Wprowadzenie

Dzisiejsi studenci wykorzystują ICT w swoim codziennym życiu do kontaktów z przyjaciółmi i wyszukiwania informacji. Także proces dydaktyczny na wyższych uczelniach (również w Polsce) coraz częściej wspomagany jest nauką przez internet, a biblioteki akademickie oferują internetowe serwisy do wypożyczania książek. W związku z tym rodzi się pytanie, czy student posiadający podstawowe umiejętności obsługi komputera i wykorzystujący nowoczesną technologię na co dzień, może te umiejętności wykorzystać także do zdobywania doświadczenia zawodowego.

Tradycyjne praktyki zawodowe są często obowiązkowym elementem zaliczenia studiów. Ograniczeniem w wyborze miejsca praktyki może być konieczność uczestnictwa w nich podczas wakacji oraz osobistego stawiania się w miejscu praktyk. Załóżmy, że Adam, student filologii polskiej, chciałby zdobywać doświadczenia np. współredagując polską rubrykę "New York Times'a". Ograniczenia czasowe i przestrzenne są tutaj główną barierą, a przecież internet umożliwia wykonywanie takich prac na odległość. Adam może przygotowywać artykuły niezależnie od swojego miejsca pobytu. Zdobywa zatem zarówno doświadczenie, jak i niezbędny wpis w indeksie.

Projekt Cross Sector Virtual Mobility (CSVM)

Europejski projekt Cross Sector Virtual Mobility (CSVM), realizowany w ramach programu Leonardo da Vinci, ma na celu opracowanie modelu wirtualnych praktyk oraz stworzenie portalu z bazą potencjalnych miejsc takich praktyk dla studentów. W ramach projektu prowadzone są badania mające odpowiedzieć na pytania: Co jest konieczne, aby wirtualne praktyki zakończyły się sukcesem? Na jakich kierunkach, w jakich branżach takie praktyki mogą się sprawdzić? Jakie umiejętności powinni posiadać studenci, by móc bez problemu brać w nich udział? Realizacja projektu rozpoczęła się w październiku 2006 roku i potrwa 2 lata. Koordynatorem projektu jest European Association of Distance Teaching Universities - EADTU (Holandia), zaś partnerami instytuty i uniwersytety z Belgii, Estonii, Hiszpanii, Holandii, Węgier oraz Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej z Polski (UMCS)¹. Pierwszym krokiem w projekcie (w celu stworzenia modelu wirtualnej praktyki) było przyjrzenie się praktykom tradycyjnym oraz analiza doświadczeń w prowadzeniu wirtualnych praktyk na świecie. Analiza cech praktyk tradycyjnych miała na celu określenie barier w realizacji praktyk przez internet, a przegląd dotychczasowych modeli miał pokazać możliwości ich pokonania.

Praktyki tradycyjne - punkt wyjścia

Za badania związane z tradycyjnymi praktykami odpowiedzialny był UMCS. W celu zebrania informacji na ten temat przygotowana została ankieta mająca zbadać modele praktyk tradycyjnych zarówno na naszym uniwersytecie, jak i w państwach partnerskich. Ankieta była wypełniana przez osoby odpowiedzialne za praktyki studenckie na poszczególnych wydziałach i jak się okazało nawet w ramach jednego uniwersytetu modele praktyk tradycyjnych wyglądają bardzo różnie.

Główne informacje, jakie zebraliśmy na temat praktyk i ich organizacji, dotyczyły m.in.:

• poziomu praktyk (licencjackie, magisterskie, inne);
• typu praktyk (zawodowe, badawcze, dydaktyczne);
• płatności (praktyki płatne czy bezpłatne);
• obowiązkowości praktyk;
• punktów ECTS (liczba punktów za praktykę);
• koordynacji praktyk (czy na poziomie uniwersytetu, wydziału, czy może biura karier);
• bazy praktyk (czy są specjalne bazy z miejscami praktyk dla studentów);
• rekrutacji na praktyki (czy się w ogóle odbywa, jak studenci się zapisują);
• czasu praktyk (w czasie wakacji, w czasie roku akademickiego);
• długości praktyk (miesiąc, kilka miesięcy);
• intensywności praktyk (ile godzin dziennie, tygodniowo);
• informacji o miejscu praktyk: poziom (na poziomie lokalnym, regionalnym, centralnym, międzynarodowym), sektor (biznes, instytucja badawcza, urząd, inne), profil aktywności (produkcja, handel, usługi, edukacja, badania, itp.);
• sposobie zaliczenia praktyk;
• ocenie wymiaru technicznego, pedagogicznego, organizacyjnego i ekonomicznego praktyk.

Te cechy pozwoliły nam na opracowanie ich wad i korzyści oraz analizę możliwości i barier w ich transformacji na model wirtualny.
Zapytaliśmy też wprost same instytucje oferujące praktyki tradycyjne, jakie, z ich punktu widzenia, są możliwości odbywania praktyk studenckich przez internet. Najtrudniejsze wydaje się to na kierunkach, gdzie kontakt bezpośredni jest podstawowym warunkiem, czyli na kierunkach pedagogicznych (w szczególności w specjalizacjach przedszkolnych i nauczania początkowego) oraz psychologicznych. Także na innych kierunkach za główną wadę wirtualnej praktyki uważa się brak możliwości udziału w prawdziwym życiu firmy i odnalezienia się w miejscu pracy w określonych sytuacjach. Niemniej jednak nie oznacza to, że praktyki takie są niemożliwe i całkowicie nieefektywne. Możliwość organizacji takich praktyk widzą firmy zainteresowane np. osobami z kierunków ekonomicznych, informatycznych czy językowych. Niektórzy są otwarci na tę formę kształcenia zawodowego, ale nie mają świadomości, jak należałoby takie wirtualne praktyki zorganizować i przeprowadzić. Część osób wskazywała także jako dobre rozwiązanie model mieszany - połączenie praktyki tradycyjnej z wirtualną.
Ważnym pytaniem jest jednak to, dlaczego sami studenci mieliby chcieć brać udział w praktykach wirtualnych, a nie tradycyjnych? W końcu praktyki tradycyjne nie tylko pozwalają im wykonywać pewne czynności, znane wcześniej z podręczników uniwersyteckich, lecz także dają możliwość obserwowania ludzi w miejscu pracy, poznania struktury firmy, istniejących w niej relacji, nawiązania bezpośredniego kontaktu z ekspertami. Okazuje się jednak, że studenci ze względu na ograniczenia finansowe czy komunikacyjne zmuszeni są często do odbywania praktyki niekoniecznie tam, gdzie by chcieli, ale tam, gdzie po prostu jest wakat lub w miejscu, od którego nie dzieli ich duża odległość.

Modele praktyk wirtualnych

Nasi partnerzy z Hiszpanii (UNED - Universidad Nacional de Educación a Distancia) zbadali przykłady obecnie już istniejących i realizowanych praktyk wirtualnych poza Europą i na tej podstawie przedstawili kilka ich modeli, biorąc pod uwagę uczestników zaangażowanych w praktykę. Podstawowymi elementami w tych modelach, poza centralną wirtualną praktyką są: student, uniwersytet, instytucja przyjmująca studenta na praktykę oraz infrastruktura. W niektórych modelach pojawiają się także inni uczestnicy, jak np. organizacje pośredniczące w wyborze miejsca praktyk.

Model 1²

Student pracuje dla firmy w domu. Na podstawie umowy między firmą a uniwersytetem otrzymuje punkty ECTS i dzięki temu otrzymuje zaliczenie na studiach za uczestnictwo w praktyce.

Model 2

Student pracuje w domu w grupie innych studentów. Na podstawie umowy między firmą a uniwersytetem otrzymuje punkty ECTS i zaliczenie praktyk.

Model 3

W tym modelu dodatkowym elementem jest portal z programami praktyk prowadzony przez inną firmę niż ta, która przyjmuje studenta na praktykę. Ani student, ani uczelnia, ani pracodawca nie płacą za tę usługę.

Model 4

W tym modelu dodatkowym elementem jest portal z programami praktyk prowadzony przez inną firmę niż ta, która przyjmuje studenta na praktykę. Student aby brać udział w praktyce musi zapłacić wpisowe.

Powyższe modele powstały na podstawie analiz przykładów wirtualnych praktyk realizowanych na świecie. Analiza tych konkretnych przykładów pozwoliła wyodrębnić szereg barier technicznych, pedagogicznych, organizacyjnych i ekonomicznych. Wśród nich m.in.:

Bariery techniczne	Bariery pedagogiczne	Bariery organizacyjne	Bariery ekonomiczne
Brak informacji o praktykach wirtualnych (problem ze znalezieniem).	Brak obowiązku odbywania takich praktyk.	Pracodawcy nie widzą wartości w zatrudnianiu e-praktykanta.	Ograniczona liczba wirtualnych praktyk oferowanych przez firmy.
Brak forum dla e-praktykantów.	Brak możliwości udziału w prawdziwym życiu firmy.	Konieczność opracowania wytycznych dla pracodawców do przygotowania programu praktyk wirtualnych.	Odpłatność wirtualnych praktyk (w niektórych przypadkach).
Brak znajomości oprogramowania firmy przez studenta.	Brak wytycznych dla studentów oraz brak motywacji.	Bariery komunikacyjne na linii student-profesjonalista.	Zróżnicowany poziom rozwoju różnych obszarów geograficznych.
Niekompatybilność PC z oprogramowaniem firmy.	Brak regularnej ewaluacji studenta w czasie wirtualnej praktyki.	Brak kadry w firmach do rekrutacji kandydatów na e-praktyki i opieki nad wirtualnymi praktykantami.	Konieczność posiadania odpowiednich warunków (m.in. sprzętowych) przez studenta lub uniwersytet.
Konieczność posiadania szybkiego łącza internetowego.	Słaba komunikacja.	Niechęć do ujawniania niektórych informacji ze względu na bezpieczeństwo firmy.

W oparciu o wyodrębnione modele praktyk wirtualnych oraz zidentyfikowane na ich podstawie bariery zaproponowany został optymalny model wirtualnej praktyki. Wygląda on następująco:

Optymalny Model według UNED

Struktura wirtualnej praktyki jest prosta. Student pracuje w domu dla firmy, która ma umowę z uniwersytetem umożliwiającą zaliczenie przez studenta praktyk i otrzymania odpowiedniej liczby punktów za praktykę. Rekrutacja odbywa się poprzez portal. Student może brać udział w praktyce sam lub w grupie innych studentów. Wtedy, co prawda, poziom jakości praktyk będzie nieco niższy, ale skorzysta z niej większa liczba studentów. Studenci w modelu optymalnym używają wirtualnych przestrzeni do pracy grupowej (w celu wymiany dokumentów, komunikacji, współpracy) oraz stron WWW, e-maili i telefonów oraz wideokonferencji w celu grupowych spotkań synchronicznych. Jeśli infrastruktura ICT miałaby być u studenta w domu, wówczas firma powinna za nią zapłacić, co i tak będzie stanowiło mniejszy koszt niż stworzenie miejsca pracy w samej firmie. Ten koszt może się częściowo zwracać, jeśli po zakończeniu praktyki firma odsprzeda studentowi sprzęt po niższych kosztach lub będzie on stanowił zapłatę dla studenta za udział w praktyce.

Podsumowanie

Na podstawie zaproponowanych modeli wirtualnych praktyk, analizy ich cech, a także na podstawie badań dotyczących realizacji praktyk tradycyjnych, stworzone zostaną teoretyczne wyznaczniki do odpowiedniego wyboru miejsca praktyki. Ma to być swoisty konfigurator umożliwiający studentowi o określonych cechach, umiejętnościach i oczekiwaniach wybór optymalnego miejsca wirtualnej praktyki, tak by była ona jak najbardziej efektywna. Jesienią tego roku ruszają pierwsze pilotażowe edycje wirtualnych praktyk, organizowane w ramach projektu w Estonii, Holandii i na Węgrzech, które pozwolą na weryfikację postawionych teoretycznych hipotez. Mamy nadzieję, iż wyniki tego eksperymentu będzie można wkrótce przedstawić.