Wprowadzenie

W roku akademickim 2006/2007 studenci zrzeszeni w Studenckim Geriatrycznym Kole Naukowym działającym przy Klinice Geriatrii Akademii Medycznej (AM) w Warszawie przeprowadzili badania ankietowe wśród studentów AM i słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku Szkoły Głównej Handlowej (UTW SGH) w Warszawie. Celem badań było poznanie wiedzy respondentów na temat problemów zdrowotnych związanych z okresem starości oraz porównanie osobistego odniesienia do tego okresu życia w różnych grupach wiekowych.

Studenci AM i słuchacze UTW różnią się w ocenie najważniejszych problemów zdrowotnych występujących w starszym wieku, ale wykazują zadziwiające podobieństwo w zakresie podejścia do własnej starości.

Starość postrzegana jest przez pryzmat licznych stereotypów, z których większość ma charakter negatywny. Wiedza o procesach starzenia się i starości jest ważnym elementem wykształcenia przyszłych pracowników ochrony zdrowia, którzy coraz częściej będą spotykać się z pacjentami w zaawansowanym wieku. Uniwersytet Trzeciego Wieku (UTW) umożliwia osobom, które zakończyły działalność zawodową, zdobywanie wiedzy, realizację zainteresowań i aktywną pracę twórczą w środowisku. Można sądzić, że słuchacze UTW są w pewnym sensie wyselekcjonowaną grupą osób, które wybierają aktywny tryb życia i podejmują dobrowolnie nowe wyzwania wymagające wszechstronnego zaangażowania.

Materiał i metody

Grupę badaną stanowiło 461 osób, w tym 321 studentów AM i 140 słuchaczy UTW SGH w Warszawie. Wśród studentów AM byli studenci studiów I stopnia (licencjackich) na kierunku pielęgniarstwo Wydziału Nauki o Zdrowiu AM w Warszawie, w tym:

• 83 studentów I roku studiów stacjonarnych - są to osoby w wieku około 20-22 lat, które najczęściej rozpoczynają studia po zdaniu egzaminu maturalnego;
• 85 studentów III roku studiów stacjonarnych - są to osoby w wieku 23-25 lat, które najczęściej rozpoczęły studia po zdaniu egzaminu maturalnego;
• 153 studentów I roku studiów niestacjonarnych, czyli tzw. studiów pomostowych dla pielęgniarek pracujących w zawodzie, chcących podnieść swoje kwalifikacje zawodowe - są to osoby w wieku 30-50 lat, zwykle od wielu lat aktywne zawodowo.

Badania przeprowadzono metodą ankietową w lutym 2007 r. Anonimowa ankieta pt.: Co wiemy o starości? składała się z 20 pytań o charakterze zamkniętym i otwartym. Do niniejszej analizy wybrano dziesięć następujących pytań:

1. Jakie choroby/problemy zdrowotne występują często w podeszłym wieku?
2. Jakie są największe problemy osób starszych w sferze psychicznej?
3. Co opóźnia proces starzenia?
4. Osoby starsze są: .......................
5. Czy utrzymujesz regularny kontakt z osobą starszą spoza rodziny? (pytanie do studentów AM)
6. Jakie instytucje i organizacje zajmujące się pomocą osobom w podeszłym wieku są Pani/Panu znane?
7. W jaki sposób wiedza, którą zdobędziesz/zdobyłaś(eś) w czasie studiów pielęgniarskich wpłynie/wpłynęła na Twój stosunek do osób starszych? (pytanie do studentów AM) lub:
   Czy i w jaki sposób udział w wykładach i zajęciach UTW zmienił Pani/Pana stosunek do starzenia się i starości? (pytanie do słuchaczy UTW)
8. Czy osoby starsze mają w Polsce zapewnioną odpowiednią opiekę medyczną?
9. Czy boi się Pani/Pan starości? Dlaczego?
10. Starość to: ...........

W analizie wyników badań nie stosowano metod statystycznych, a jedynie porównanie opisowe.

Wyniki

Wyniki badań przedstawiono w odniesieniu do kolejnych pytań wykorzystanych w ankiecie z podziałem na grupę studentów AM i słuchaczy UTW (punkty: 1, 2, 3, 4, 6, 10) lub z podziałem na poszczególne podgrupy studentów AM i grupę słuchaczy UTW (punkty: 5, 7, 8, 9).

Jakie choroby/problemy zdrowotne występują często w podeszłym wieku? (1)
Odpowiedzi na to pytanie ilustruje rysunek 1.

Rysunek 1. Choroby i problemy zdrowotne występujące najczęściej w podeszłym wieku w opinii studentów AM i słuchaczy UTW

I - problemy z poruszaniem się, II - choroby układu kostno-stawowego, III - osteoporoza, IV - choroby układu krążenia, V - cukrzyca, VI - choroby układu oddechowego.
Źródło: opracowanie własne
Jakie są największe problemy osób starszych w sferze psychicznej?(2)
Wyniki przedstawiono na rysunku 2. Warto zwrócić uwagę na różnice między odpowiedziami studentów AM i słuchaczy UTW.

Rysunek 2. Problemy osób w starszym wieku w sferze psychicznej w opinii studentów AM i słuchaczy UTW

I - depresja, II - choroby otępienne, III - samotność, IV - poczucie odrzucenia, V - zaburzenia świadomości.
Źródło: opracowanie własne

Zwraca uwagę to, że wiele istotnych z punktu widzenia częstości ich występowania problemów zdrowotnych wieku podeszłego nie zostało wymienionych przez większość respondentów. Rysunek 3 przedstawia odsetki respondentów, którzy zwrócili uwagę na takie problemy, jak: zaburzenia wzroku i słuchu, nietrzymanie moczu, zaburzenia snu i upadki u osób w podeszłym wieku (rysunek 3).

Rysunek 3. Problemy zdrowotne wymieniane przez małą liczbę respondentów

I - zaburzenia wzroku, II - zaburzenia słuchu, III - nietrzymanie moczu, IV - zaburzenia snu, V - upadki.
Źródło: opracowanie własne

Co opóźnia proces starzenia?(3)

Zarówno studenci AM, jak i słuchacze UTW wymienili liczne czynniki opóźniające proces starzenia (rysunek 4), a najważniejszym z nich jest według respondentów aktywność fizyczna.

Rysunek 4. Czynniki opóźniające proces starzenia w opinii studentów AM i słuchaczy UTW
Objaśnienia: I - aktywność zawodowa, II - aktywność fizyczna, III - aktywność intelektualna, IV - zdrowy tryb życia, V - więzi społeczne i rodzinne, VI - optymizm; VII - dieta, VIII - zainteresowania.
Źródło: opracowanie własne

Osoby starsze są: ... (4)

Wśród cech wymienianych przez respondentów dominują cechy negatywne, a około jedna trzecia respondentów wskazuje na pozytywne cechy osób w starszym wieku. Warto zwrócić uwagę, że również słuchacze UTW częściej wyliczają cechy negatywne towarzyszące starości, co przedstawiono na rysunku 5.

Rysunek 5. Cechy osób starszych (uzupełnienie zdania "Osoby starsze są: ...") według studentów AM i słuchaczy UTW

Źródło: opracowanie własne

Czy utrzymujesz regularny kontakt z osobą starszą spoza rodziny? (5)

Pytanie to, mające na celu ocenę relacji międzypokoleniowych zadano studentom AM. Okazuje się, że jedynie 30% odpowiedziało twierdząco, a 70% studentów kierunku pielęgniarstwo nie utrzymuje regularnych kontaktów z żadną osobą w podeszłym wieku, która nie jest członkiem rodziny.

Jakie instytucje o organizacje zajmujące się pomocą osobom w podeszłym wieku są Pani/Panu znane? (6)

Odpowiedzi przedstawiono na rysunku 6. Zwraca uwagę to, jak mały odsetek badanych wskazał na rolę organizacji pozarządowych oraz brak odpowiedzi u 20% studentów i połowy słuchaczy UTW (rysunek 6).

Rysunek 6. Wiedza o instytucjach i organizacjach udzielających wsparcia osobom w podeszłym wieku wśród studentów AM i słuchaczy UTW

Objaśnienia: I - Instytucje opieki społecznej, II - Ośrodki opieki długoterminowej, III - Caritas/PCK, IV - Placówki ochrony zdrowia, V - Inne, VI - Brak odpowiedzi.
Źródło: opracowanie własne

W jaki sposób wiedza, którą zdobędziesz/zdobyłaś(eś) w czasie studiów pielęgniarskich wpłynie/wpłynęła na Twój stosunek do osób starszych? (studenci AM) lub: Czy i w jaki sposób udział w wykładach i zajęciach UTW zmienił Pani/Pana stosunek do starzenia się i starości? (słuchacze UTW) (7)

Odczuwany lub przewidywany wpływ zajęć akademickich w ramach kształcenia w AM oraz wykładów i zajęć w ramach UTW na stosunek do starości przedstawiono na rysunku 7. Ponad połowa wszystkich grup respondentów oczekuje pozytywnego wpływu kształcenia na swój własny stosunek do starzenia się i starości (rysunek 7).

Rysunek 7. Wpływ kształcenia na podejście do starości

Objaśnienia: poz. - wpływ pozytywny, neg. - wpływ negatywny.
Źródło: opracowanie własne

Czy osoby starsze mają w Polsce zapewnioną odpowiednią opiekę medyczną? (8)

Zdecydowana większość respondentów ocenia negatywnie stan opieki medycznej nad osobami w podeszłym wieku w Polsce. Przyczynami krytyki są, między innymi: długi czas oczekiwania na wizytę u specjalisty i utrudniona dostępność badań przesiewowych dla pacjentów w podeszłym wieku. Szczegółowe wyniki przedstawiono na rysunku 8.

Rysunek 8. Czy osoby starsze w Polsce mają zapewnioną odpowiednią opiekę medyczną?

Źródło: opracowanie własne

Czy boi się Pani/Pan starości? (9)

Respondenci mieli do wyboru trzy możliwości odpowiedzi: "Tak"; "Nie"; "Nie myślę o starości". Wyniki przedstawiono graficznie na rysunku 9. Zwraca uwagę zbieżność wyników między grupą słuchaczy UTW a "młodymi" studentami pielęgniarstwa (studentami studiów stacjonarnych) oraz wysoki odsetek osób obawiających się starości w grupie pielęgniarek z wieloletnim doświadczeniem zawodowym (rysunek 9).

Rysunek 9. Czy Pani/Pan boi się starości?

Źródło: opracowanie własne

Starość to: ... (10)

Na to pytanie otwarte respondenci udzielali całkowicie dowolnych odpowiedzi, które następnie podzielono na trzy kategorie reprezentujące pozytywne, neutralne i negatywne definicje starości. Wyniki z podziałem na grupy przedstawiono na rysunku 10. Przykładowe definicje starości przedstawiają tabele 1-3.

Rysunek 10. Postrzeganie starości

Objaśnienia: poz. - pozytywne, neg. - negatywne, neutr. - neutralne, brak odp. - brak odpowiedzi.
Źródło: opracowanie własne


Tabela 1. Pozytywne definicje starości

POZYTYWNE postrzeganie starości
Studenci AM	Słuchacze UTW
złota jesień życia radość z przeżytego życia piękny okres w życiu czas na spełnianie marzeń odpoczynek po latach pracy i wychowywania dzieci nowe doświadczenie piękno życia w rodzinnym gronie	piękny okres w życiu czas pogody, pogodzenie się ze sobš i światem taki sam okres w życiu jak młodość, tylko z trochę większym doświadczeniem dobry czas na zaspokojenie swoich zainteresowań odpoczynek okres, w którym już nie muszę, ale robię to, co sprawia przyjemność mnie i mojej rodzinie

Źródło: opracowanie własne

Tabela 2. Negatywne definicje starości

NEGATYWNE postrzeganie starości
Studenci AM	Słuchacze UTW
dzieło, które się nie udało Panu Bogu najtrudniejszy etap życia brak samodzielności samotność i brak zrozumienia problemy ze zdrowiem konieczna, smutna rzeczywistość koniec życia	coś, co się Panu Bogu nie bardzo udało smutny czas niezaradność, niepełnosprawność, choroby, zależność od innych bycie na marginesie życia trudne wyzwanie, szczególnie w polskich warunkach zło konieczne

Źródło: opracowanie własne

Tabela 3. Neutralne definicje starości

NEUTRALNE postrzeganie starości
Studenci AM	Słuchacze UTW
naturalny, nieuchronny etap naszego życia fizjologia konsekwencja przeżytych lat jesień życia osiągnięcie wieku powyżej 65 lat suma doświadczeń zebranych przez lata	taka kolej rzeczy, nieuniknione jest tym, czego każdy musi doświadczyć stan ducha jesień życia okres życia, którego nie powinniśmy się bać jeszcze nie wiem co to jest...

Źródło: opracowanie własne

Omówienie wyników

Przedstawione powyżej wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród trzech grup studentów AM oraz słuchaczy UTW mogą stać się przedmiotem osobistej refleksji czytelników. Część wyników pracy zasługuje jednak na szersze omówienie.

Studenci AM wymieniali te choroby wieku podeszłego, które występują najczęściej zgodnie z danymi z badań epidemiologicznych. Natomiast słuchacze UTW wskazywali najczęściej na zaburzenia związane z układem kostno-stawowym, który jest przyczyną największych dolegliwości w podeszłym wieku.

Zarówno słuchacze UTW, jak i studenci AM nie wymienili nowotworów, jako istotnego problemu zdrowotnego w podeszłym wieku. Warto przypomnieć, że nowotwory są drugą po chorobach układu krążenia przyczyną zgonów. Może jest to odzwierciedleniem "magicznego myślenia", czyli: jeśli o czymś nie pamiętamy i nie mówimy o tym głośno ani nie piszemy, to ten problem nie istnieje? W części poświęconej jakości opieki zdrowotnej słuchacze UTW wskazywali jednak na złą dostępność badań przesiewowych w kierunku nowotworów. Jest to zagadnienie szczególnie ważne, gdyż profilaktyka i wczesne rozpoznawanie nowotworów umożliwiają w większości przypadków skuteczne ich leczenie.

Za największy problem w sferze psychicznej słuchacze UTW uznali samotność osób starszych. Nasuwa się pytanie o to, jak można skutecznie przeciwdziałać temu zjawisku, jeśli tylko co trzeci student AM utrzymuje regularne kontakty z osobą starszą spoza rodziny.

Niewielki procent respondentów zwróciło uwagę na grupę problemów zdrowotnych, które pod względem epidemiologicznym można zaliczyć do częstych zaburzeń u osób w starszym wieku. Są to: zaburzenia wzroku i słuchu, zaburzenia snu, upadki i zaburzenia funkcji zwieraczy. Jest to wynik szczególnie niepokojący w odniesieniu do studentów AM, którzy powinni znać te problemy, aby osiągnąć dobre przygotowanie do pracy z osobami w podeszłym wieku.

Zarówno studenci AM, jak i słuchacze UTW potrafią trafnie wymienić różne czynniki pozwalające na długotrwałe utrzymanie dobrego stanu zdrowia i opóźnienie starości. Autorzy badania ze zdziwieniem zauważyli jednak brak zwrócenia uwagi na istotny czynnik promujący zdrowie, jakim jest unikanie zagrożeń zdrowotnych, w tym np. palenia papierosów, które rocznie zabija kilka milionów ludzi na świecie i również w Polsce jest jednym z głównych czynników ryzyka przewlekłych chorób i przedwczesnej umieralności.

Wszystkie grupy respondentów oceniły negatywnie poziom opieki medycznej nad osobami starszymi w Polsce. Zwraca uwagę niedostateczna wiedza studentów i słuchaczy UTW na temat organizacji i instytucji udzielających pomocy osobom starszym, np. licznych organizacji pozarządowych działających również w Polsce. Wydaje się, że jest to obszar, który powinien stać się przedmiotem działań edukacyjnych we wszystkich grupach wiekowych.

Optymistycznym wynikiem badań jest przekonanie respondentów ze wszystkich grup, że kształcenie, którego są uczestnikami w AM bądź w UTW, zmienia pozytywnie ich stosunek do starości. Tym niemniej, większość respondentów wskazuje na negatywne cechy starości, wpisując się w stereotyp postrzegania starości przez pryzmat trudnego etapu życia i negatywnego nastawienia otoczenia. Podejście do starości (oceniane na podstawie pytania: Czy boi się Pani/Pan starości) jest zadziwiająco podobne we wszystkich grupach badanych, niezależnie od ich wieku. Około 40% respondentów nie myśli o starości. Czy jest to zjawisko pozytywne? A może odsuwanie myśli o tym nieuchronnym etapie życia uniemożliwia takie przygotowanie się do tego okresu, aby był on jak najbardziej produktywny i szczęśliwy? Warto wspomnieć tu przestrogę założycielki pierwszego UTW w Polsce, Profesor Haliny Szwarc, że brak przygotowania do starości własnej jest czynnikiem ryzyka przyspieszonej starości. Niepokojące wydają się również wyniki w grupie pielęgniarek pracujących zawodowo i studiujących (czyli "starszych studentów"), z których prawie połowa przyznaje się do obawy przed starością. Może być wyrazem "kryzysu wieku średniego" albo odzwierciedleniem doświadczeń zawodowych wyniesionych z pracy z pacjentami w podeszłym wieku.

Wnioski

1. Studenci AM i słuchacze UTW różnią się w postrzeganiu hierarchii ważności problemów zdrowotnych występujących w podeszłym wieku.
2. Wiedza o instytucjach i organizacjach działających na rzecz osób w podeszłym wieku jest niewystarczająca. Należy podjąć działania edukacyjne w tym zakresie, co umożliwiłoby lepsze poznanie możliwości współpracy międzysektorowej i uzyskania wsparcia zarówno przez osoby wkraczające w wiek podeszły, jak i pracowników ochrony zdrowia.
3. Większość studentów AM i słuchaczy UTW negatywnie ocenia przygotowanie polskiego systemu ochrony zdrowia do świadczenia usług medycznych osobom w podeszłym wieku.
4. Przygotowanie się do starości i przełamanie głęboko zakorzenionych stereotypów pozostaje nadal jednym z największych wyzwań dla wszystkich grup wiekowych.
5. Działalność naukowa sprzyjająca kontaktom międzypokoleniowym może ułatwiać studentom AM rozwijanie umiejętności i zainteresowań w zakresie komunikacji z osobami w podeszłym wieku.

W ankiecie pt. Co wiemy o starości? respondenci zawarli wiele ciekawych myśli i spostrzeżeń. Autorzy pracy chcieliby przedstawić dwie z nich:
Ze starzeniem trzeba brać się za bary, a nie narzekać - tego uczy UTW. (Słuchacz UTW SGH)
Chcę się zestarzeć jak moja Babcia - z godnością i pięknie. (Studentka AM)