Wprowadzenie

Uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu społecznym stało się ostatnimi czasy tematem bardzo żywym. W nurt dyskusji na ten temat wpisały się rozważania o wykorzystaniu form kształcenia zdalnego do aktywizacji edukacyjnej, a później zawodowej osób z ograniczoną sprawnością fizyczną. Kształcenie zdalne, pozwalające im uczestniczyć w środowisku edukacyjnym na takich samych zasadach, jak osobom w pełni sprawnym, jest atrakcyjne i wspomaga rozwój społeczny osób niepełnosprawnych.

W tych rozważaniach ważne są również aspekty etyczne - nie można mówić o państwie sprawiedliwym, jeśli nie dba się w nim o zapewnienie obywatelom podstawowego prawa równości w dostępie do różnych form aktywności życiowej. E-edukacja w coraz większym stopniu ma szansę wspierać osoby niepełnosprawne w ich dążeniu do partycypowania w życiu społecznym.

Miejsce e-learningu w europejskiej polityce równych szans

Człowieczeństwo osób niepełnosprawnych realizuje się dzięki temu, że mogą one rozwijać się, zmieniać, uczyć się i pracować, współprzeżywać z innymi, tworząc społeczność¹. Takie podejście leży u podstaw rozmaitych działań mających na celu aktywizację osób niepełnosprawnych w życiu społecznym. Aktywizację, która powinna się zacząć znacznie wcześniej niż w chwili wkraczania dojrzałego człowieka na rynek pracy. Warunkiem osiągnięcia tego celu jest podjęcie działań systemowych opartych o różne ogniwa administracji państwowej. Kierunki tych działań wyznaczyła uchwalona przez Sejm RP 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Karta, wśród wielu innych praw podkreśla te, które mówią o nauce w szkolnictwie otwartym i o zatrudnieniu na otwartym rynku pracy. Podkreśleniem tych praw jest stwierdzenie końcowe o pełnym uczestnictwie w życiu publicznym i społecznym². Priorytet równości szans przyświecał licznym działaniom Unii Europejskiej. W dniu 6 lutego 2003 roku ogłoszono uchwałę e-Accessibility - poprawa dostępu osób z niepełnosprawnością do społeczeństwa opartego na wiedzy (2003/C 39/03). Głównym celem strategii Unii Europejskiej wobec niepełnosprawności jest stworzenie społeczeństwa w pełni włączającego osoby niepełnosprawne i eliminującego bariery dostępu do różnych form aktywności, w tym głównie do edukacji, szkolenia zawodowego oraz zatrudnienia. Wspomaganie koncepcji pełnego obywatelstwa miało być zadaniem funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, a głównie Europejskiego Funduszu Społecznego. Pomimo dużej aktywności w tym zakresie efektywność tych działań nadal nie jest satysfakcjonująca. Nowoczesne technologie mają wśród tych działań swoje miejsce - pozwalają stworzyć optymalne warunki do uczestnictwa dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w systemie edukacji. Korzystając z technologii można również zapewnić osobom dorosłym warunki zdobycia zawodu, podniesienia kwalifikacji, a także wykonywania niektórych czynności w systemie telepracy. Przygotowanie infrastruktury do realizacji e-kształcenia jest warunkiem niezbędnym, a zarazem zadaniem własnym państwa. E-edukacja i szkolenie osób z niepełnosprawnością wymagają stworzenia warunków organizacyjnych i wprowadzenia systemowych rozwiązań prawnych dotyczących:

• współpracy między różnymi instytucjami o charakterze edukacyjnym na poziomie ogólnokrajowym i europejskim,
• tworzenia systemów umożliwiających przejście od e-edukacji do e-zatrudnienia,
• kształcenia i doskonalenia nauczycieli w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych,
• włączania form e-edukacji w powszechny system edukacji,
• zapewnienia wsparcia technicznego oraz kadr dla kształcenia zdalnego osób niepełnosprawnych,
• tworzenia systemu informacji i poradnictwa dla dorosłych, młodzieży i rodziców dzieci z niepełnosprawnością³.

Integracyjny wymiar e-edukacji

Analizując sytuację społeczną osób niepełnosprawnych stosuje się potocznie określenie "integracja". Natomiast w literaturze przedmiotu używa się także pojęcia "normalizacja", które odzwierciedla ważne aspekty zjawiska - zachowanie i rozwijanie takich norm i zachowań, które są możliwie najbardziej zgodne z normami kulturowymi środowiska, w którym żyje osoba niepełnosprawna⁴. Normalizacja obejmuje czynniki interakcyjne (środowiskowe, osobowe i społeczno-osobowe) i interpretacyjne (środowiskowe, systemowe i społeczno-systemowe). Szczególne znaczenie dla jakości życia społecznego osób niepełnosprawnych mają wspomniane czynniki interakcyjne. Interakcyjny wymiar e-edukacji to kontakt interpersonalny pomiędzy uczestnikami. Nawiązanie kontaktu interpersonalnego wywołuje poczucie bycia wyróżnionym i chęć odwzajemnienia. Na skutek takiego mechanizmu zwiększa się poziom intymności kontaktu⁵. Zapewnia osobom niepełnosprawnym satysfakcjonujące funkcjonowanie w społeczności, w której żyją. Środowisko edukacyjne jest społecznością, w której osoba niepełnosprawna może aktywnie uczestniczyć pomimo dysfunkcji fizycznych. Edukacja zdalna włącza osoby niepełnosprawne w nurt życia społecznego, udostępniając im możliwości wykonywania zadań i ról społecznych⁶. Stają się wtedy integralną częścią struktury edukacyjnej. Integracja studenta z grupą znacznie przyspiesza procesy uczenia się. W kształceniu zdalnym w sytuacji ograniczonego kontaktu interpersonalnego procesy te wymagają szczególnej uwagi. Kontakt interpersonalny i integracja zespołu tworzą się przy pomocy dostępnych narzędzi komunikacyjnych i zadań przeznaczonych do wspólnej realizacji. Wspólna realizacja zadań, a szczególnie system oceniania tych zadań, uwzględniający sprzężenia pomiędzy wykonawcami, jest źródłem bardzo silnych emocji, których ekspresja w warunkach tradycyjnych jest bardzo trudna, a w warunkach sieciowych szczególnie problematyczna. Jednak to właśnie warunki sieciowe umożliwiają aktywność interpersonalną i intelektualną osobom niepełnosprawnym. Poczucie wspólnoty celów i problemów, możliwość wymiany doświadczeń i dzielenia się odczuciami warunkują efektywność uczenia się i pozytywne nastawienie do działań, w których człowiek uczestniczy. W kulturze wspólnotowej, jaką jest społeczność edukacyjna, ceni się wzajemną zależność i dobre relacje z ludźmi. W ten sposób proces komunikacji interpersonalnej w społeczności sieciowej ma szansę pełnić funkcję integracyjną dla osób o ograniczonych możliwościach aktywności fizycznej.

E-kształcenie w praktyce

E-learning dla osób niepełnosprawnych to w Polsce raczej oderwane projekty, a nie działania systemowe. Projekty te skupiają się w większości na doskonaleniu osób dorosłych, poszukujących różnych form samokształcenia lub doskonalenia i to takiego, które pozwoli im na odnalezienie swojego miejsca na rynku pracy. Wciąż jednak brak spójnego systemu kształcenia, uwzględniającego potrzeby osób niepełnosprawnych w różnym wieku. Znaczna część niepełnosprawnych należy do grupy biernej zawodowo. Są to osoby, które nigdy nie pracowały, pracowały jedynie okresowo, osoby poszukujące pracy, ale też i takie, które są do niej zdolne tylko w niewielkim stopniu. Tak liczna grupa jest adresatem oferty kursowej rozmaitych firm szkoleniowych⁷. W tej dziedzinie największe osiągnięcia mają fundacje i inne organizacje pożytku publicznego, które swoje projekty (z konieczności dość kosztowne) tworzą w oparciu o fundusze unijne (np. EdukON online⁸, Infostradą do e-pracy⁹ i inne). Projekt skierowany do osób niepełnosprawnych w swojej strukturze uwzględnia specyfikę pracy z takimi osobami, a mianowicie:

• konieczność przygotowania dwuetapowego, w pierwszej części przygotowanie uczestników w warunkach stacjonarnych do korzystania z e-kursu, w drugiej realizacja części merytorycznej szkolenia w formach e-learningowych;
• przystosowanie infrastruktury zarówno do zajęć stacjonarnych, jak i do zajęć na odległość;
• projektowanie programu kursów uwzględniającego oprócz treści informatycznych także i treści psychologiczne i ekonomiczne (zwłaszcza w zakresie przedsiębiorczości);
• przygotowanie kursu pod względem technicznym, uwzględniające rodzaje dysfunkcji (ograniczenia w zakresie wzroku, słuchu i ruchu).

Projekty szkoleniowe dla osób niepełnosprawnych tematycznie skupiają się na ogół na rozwoju przedsiębiorczości (aspekty ekonomiczne i psychologiczne), edukacji komputerowej i w zakresie języków obcych. Rzadziej pojawia się specjalistyczna oferta tematyczna, np. projektowanie graficzne i multimedia. Zainteresowanie osób niepełnosprawnych zmierza jednak w kierunku konkretnych umiejętności potrzebnych na różnych stanowiskach: obsługa klienta, księgowość, administrowanie, projektowanie, planowanie i sterowanie produkcją, zaopatrzenie i logistyka. Oferta w tych dziedzinach jest bardzo uboga. Specyfiką projektów e-learningowych dla osób niepełnosprawnych jest niestety to, że są realizowane dla grup o niskiej liczebności uczestników. Natomiast koszty opracowania kursu są bodaj wyższe niż dla osób w pełni sprawnych. Uczelnie wyższe bardzo podkreślają dostępność dla osób niepełnosprawnych różnych kursów realizowanych w formach e-kształcenia (WSH-E, COME UW, SGH, PW, PJWSTK)¹⁰. Jednak wobec nieuregulowanego statusu takich zajęć w strukturze kształcenia mogą one pełnić jedynie funkcję wspomagającą. Istotne jest również i to, że te formy uczenia się nie są rzeczywiście przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych - nie uwzględniają ich specyficznych dysfunkcji. Zapewniają głównie dostępność treści za pośrednictwem internetu i komunikację z prowadzącym. W promocję e-learningu i telepracy bardzo mocno zaangażowała się Akademia Pedagogiki Specjalnej. Pracownia Edukacji na Odległość APS zmierza do stworzenia płaszczyzny do spotkań, wymiany doświadczeń i inspiracji - tak indywidualnej, jak i instytucjonalnej w środowisku. Celem tych działań, jak uważa prof. Józef Bednarek, jest zaangażowanie różnych instytucji w tworzenie systemu e-kształcenia, umożliwiającego osobom niepełnosprawnym płynne wejście na rynek telepracy. W kwietniu 2007 roku spotkali się przedstawiciele różnych środowisk i instytucji, poświęcając swoją uwagę tematowi E-learning i telepraca osób niepełnosprawnych. Intencją działań prof. J. Bednarka¹¹ jest konsolidacja środowiska w nadziei, że uda się trafić z projektami e-learningowymi także do niepełnosprawnej młodzieży uczącej się w szkołach średnich. Projekty adresowane do młodszych odbiorców sporadycznie pojawiały się już wcześniej. Przykładem może służyć Karkonoskie Kolegium w Jeleniej Górze, które w 2003 roku opracowało projekt ERNEDUCENT - Euroregionalnego Centrum Edukacji Niepełnosprawnych. Miało ono wyszukiwać gimnazjalną i licealną młodzież niepełnosprawną oraz zapewniać jej opiekę i pomoc przed, a także w trakcie studiów, stwarzając tej młodzieży równe szanse edukacji wyższej¹². Jednak przedsięwzięcie to było raczej odosobnione.

Podsumowanie

Przykłady dobrej praktyki wskazują na to, że możliwość wykorzystania e-learningowych form kształcenia w celu integracji społecznej osób niepełnosprawnych zaczyna być coraz częściej wykorzystywana. Na konferencji Lifelong Education of Disabled, zorganizowanej w 2005 roku w Libercu w Czechach, stwierdzono, że e-learning jest doskonałą alternatywą w kształceniu osób niepełnosprawnych. Na przeszkodzie staje jednak szereg czynników: ekonomicznych i społecznych (nastawienie do tego typu edukacji). Zbyt słabe zakorzenienie się e-kształcenia w systemie edukacji, wysokie koszty, brak rozwiniętej infrastruktury i przygotowanej kadry dydaktycznej to najczęstsze przyczyny, które powodują, że wciąż niewiele osób niepełnosprawnych ma szansę uczestniczyć w zajęciach prowadzonych na odległość. Jednak rosnące zainteresowanie społeczne pozwala mieć nadzieję, że podobnie jak w innych krajach europejskich możliwości zdalnego kształcenia osób niepełnosprawnych będą się rozwijać.

Bibliografia

• J. Bednarek, Społeczeństwo informacyjne i media w opinii osób niepełnosprawnych, APS, Warszawa 2005.
• W. Domachowski, Przewodnik po psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 1998.
• D. Gorajewska, Wartość człowieka, [w:] D. Gorajewska (red.), Społeczeństwo równych szans - tendencje i kierunki zmian, APS, Warszawa 2005.
• O. Speck, Niepełnosprawni w społeczeństwie, GWP, Gdańsk 2003.
• G. Szumski, Integracja szansą na normalizację życia osób niepełnosprawnych, [w:] D. Gorajewska (red.), Społeczeństwo równych szans - tendencje i kierunki zmian, APS, Warszawa 2005.
• E. Wapiennik, Działania Unii Europejskiej na rzecz osób z niepełnosprawnością, [w:] D. Gorajewska (red.), Społeczeństwo równych szans - tendencje i kierunki zmian, APS, Warszawa 2005.
• W. Wolfensberger, The Principle of Normalization In Human Services, NIMR, Toronto 1972.

Netografia

• Euroregionalne Centrum Edukacji Niepełnosprawnych w Kolegium Karkonoskim w Jeleniej Górze, http://www.kk.jgora.pl, [15.05.2007].
• Infostradą do e-pracy, http://www.bezrobocie.org.pl/x/159750, [15.05.2007].
• Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, http://transed2001.idn.org.pl/prawo/karta_praw.html, [10.05.2007].
• Niepełnosprawni.pl, http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/2524, [10.05.2007].
• Projekt EdukOn, http://www.idn.org.pl/idn/edukon, [15.05.2007].