeprowadzone zostały wywiady dotyczące edukacji zdalnej w Polsce. Niniejszy artykuł jest pierwszym doniesieniem z badań.

Spory o polski e-learning

Podczas gdy w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i prawie wszystkich rozwiniętych krajach Europy e-learning sprawdza się jako alternatywna i szeroko dostępna forma kształcenia¹, w Polsce trwają spory o e-learning. Spory te objęły wszystkie środowiska akademickie zarówno szkół państwowych, jak i prywatnych, wszystkie szczeble decyzyjne - od ministerialnych, poprzez rektorów, dziekanów, dyrektorów i nauczycieli akademickich. Wydawało się, że zmiany w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym z 2005 roku ostatecznie uporządkują sprawy e-edukacji, tym bardziej, iż od wielu już lat polskie uczelnie włączają w proces kształcenia elementy nauczania zdalnego, a niektóre nawet oferują studia e-learningowe, jak np. PUW. Poza przyzwoleniem władz na tę formę kształcenia, w ustawie z 2005 roku, nie sprecyzowano warunków, pod jakimi mogą być one być prowadzone, a zainteresowanych odesłano do rozporządzenia ministra, które do chwili obecnej się nie ukazało. Niejasne uwarunkowania prawne skutecznie hamują rozwój polskiego e-learningu, a wysiłki różnych środowisk akademickich, w tym Stowarzyszenie E-learningu Akademickiego², zmierzają do zmian prawnych w zakresie prowadzenia studiów zdalnych.

Długo oczekiwaną reakcją ze strony MNiSW był ogłoszony w kwietniu 2007 roku kolejny projekt rozporządzenia, mającego porządkować sprawy polskiego e-learningu³. Treść projektu Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość, nie wróży jednak przełomu w rozwoju e-kształcenia w polskich uczelniach.

W latach 90. w uczelniach amerykańskich dla kształcenia przez internet budowano standardy, tworzono infrastrukturę i szkolono kadry. W Polsce w owym czasie niewielu ludzi myślało o e-edukacji. Niewielu nie oznacza, że nikt - na kilku polskich uczelniach już w tym czasie rozpoczął się proces wdrażania i testowania zajęć e-learningowych na miarę polskich realiów społecznych, politycznych i edukacyjnych. Tamci pionierzy mają dziś ogromną wiedzę i doświadczenie, a przy tym zarazili innych swoim entuzjazmem. Co więcej, dalej pracują nad tym, by w ofercie polskich uczelni znalazły się studia na odległość. Nie chodzi tu oczywiście o jakiekolwiek studia zdalne, ale o takie, które nie będą odbiegały poziomem od studiów stacjonarnych. Możliwości, jakie dają w tej chwili nowe media, czynią ze studiów zdalnych niezwykłą formę kształcenia, a niezwykłości jej nie wystarczy mierzyć jedynie przełamaniem granic czasowych i przestrzennych, ale raczej przełamaniem bierności studentów. Współczesny e-learning może opierać się nawet na świadomym uczestnictwie studenta w całym procesie kształcenia, począwszy od sformułowania celów, konstruowania programów, ustalania treści i w końcu negocjowania wymagań. Studenci nie przyjmują pasywnie raz ustalonych struktur, ale wymuszają zmiany, są aktywni i krytyczni. Duże oczekiwania stawiane przez nich e-learningowi idą w parze z wysokimi wymaganiami, jakie stawiają sobie konstruktorzy studiów zdalnych. I choć od lat 90. wiele się zmieniło w polskim e-learningu, to okazuje się, że w czołówce dzisiejszych ekspertów są pionierzy e-edukacji z tamtych lat. Z siedmioma osobami będącymi liderami e-learningu w Polsce przeprowadzono wywiady, które pokazują przestrzeń polskiego e-learningu akademickiego. Kim są te osoby? Obecnie są to wybitni specjaliści od e-edukacji, znający polskie realia edukacyjne i decyzyjne, działający w środowiskach akademickich, mający doświadczenie i wiedzę w zakresie organizowania oraz prowadzenia studiów zdalnych. Uczestnicy wywiadów reprezentowali środowiska akademickie Gdańska, Krakowa, Lublina i Warszawy.

Jakościowy wywiad badawczy

Badania dotyczące koncepcji wprowadzania e-learningu w polskich uczelniach rozpoczęto wiosną 2006 roku. Chcąc udzielić odpowiedzi na pytanie o to, jakie czynniki wpłynęły na powstanie i rozwój wdrażanych w różnych uczelniach strategii e-learningowych, podjęto kroki zmierzające do poznania tych strategii, a także wyłonienia czynników ważnych w procesie ich konstruowania. Podczas wstępnego zapoznawania się z tematem zwrócono uwagę na ogromną rolę pojedynczych osób w powstaniu tych strategii. W prawie każdym z badanych przypadków to pojedynczy człowiek, z reguły będący pracownikiem naukowym uczelni, był zarówno autorem, jak i animatorem wprowadzanej koncepcji e-edukacji. Losy tych ludzi zespoliły się z losami uczelni w sposób, który zaowocował zmianami w kierunku nowoczesnych przemian kształcenia stacjonarnego w kształcenie zawierające więcej lub mniej elementów zdalnych. Każda z badanych uczelni za przyczyną jednego człowieka weszła w nowy etap swojego rozwoju i stąd pomysł na włączenie do badań nad polskim e-learningiem wywiadów z tymi osobami. Te pojedyncze osoby jedynie na początku były same, trafiając na sprzyjający grunt, który z reguły oznaczał przyzwolenie władz uczelni, tworzyły zespoły i w dalszej perspektywie przyciągały kolejnych chętnych do współpracy. Kolejność zatem była następująca: pracownik naukowy rozpoczyna eksperymenty kształcenia zdalnego na małą skalę, z reguły w obrębie swoich zajęć, z czasem wzbudzając zainteresowanie innych kolegów i władz uczelni, stając dalej na czele formalnego zespołu odpowiedzialnego za rozwój e-learningu w uczelni. Pierwsze próby wprowadzania kształcenia na odległość były w niektórych przypadkach najpierw prezentowane za granicami kraju lub w innych ośrodkach naukowych za sprawą sympozjów i konferencji, na których były przedstawiane jako element pracy naukowej, a dopiero później stawały się znane w macierzystej uczelni. Ten pierwszy etap był i jest najtrudniejszy, wymaga wysiłku, angażując umysłowo i czasowo, nie przekładając się w żaden sposób na wymierne korzyści materialne. Z tego względu kreatorami e-learningu w polskich uczelniach są pasjonaci, poświęcający swój czas na realizację koncepcji, które stają się naukowymi, będąc najpierw marzeniami.

Osią zaplanowanych badań stały się wywiady indywidualne, przeprowadzone z twórcami czołowych koncepcji e-learningowych w różnych polskich uczelniach. Celem wywiadów było poznanie realizowanych koncepcji e-learningowych i wzajemnych relacji pomiędzy elementami wewnątrz strategii. Głównym podmiotem rozpatrywanych strategii są ludzie, ich wzajemne relacje, role, dążenia, ambicje itp. W rozpatrywanych koncepcjach e-learningowych ludzie realizujący kształcenie na odległość to: studenci, nauczyciele, autorzy kursów (czasem tożsami z nauczycielami), metodycy, pracownicy techniczni, administracyjni, informatycy, projektanci kursów, graficy itp. Każdy rodzaj kształcenia wymaga zaangażowania specjalistów, ale edukacja zdalna może być sprawnie realizowana jedynie przez wyspecjalizowane zespoły wielozawodowe. Zaangażowanie ludzi o tak różnych rolach wpływa na zagęszczenie kontekstu społecznego w związku z wieloma interakcjami zachodzącymi między członkami zespołu, między zespołem i studentami oraz w obrębie grupy studenckiej.

Podstawowe kwestie poruszane w wywiadach dotyczyły:

• udzielającego wywiadu: wcześniejszych kontaktów z e-learningiem, powodów zainteresowania się kształceniem zdalnym, pierwszych doświadczeń w edukacji na odległość, sukcesów i porażek;
• realizowanej koncepcji kształcenia na odległość: podstaw teoretycznych i technologicznych przedstawianej koncepcji, uwzględnienia specyfiki uczelni, jej możliwości finansowych i sprzętowych;
• problemów ogólnych związanych z polskim e-learningiem: diagnoza stanu, przewidywania rozwoju, rola władz centralnych i ustawodawstwa w stymulowaniu rozwoju kształcenia na odległość.

Wywiady były otwarte z względnie uporządkowaną strukturą. Podstawę teoretyczną prowadzonych wywiadów stanowiła głównie publikacja Steinara Kvale⁴. Przed rozpoczęciem pierwszego wywiadu zaplanowane zostały szczegółowe pytania, z założeniem luźnej struktury samego wywiadu. Wywiady nie polegały na trzymaniu się uporczywie zaplanowanego przebiegu spotkania, ale miały dać szansę udzielającemu wywiadu na swobodną wypowiedź wokół rysowanych kwestii. Narracyjnemu charakterowi wywiadów sprzyjało także miejsce, w którym były one przeprowadzane. W każdym z siedmiu wywiadów było ono różne: macierzysta uczelnia osoby badanej, uczelnia autorki, dom autorki, bar na plaży, elegancka restauracja, park. Otwarta formuła wywiadów i ich narracyjny charakter dały możliwość zebrania ogromu danych jakościowych. Czasem wywiad sprowadzał się wyłącznie do odpowiadania na zadawane pytania, bez odkrywania uczuć i emocji. Takie chłodne wywiady są łatwiejsze w formalnej analizie, można w nich znaleźć jasne i konkretne odpowiedzi na wszystkie pytania. Wywiady o strukturze narracyjnej są trudniejsze w analizowaniu, zawierają odpowiedzi wielowątkowe o złożonych sensach. Wśród przeprowadzonych wywiadów znalazły się wywiady obu typów.

Pierwsze wnioski z badań

Badania polskiej przestrzeni e-learningowej widziane są z perspektywy fenomenograficznej⁵. Jest to perspektywa metodologiczna pozwalająca na analizę sensu wypowiedzi zebranych w trakcie wywiadów pogłębionych. Badania są wielokontekstowe, występuje tam kontekst osobisty, społeczny, instytucjonalny, edukacyjny itp. Analiza wypowiedzi ma przybliżyć wyodrębnienie kategorii wiążących e-learning i edukację uniwersytecką. Niniejsze opracowanie zawiera część zebranych w badaniach opinii ekspertów. Wybrane zostały poglądy dotyczące osobistych związków badanych osób z polskim e-learningiem akademickim i przedstawione w formie odpowiedzi na poniższe pytania:

1. Kiedy eksperci zainteresowali się e-learningiem i gdzie zdobywali pierwsze doświadczenia?
2. Jaką rolę pełnili przy opracowaniu i wdrożeniu pierwszej koncepcji kształcenia na odległość w swojej uczelni?
3. Na jakie trudności natrafili podczas wdrażania strategii e-learningowej w swojej uczelni?

Wśród dzisiejszych ekspertów, z którymi przeprowadzono wywiady dotyczące związków z e-learningiem były osoby o różnym statusie naukowym, mający w swojej karierze odpowiedzialne stanowiska na uczelni. W tabeli 1 przedstawione zostały początki ich zainteresowania e-learningiem.

Tabela 1. Czas i miejsce pierwszych kontaktów ekspertów z e-learningiem

Lp. eksperta	Początek doświadczeń z e-learningiem	Źródło pierwszych doświadczeń e-learningowych
E1	1994	Studia w Anglii
E2	1999	Wyjazd w ramach programu Erasmus do Szkocji
E3	1999	Studia i praktyka zagraniczna, programy badawcze
E4	2000	Konferencje krajowe i zagraniczne
E5	1996	Konferencje zagraniczne m.in. w USA
E6	2001	Konferencje krajowe i zagraniczne
E7	1999	Konferencje krajowe i zagraniczne
Źródło: opracowanie własne

Pierwsze doświadczenia w zakresie kształcenia zdalnego dzisiejsi eksperci zdobywali głównie za granicą podczas wyjazdów w ramach studiów, programów badawczych lub konferencji. Te najwcześniejsze kontakty, sięgające prawie połowy lat 90., zbiegają się z początkami e-edukacji w wielu krajach europejskich. Pierwsi polscy akademicy testujący na swoich zajęciach koncepcje inspirowane doświadczeniami zagranicznymi dzielili się swoimi refleksjami na konferencjach krajowych, przenosząc idee e-learningu do innych uczelni. Wszyscy badani akcentują ważną rolę spotkań, takich jak seminaria i konferencje e-learningowe w wymianie doświadczeń. Pierwsze samodzielne kroki badanych ograniczały się do testowania koncepcji e-learningowych w ramach własnych zajęć, tworzenia na własny użytek standardów, by w końcu przejść do budowania strategii e-learningowych na uczelni. Z siedmiu osób biorących udział w wywiadach pięć zostało kierownikami formalnych uczelnianych zespołów do spraw edukacji na odległość, pozostałe dwie zostały metodykami zdalnego nauczania. Celem powstania wszystkich zespołów było wprowadzenie i rozwój e-learningu na uczelni, powstały autorskie strategie edukacji zdalnej. Wśród powodów wdrażania e-learningu, a tym samym powołania odrębnych jednostek administracyjnych ds. edukacji niestacjonarnej na uczelniach, badani wymieniają:

• rozwiązanie problemu szkolenia bardzo dużych grup studenckich w obrębie jednego przedmiotu;
• szkolenie w ramach studiów podyplomowych studentów rozproszonych terytorialnie;
• wzbogacenie oferty studiów poprzez wprowadzenie e-learningu jako alternatywnej formy kształcenia;
• realizowanie projektów e-learningowych;
• przenoszenie wzorów zachodnich do polskich uczelni.

Pierwsze trudności, na jakie natrafili badani, związane były z ogromem pracy i obowiązków. Zespoły były zaledwie kilkuosobowe, praca nad przygotowaniem pełnej koncepcji zajęć e-learningowych tak ogromna, że poradzić sobie z nią mogły jedynie jednostki silnie zaangażowane emocjonalnie, poświęcające wiele godzin swojego prywatnego czasu. Sprostanie oczekiwaniom władz uczelni wiązało się z reguły z pracą ponad siły, wymagającą umiejętności nie tylko w zarządzaniu zespołem, ale także w zakresie projektowania zajęć e-learningowych, symulowania ich opłacalności, wdrożenia procesów ewaluacyjnych i wielu innych. A przecież często kierownicy zespołów to też nauczyciele akademiccy z pensum obowiązkowych godzin oraz pracownicy nauki zobowiązani do pracy naukowej.

Historia realizowania pierwszych projektów zajęć e-learningowych jest ciekawa i budzi podziw, ale również skłania do refleksji. Zastanawiające jest bowiem, dlaczego rozmowy dotyczące czasów sprzed dziesięciu, a nawet pięciu lat nie straciły wiele na aktualności. Stale nie ma rozwiązań prawnych, instytucjonalnych, a nawet zgody wśród kreatorów polskiego e-learningu akademickiego.

Podsumowanie

W kolejnych wydaniach "e-mentora" przedstawiona zostanie dalsza analiza wyników badań nad polskim e-learningiem. Zebrany materiał badawczy jest empirycznym studium jakościowo różnych spojrzeń na rozumienie e-learningu i sposobów jego włączania w przestrzeń edukacyjną uczelni. Analiza indywidualnych wypowiedzi pokazuje sens i nową jakość zjawisk związanych z kształceniem przez internet.

Bibliografia

• J.Z. Górnikiewicz, Instytucje w USA oferujące studia na odległość, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2004.
• S. Kvale, Interview. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Trans Humana, Białystok 2004.
• A. Męczkowska, Fenomenografia jako podejście badawcze w obszarze studiów edukacyjnych, "Kwartalnik Pedagogiczny" 2003, nr 3 (189).

Netografia

• http://www.bip.nauka.gov.pl/, [18.05.07].