Wprowadzenie

Indie to kraj, w którym spotyka się tradycja sięgająca początków cywilizacji i nowoczesność. Dostęp do edukacji, ograniczony na przestrzeni wieków do najwyższych kast, doprowadził do odizolowania niektórych warstw społeczeństwa od nauki i pozbawił wpływu na jej rozwój. Współcześnie fakt ten wymienia się jako jedną z przyczyn niepiśmienności Hindusów na skalę masową. Kasty do dziś wyznaczają porządek społeczny, choć oficjalnie zostały zniesione. Elementy, takie jak: różnorodność językowa, kulturowa, religijna, etniczna i geograficzna, mają bezpośredni wpływ na społeczeństwo indyjskie, a przez to również na system szkolnictwa. W wyniku nierównego planowania socjoekonomicznego do tej pory rząd przykładał nieproporcjonalnie większą wagę do kształcenia technicznego i studiów wyższych niż do programów edukacji masowej, w szczególności edukacji podstawowej i piśmienności dorosłych. Obecnie promowanych jest wiele działań edukacyjnych, wspomaganych przez organizacje pozarządowe. Działania te finansują instytucje międzynarodowe, takie jak: UNICEF i Bank Światowy. Jednak mimo intensywnego rozwoju gospodarczego oraz postępu naukowego i technicznego w Indiach odnotowuje się ogromny analfabetyzm. Problem ten dotyczy w szczególności ludności wiejskiej, kobiet i grup zmarginalizowanych. Międzynarodowe organizacje, przy współpracy z rządem Indii, działają na rzecz alfabetyzacji społeczeństwa organizując szereg programów realizowanych we wszystkich stanach tego kraju.

Podział administracyjny Indii, to 28 stanów i 7 terytoriów związkowych. Indie są niepodległym państwem od 1947 roku. W użyciu występuje około 800 języków, wraz z dialektami około 1700, z czterech grup językowych: indoeuropejskiej, drawidyjskiej, austroazjatyckiej i chińsko-tybetańskiej¹. Hindi jest językiem urzędowym, angielski zaś tzw. językiem pomocniczym. W granicach jednego państwa żyją wyznawcy różnych religii: hinduizmu, buddyzmu, islamu, dżinizmu, a także sikhowie, chrześcijanie i żydzi. Każda z tych grup kultywuje odrębne zwyczaje i tradycje. Ludność zamieszkuje w sumie obszar 287 263 km2, obejmujący tereny od najwyższych gór świata Himalajów, przez pustynię Thar, stepy, doliny Gangesu i Indusu, po archipelag Andamanów i Nikobarów².

Opisane powyżej czynniki to tylko część elementów mających wpływ na system oświatowy Indii, będący jednym z największych na świecie. Bez ich uwzględnienia trudno jest zrozumieć współczesne procesy edukacyjne, zachodzące w tak ogromnym i różnorodnym kraju, drugim na świecie pod względem liczby ludności. W 2004 roku Indie zamieszkiwało 1,065 miliarda osób³. Jednocześnie jest to jedno z najszybciej rozwijających się państw świata. Jego domeną jest w szczególności rozwój dziedzin związanych z technologią i informatyzacją. Odważnie wkracza w sferę nowoczesnych rozwiązań edukacyjnych, m.in. takich jak edukacja otwarta i kształcenie na odległość z wykorzystaniem nowoczesnych rozwiązań satelitarnych.

Problemy kształcenia ustawicznego⁴

Współcześnie rezultaty promocji programów piśmienności i kształcenia dorosłych wskazują, że w przyszłości rozwój umiejętności oraz zwiększenie szans ekonomicznych muszą być głównymi elementami wszelkich inicjatyw w obszarze edukacji. Przed organizacjami wspierającymi edukację niepiśmiennych, takimi jak np. Narodowa Misja do spraw Piśmienności (National Literacy Mission⁵), stanęło wyzwanie stworzenia systemu kształcenia ustawicznego, który zmieni nagłe inicjowanie masowych kampanii zwalczania analfabetyzmu w ciągły, trwający całe życie człowieka, proces nauki. Złożoność i różnorodność koncepcji kształcenia ustawicznego znacznie utrudniają sformułowanie jednoznacznej definicji. W programach na poszczególnych etapach kształcenia, tj. po nauce pisania i czytania, a także kształtowania postawy ustawicznego uczenia się, większy nacisk powinno kłaść się na rozwój określonych umiejętności i zdobycie nowej wiedzy. W przypadku osób, które zdobyły umiejętności pisania i czytania, należy powiązać te umiejętności z ich życiem. Można to osiągnąć wyłącznie wówczas, gdy osoby te nie tylko nauczą się wykorzystywać zdobyte umiejętności w życiu codziennym, ale także zrozumieją, że mogą one stać się kluczowe dla jakości i standardu ich życia. Współczesny program kształcenia ustawicznego postuluje działania, takie jak:

• nauka pisania i czytania, promowanie dalszej nauki oraz kształcenie ustawiczne, postrzegane jako trwały i spójny proces nauczania;
• stworzenie rozwojowych i alternatywnych struktur ciągłego kształcenia;
• inicjatywy edukacyjne odpowiadające potrzebom wszystkich grup społecznych;
• nauczanie rozumiane nie tylko jako nauka alfabetu, lecz jako rozwój wszystkich aspektów ludzkich możliwości;
• zapewnienie infrastruktury dla powstających inicjatyw poprzez reakcję na społeczną i ekonomiczną sytuację społeczności.

Projekt kształcenia ustawicznego, wdrażany w danym okręgu po przeprowadzeniu fazy nauki pisania i czytania oraz następującego po niej etapu kształcenia, daje uczniom świadomość szczególnej wagi edukacji. Zyskują oni świadomość, że edukacja to sposób na podniesienie jakości ich życia oraz starają się wykorzystać zdobytą wiedzę w życiu codziennym, czyniąc je bardziej znaczącym i satysfakcjonującym. Głównym elementem wdrożenia programów kształcenia ustawicznego w Indiach jest powołanie Ośrodków Kształcenia Ustawicznego (Continuing Education Centres) oraz Naczelnych Ośrodków Kształcenia Ustawicznego (Nodal Continuing Education Centres). Ośrodki te dostosowują swe działania do specyfiki konkretnego obszaru i społeczności lokalnej. Zgodnie z programem, jeden Ośrodek Kształcenia Ustawicznego przewidziany jest na jedną wioskę i powinien zaspokajać potrzeby 1500-2000 obywateli. Dziesięć takich ośrodków tworzy wspólną grupę, z jednym z nich funkcjonującym jako Naczelny Ośrodek Kształcenia Ustawicznego. Ośrodki prowadzone są przez pełnoetatowych opiekunów lub animatorów, a także asystentów zatrudnianych spośród społeczności lokalnej. Ośrodki te pełnią funkcje:

• biblioteki i czytelni,
• centrum nauki i kształcenia ustawicznego,
• centrum szkolenia zawodowego,
• ośrodka wspomagającego działania innych placówek rozwojowych,
• miejsca dyskusji, wymiany pomysłów i rozwiązywania problemów,
• punktu informacyjnego dla społeczności lokalnej,
• centrum kulturalnego,
• ośrodka sportu i rekreacji.

Ośrodki Kształcenia Ustawicznego są tworzone we współpracy z lokalną społecznością, a ich program ma zaspokajać jej potrzeby. Położony został w nich nacisk na naukę pisania i czytania dla osób niepiśmiennych, ich propedeutyczne kształcenie, identyfikację grup docelowych oraz tworzenie przyjaznego środowiska edukacyjnego. Podjęcie działań i kontynuowanie realizacji programu na gruncie lokalnym jest możliwe dzięki zaangażowaniu organizacji pozarządowych, wolontariuszy i pracowników społecznych. Departamenty rozwoju, instytucje techniczne i grupy zawodowe mają za zadanie zapewnić niezbędne zaplecze dla programu. Oprócz powołania Ośrodków Kształcenia Ustawicznego, plan obejmuje takie programy, jak:

• program edukacyjny alternatywny dla istniejącego programu edukacji formalnej, ogólnokształcącej lub zawodowej;
• program generowania dochodów, w ramach którego uczestnicy zdobywają bądź podnoszą kwalifikacje zawodowe i podejmują działalność zarobkową;
• program podnoszenia jakości życia, mający na celu wyposażenie uczestników i społeczności w wiedzę, właściwą postawę wobec edukacji, wartości i umiejętności niezbędne do podniesienia standardu ich życia;
• program promocji indywidualnych zainteresowań, dający uczestnikom szansę odkrycia i rozwijania swych indywidualnie wybranych zainteresowań społecznych, kulturalnych, duchowych, zdrowotnych, fizycznych i artystycznych.

Dobrze zorganizowana i skoordynowana infrastruktura kształcenia ustawicznego może przynieść wzrost wskaźnika piśmienności w Indiach, prowadząc do powstania uczącego się społeczeństwa.

Uniwersytet Otwarty im. Indiry Gandhi jako przykład instytucji kształcenia otwartego⁶

W edukacji na szczeblu akademickim na szczególną uwagę zasługuje Narodowy Uniwersytet Otwarty im. Indiry Gandhi (Indira Gandhi National Open University - IGNOU). Uczelnia założona została w 1985 r. na mocy rozporządzenia parlamentu, w celu wprowadzenia i promocji systemów uniwersytetu otwartego oraz kształcenia zdalnego w Indiach. Głównym celem uniwersytetu jest zwiększenie dostępności kształcenia. W roku 2005 oferował on 101 programów, łącznie 360 tys. studentom. Placówki dla studentów obejmują 48 ośrodków regionalnych, 6 ośrodków subregionalnych oraz 1271 centrów nauki. Programy uniwersytetu nadawane są na specjalnym kanale edukacyjnym Gyan Darshan. Z inicjatywy stacji radiowej Gyan Vani FM uniwersytet uruchomił 17 stacji radiowych. Obecnie IGNOU nawiązał współpracę z instytucjami edukacyjnymi w 35 krajach. Za koordynację i utrzymanie standardów systemu kształcenia otwartego oraz zdalnego w Indiach odpowiedzialna jest Rada Kształcenia Zdalnego (Distance Education Council) pod nadzorem IGNOU. Uniwersytet ten opracował oraz wdrożył wysokiej jakości programy studiów w dziedzinach nauk humanistycznych, ścisłych i społecznych, a także studiów zawodowych z zakresu informatyki, edukacji, inżynierii, zarządzania, pielęgniarstwa czy turystyki. Większość programów uniwersytetu umożliwia zdobycie certyfikatów, dyplomów i stopni naukowych. Liczba studentów uniwersytetu rośnie z roku na rok - z 4000 w 1987 r. do 160 tys. w roku 1998, a obecnie wynosi ona 1 311 145. Studenci są bardzo zróżnicowani pod względem demograficznym i geograficznym. Przygotowana jest także oferta zajęć kompensacyjno-korekcyjnych przeznaczona dla studentów z niepowodzeniami edukacyjnymi i problemem wieloroczności. Większość z nich nie posiada kwalifikacji, które mogą być niezbędne do rozpoczęcia wyższych studiów, a zajęcia te są jedyną formą nadrobienia zaległości edukacyjnych. Z tego systemu nauczania korzystają też studenci ograniczeni finansowo. Zdecydowana większość z nich pochodzi z grup o bardzo niskich lub niskich dochodach. Większość dopiero rozpoczyna karierę zawodową i dąży do podniesienia kwalifikacji, kompetencji zawodowych i zdobycia nowych umiejętności. IGNOU udowodnił, że nowoczesne technologie komunikacyjne mogą być skutecznie wykorzystane do zwiększenia dostępu do edukacji oraz że nowe technologie nie muszą być bardzo kosztowne. Uniwersytet samodzielnie stworzył zaplecze do produkcji materiałów audiowizualnych, korzystając ze wsparcia rządów Wielkiej Brytanii i Japonii. Obecnie działające Centrum Produkcji Mediów Elektronicznych jest niezwykle nowoczesnym technologicznie obiektem, który zwiększa możliwości edukacyjne uniwersytetu. Materiały edukacyjne uniwersytetu są transmitowane na cały kraj za pomocą sieci telewizyjnej, a także przez wybrane stacje radiowe. Specjalnie zaprojektowana sieć telekonferencyjna, oparta na technologii satelitarnej, jest eksperymentalnie rozwijana we współpracy z Indyjską Organizacją Badań Przestrzeni Kosmicznej. Celem tej współpracy jest opracowanie interaktywnych rozwiązań dla programów edukacji na odległość, oferowanych przez uniwersytety otwarte w Indiach.

IGNOU jest również nadrzędną krajową instytucją w zakresie kształcenia zdalnego, zaś Rada Kształcenia Zdalnego (Distance Education Council) pełni ustawową władzę w tym zakresie. Jest ona odpowiedzialna za promocję, koordynację i bieżące funkcjonowanie standardów systemu kształcenia otwartego i zdalnego w całym kraju. Jej rolą jest również powoływanie oraz rozwój sieci uniwersytetów otwartych, a także umożliwienie wymiany zasobów intelektualnych i fizycznych w ramach systemu kształcenia zdalnego pomiędzy różnymi instytucjami. Rada odpowiedzialna jest również za ulepszanie systemu przez zwiększanie jego zasięgu oraz gwarantuje utrzymanie standardów jakości programów edukacyjnych i szkoleniowych. W ramach swych obowiązków, zapewnia także wsparcie finansowe przeznaczone na rozwój uniwersytetów otwartych i instytucji kształcenia zdalnego z funduszy udostępnianych przez rząd centralny na potrzeby własnej działalności. Wspiera również stanowe uniwersytety otwarte. Obecnie działa jeden narodowy uniwersytet otwarty, 11 stanowych uniwersytetów otwartych oraz szereg instytucji kształcenia zdalnego w różnych stanach.

Rada Kształcenia Zdalnego uruchomiła szereg inicjatyw na rzecz rozwoju sieci uniwersytetów otwartych. Programy rozwijane i opracowywane przez IGNOU są szeroko wykorzystywane przez stanowe uniwersytety otwarte w całym kraju. Poczyniono również starania mające na celu rozwój struktury programów, nadawania stopni naukowych, egzaminów i systemów oceniania, dzięki czemu studenci mogą mieć większe możliwości wybierania programów, a instytucje - poruszania się pomiędzy systemami nadawania stopni naukowych. Podjęto kroki w celu uruchomienia systemu przenoszenia stopni naukowych. Rozpoczęto również działania zmierzające do opracowanie norm i standardów tworzenia, rozwoju i wdrażania programów w konkretnych dziedzinach i zapewnienia im wysokiej jakości. Programy uniwersytetów otwartych okazały się bardzo wydajne przy jednocześnie niskich kosztach. Wydatki tych uczelni są znacznie niższe niż te, jakich wymagają standardowe, porównywalne programy. Uniwersytety otwarte ponoszą niższe koszty, ponieważ ich stała część rozkłada się na większą liczbę studentów.

Programy i kursy prowadzone przez uniwersytety otwarte w Indiach z założenia mają odpowiadać potrzebom gospodarki i rynku pracy. Większość programów znacznie różni się od tych, które są oferowane przez tradycyjne uniwersytety. Programy te są opracowywane i wdrażane w postaci kilku modułów, umożliwiając studentom wybór modułu zgodnego z ich określonymi potrzebami. Uniwersytety starają się zróżnicować oferty kursowe i opracowywać wysokiej jakości otwarte multimedialne programy nauczania, które zaspokajają naukowe, techniczne i zawodowe potrzeby różnych grup studentów. Programy oferowane przez IGNOU zyskały międzynarodowe uznanie.

Na potrzeby sektora edukacyjnego skonstruowano indyjską satelitę EDUSAT. Jest to wspólny projekt Ministerstwa Rozwoju Zasobów Ludzkich (Ministry of Human Resource Development), IGNOU oraz Departamentu do spraw Przestrzeni Kosmicznej Indyjskiej Organizacji Badań Przestrzeni Kosmicznej (Indian Space Research Organization). Głównym celem projektu jest stworzenie technologii satelitarnej oraz opartego na niej interaktywnego systemu kształcenia zdalnego. Projekt ten odzwierciedla zaangażowanie Indii w wykorzystanie technologii kosmicznych do celów rozwoju kraju, szczególnie kształcenia obywateli z najbardziej odległych, wiejskich regionów.

Postęp w dziedzinie technologii informatycznych i komunikacyjnych przyniósł ogromne możliwości w zakresie przekazywania oraz zdobywania wiedzy na uczelniach wyższych, zarówno na terenie uczelni, jak i na odległość. Studenci niepełnosprawni, którzy nie mają możliwości podjęcia studiów na uczelni tradycyjnej oraz wszyscy ci, którzy chcą uaktualnić swą wiedzę, mogą z powodzeniem korzystać z nowych środków komunikacji. Ponadto nowe technologie zapewniają większy dostęp do źródeł informacji oraz ułatwiają komunikację pomiędzy naukowcami i nauczycielami, a także umożliwiają budowę sieci instytucji naukowych. Dzięki uniwersytetom otwartym i kształceniu na odległość uczniowie systematycznie podnoszą kwalifikacje oraz rozwijają kompetencje. Potrzeby obywateli w zakresie ciągłej edukacji, trwającej całe życie, stale się pogłębiają. Instytucje szkolnictwa wyższego oferują programy, mające zaspokoić to zapotrzebowanie. Bezpośredni dostęp i elastyczność to kluczowe elementy tych inicjatyw. Wprowadzenie systemu uczelni otwartych ma na celu zwiększenie szans na studia wyższe, uczynienie systemu szkolnictwa wyższego bardziej demokratycznym, a także zagwarantowanie stałego kształcenia, trwającego przez całe życie.

Podsumowanie

System edukacji w Indiach, w tym również sektor kształcenia dorosłych, jest jednym z największych na świecie. Opisane powyżej działania na rzecz rozwoju edukacji ustawicznej oraz kształcenia otwartego stanowią tylko część bogatej oferty, z której korzystają miliony uczących się mieszkańców Indii. Ciągły wzrost populacji wymaga nieustannej rozbudowy programów i obiektów edukacyjnych, tak by można było utrzymać dotychczasowy ich poziom. W kraju pojawia się coraz więcej inicjatyw. Rząd szuka rozwiązań problemów edukacyjnych wewnątrz państwa, ale także poza jego granicami. Organizacje międzynarodowe widzą Indie jako miejsce działań edukacyjnych w szczególności w sferze alfabetyzacji społeczeństwa. Projekty, takie jak Narodowa Misja na Rzecz Piśmienności, realizowane są przy zaangażowaniu rządu, organizacji pozarządowych i wolontarystycznych, a także przy współpracy z lokalną społecznością. Poprzez te działania widać, z jak wielką determinacją wdrażane są programy na rzecz edukacji. Również poszczególni obywatele dostrzegają wagę edukacji i siłę pozytywnych zmian, jakie niesie ona ze sobą, zmieniając ich życie na lepsze i czyniąc je bardziej świadomym. Edukacja przestaje być przywilejem dla nielicznych, a staje się powszechnym działaniem, dzięki któremu nowe pokolenia będą mogły uczestniczyć w życiu społecznym i mieć wpływ na jego rozwój.

Bibliografia

• Cywilizacja indyjska, [hasło w:] Encyklopedia multimedialna PWN.pl, Wrocław-Warszawa 2002.
• B. Griffiths, Zaślubiny Wschodu z Zachodem, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996.
• H. Kabir, Education in New India, Greenwood Press, Connecticut 1976.
• J. Kieniewicz, Historia Indii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo, Wrocław 2003.
• Z. Krawczyk, Rabindranath Tagore - poszukiwanie prawdy i piękna w teorii i praktyce wychowania, PWN, Warszawa 1990.
• Literacy, facts at a glance, Directorate of Adult Education, New Delhi 2005.
• K. Mroziewicz, Ćakra, czyli kołowa historia Indii, Oficyna Wydawnicza Branata, Bydgoszcz - Warszawa 2006.
• K. Mylius, Historia literatury staroindyjskiej, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2004.
• M. Mukhopadhyay, Open and Distance Education, Jawahar Publishers & Distributors, New Delhi 1997.
• K.M. Panikkar., Dzieje Indii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965.
• T. Pilch, Encyklopedia Pedagogiczna XXI w., t. II, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003.
• K. Przecławski, Etyka i religie na przełomie tysiącleci, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001.
• Rocznik Andragogiczny 2003, Akademickie Towarzystwo Andragogiczne, Warszawa - Toruń 2004.
• H. Torsten, The International Encyclopedia of Education, t.V, India system of Education, Pergamon Press, Oxford 1985.
• J. Zaborowska (red.), Indie, podróże marzeń, Wydawnictwo Mediaprofit, Warszawa 2006.

Netografia

• Ministerstwo Edukacji Indii, http://www.education.nic.in/htmlweb/main.htm.
• Departament Kształcenia Nauczycieli, http://www.ncte-in.org.
• Ambasada Indii W Warszawie, http://www.indianembassy.pl.
• UNICEF Polska, http://www.unicef.pl.