Wprowadzenie

Ważną cechą e-learningu staje się coraz bardziej aktywne włączanie odbiorców procesu kształcenia w jego tworzenie. Tym celom służyć mają technologie i aplikacje Web 2.0, jak również implementacja usług społecznościowych w realizację zajęć online. Pomimo iż wiele mówi się już na temat Web 3.0, to problematyka możliwości, jakie niosą ze sobą technologie Web 2.0 dla edukacji jest w dalszym ciągu bardzo aktualna, a tym samym warta analizy¹.

Zarys technologii w Web 2.0

Web 2.0 to nowa jakość interakcji w internecie oraz nowa forma wykorzystania istniejących zasobów. Zjawisko to kładzie nacisk na tworzenie treści przez użytkowników internetu, dotąd biernie korzystających z zasobów sieci. Akcent położony jest nie tylko na generowanie treści, ale również na współpracę przy jej tworzeniu oraz współdzielenie się zasobami. Tym celom służą technologie i usługi społecznościowe, umożliwiające nowe formy interakcji z zastosowaniem aplikacji internetowych. Mechanizmom powszechnego współtworzenia zasobów, publikacji treści, jak również pozostałym technologiom stanowiącym trzon Web 2.0 warto przyjrzeć się bliżej².

Przegląd należy rozpocząć od bardzo dobrze już znanych internautom mechanizmów wiki. Terminem tym określa się oprogramowanie umożliwiające współpracę wielu użytkowników przy tworzeniu treści internetowych, często bez potrzeby autoryzacji, z publicznym dostępem do edycji treści danego serwisu internetowego. Mechanizm wiki cechuje prostota i łatwość tworzenia oraz aktualizacji stron internetowych, tworzenia linków do zasobów wewnętrznych i zewnętrznych, prosty sposób formatowania i wstawiania tagów oraz możliwość współpracy wielu użytkowników nad jedną stroną. Trzeba podkreślić, iż ta lista cech została przygotowana przez samych internautów, współtworzących "artykuł" Wiki w serwisie Wikipedii³.

Najpopularniejszym oprogramowaniem typu wiki jest MediaWiki⁴ i jest ono wykorzystywane we wszystkich Wikipediach. Wśród innych warto wymienić UseMod (oparte na Perl), TWiki (zaprojektowane dla korporacji), MoinMoin (również dystrybuowane na licencji GNU GPL), DokuWiki (przewidziane do wspólnego tworzenia różnego rodzaju dokumentacji) i PhpWiki (dystrybuowane przez SourceForge.net - największy serwis poświęcony rozwojowi i dzieleniu się aplikacjami typu open source).

Warto podkreślić wysoką popularność Wikipedii na świecie, jako znakomitego przykładu aktywnego zaangażowania użytkowników internetu w proces współtworzenia zawartości stron WWW. Społeczność internautów przygotowała ponad 2 mln haseł w najpopularniejszej, anglojęzycznej wersji Wikipedii. Jej polski odpowiednik posiada już przeszło 430 tysięcy opisanych haseł, które tworzone są od 2001 roku. Wynik ten plasuje polską wersję na czwartym miejscu wśród encyklopedii Wiki na cały świecie. W sumie 253 wersje w różnych językach tworzone są przez ponad 9,5 mln użytkowników, w tym 150 tysięcy internautów z Polski⁵. Co istotne, taka popularność krajowej Wikipedii plasuje serwis na pierwszym miejscu w rankingach dotyczących polskiego rynku edukacyjnych stron internetowych.

Fenomen mechanizmu wiki, współtworzenia treści strony internetowej, nie wyczerpuje zagadnienia wspólnego projektowania treści dokumentów. Idea ta wykroczyła poza edycję stron WWW, odkrywając nowe możliwości dla prac grupowych. Nastąpił rozwój aplikacji umożliwiających współtworzenie dokumentów aplikacji biurowych i biznesowych, jak również rozwój technologii umożliwiających synchroniczną pracę grupową nad jednym dokumentem. Przykładem aplikacji internetowej zapewniającej możliwość wspólnej pracy nad jednym dokumentem typu aplikacji biurowych jest Google Docs⁶. Aplikacja umożliwia zarządzanie pracą nad wspólnym dokumentem - od umieszczenia dokumentu w przestrzeni pracy i nadania uprawnień dostępu poszczególnym osobom, poprzez synchroniczną pracę grupową nad dokumentem oraz ewidencję wszelkich zmian, w tym oznaczenie daty i autora modyfikacji, aż do eksportu finalnego dokumentu do różnych formatów, współdzielenia wyników pracy czy też ich publikacji na stronie internetowej lub blogu. Baza kilkuset aplikacji wspomagających kooperację online prezentuje weblog IT Redux - New Rules for a New IT World (http://itredux.com/office-20/database/).

Drugim filarem koncepcji Web 2.0 są, naturalnie, blogi. Skala blogowania, a zarazem liczba blogów na świecie, na poziomie przekraczającym 100 mln⁷, dobitnie potwierdza zasadność określenia blogosfery jako podstawy rozwoju Web 2.0. Typowy blog posiada system archiwizacji wpisów, możliwość ich komentowania przez czytelników, a także zestaw odnośników, np. blogroll (do blogów polecanych przez autora) oraz system tagowania, wywodzący się z folksonomii, czyli kategoryzacji treści poprzez słowa klucze. Przeznaczenie blogów może być wielorakie. Znalazły one zastosowanie nie tylko jako środek prywatnych zapisów na stronach internetowych, ale przede wszystkim w sferze specjalistycznych dzienników zawodowych, portali tematycznych, narzędzi marketingowych, w prowadzeniu biznesu oraz komunikacji społecznej czy też politycznej. Typową formą dla bloga są wpisy tekstowe. Nietrudno jednak zauważyć w sieci inne rodzaje internetowych dzienników. Do najbardziej popularnych należy zaliczyć: vlog (inaczej wideoblog), photoblog, linklog (kolekcjonujący odnośniki do stron internetowych) oraz tumblelogs (łączący wpisy tekstowe i inne formy przekazu). Wyodrębnia się również moblogi, w przypadku których kryterium wyróżnienia staje się forma dostarczenia treści (a nie sama forma treści) poprzez zastosowanie urządzeń mobilnych. Do najpopularniejszych aplikacji umożliwiających prowadzenie blogów należy zaliczyć: Blogger Google, WordPress, Blogware, TypePad, a na polskim rynku dodatkowo blog.pl, blog.onet.pl oraz blox.pl. Warto dodać, iż większość aplikacji usług społecznościowych posiada wbudowane mechanizmy blogowania.

Wśród innych narzędzi Web 2.0 należy wymienić m.in. social bookmarking, czyli rekomendacje lub współdzielenie społeczne kolekcji odnośników do stron WWW i wiadomości w sieci, katalogowanych przez użytkowników. Rekomendacje te mogą być wzmacniane poprzez systemy rankingowe (liczby wskazań) oraz oceny wartości publikowanych adresów. Jest to forma składowania, kategoryzacji, dzielenia się oraz wyszukiwania stron internetowych zebranych w ramach kolekcji zakładek. Kolekcje te są zwykle publicznie dostępne, ale mogą być również zbiorami prywatnymi lub dostępnymi dla zdefiniowanych grup użytkowników. Kategoryzacja przebiega wielowątkowo, co oznacza możliwość przypisania więcej niż jednego tagu dla adresu strony internetowej czy wiadomości. Istotą social bookmarking jest zatem usprawnienie dotarcia do zasobów internetowych o określonej tematyce bądź właściwościach, poprzez tagi (wspólne dla całego serwisu) lub też listy zakładek danego użytkownika serwisu, którego zainteresowania są bliskie naszym.

Pierwsze serwisy typu social bookmarking powstały w 1996 roku (niedziałający już itList.com), jednakże ich obecna postać, z systemami tagowania, ukształtowała się dopiero w 2003 roku, za sprawą serwisu Del.icio.us. Wśród innych obecnie popularnych serwisów należy wymienić Digg, BookmarkSync, SiteBar, a na polskim rynku Wykop, Linkr, Gwar. Warto też wskazać na rozwiązania specjalizujące się w sferze nauki, takie jak serwis Connotea.

Kolejną grupą narzędzi Web 2.0 są serwisy współdzielenia i wymiany plików (media-sharing services). Serwisy tego typu umożliwiają publikację, dzielenie się oraz wyszukiwanie i prezentację określonego rodzaju zasobów. Wśród wielu rodzajów omawianych serwisów istotną rolę odgrywają serwisy podcastingu, vidcastingu, współdzielenia wideo, fotografii, jak również prezentacji oraz dokumentów.

Podcasting jest formą internetowej publikacji dźwiękowej, najczęściej w postaci regularnych odcinków, z zastosowaniem technologii RSS⁸ do plików dźwiękowych⁹. Podcast może przybierać formę nieformalnego bloga, audycji radiowej czy też różnego rodzaju materiałów (często prezentowanych w odcinkach) czytanych przez lektora. Swoje początki podcasting miał w czasie wprowadzenia na rynek odtwarzaczy mp3, w szczególności iPodów firmy Apple (prowadzący serwis iTunes), które nie posiadały odbiornika radiowego. Dlatego też podcasty traktowane były jako alternatywa dla tradycyjnych audycji radiowych. Inny potentat na rynku odtwarzaczy muzycznych, firma Creative, określa podcasty jako "Personal on Demand". Pliki podcastowe mogą być z powodzeniem odtwarzane na komputerach osobistych, co miało niebagatelne znaczenie dla rozwoju tej technologii przekazu treści. Serwisy tego typu oferują możliwość pobrania plików podcastowych lub ich bezpośrednie odtwarzanie (przeważnie metodą streamingową). Serwisy takie prowadzą m.in. stacje radiowe i telewizyjne, uczelnie i inne ośrodki edukacyjne, koncerny medialne, jak również są popularne wśród polityków.

Vidcasting (video podcast, vodcast) to odpowiednik podcastów dla nagrań wideo. Usługa określana jest również jako wideo na żądanie, technologia transmisji plików wideo przez internet (również z zastosowaniem technologii streamingowych). Pierwsze vidcasty pojawiły się w sieci w 2003 roku, zaś znamiennym przykładem tego typu serwisu jest portal Vodcasts.tv¹⁰. O ile najlepszym przykładem dla zastosowania podcastów w przekazie społeczno-politycznym są nagrania dźwiękowe wystąpień Georga W. Busha¹¹, to w przypadku vidcastów takim przykładem może służyć kanclerz Niemiec Angela Merke^l2. W dopełnieniu gamy usług przekazu wideo w sieci należy wymienić lifecasting (video stream) - stałej transmisji na żywo.

Bardzo dużą popularnością cieszą się serwisy współdzielenia filmów wideo (jak YouTube, Yahoo! Video), fotografii (jak Flickr, PhotoShelter), prezentacji multimedialnych (np. SlideShare, SlideAware) oraz dokumentów (np. ShareMethods, Scribd). Cechą wspólną serwisów współdzielenia zasobów jest możliwość bezpłatnej publikacji własnych zasobów, katalogowania i udostępniania ich publicznie lub z definiowaniem uprawnień dostępu. Niebagatelna jest skala zjawiska - dla przykładu, tylko w serwisie YouTube każdego dnia publikowanych jest 70 tysięcy nowych nagrań.

Odrębną grupę usług Web 2.0 stanowią serwisy społeczności internetowych oraz wirtualne światy. Serwisy społecznościowe wspomagają gromadzenie i poznawanie się osób o podobnych zainteresowaniach (zawodowych, prywatnych), które chcą dalej rozwijać się oraz dzielić swoimi doświadczeniami. Istotnymi elementami takich serwisów są narzędzia do prezentacji swojej osoby, tworzenia grup tematycznych oraz interakcji pomiędzy członkami danej społeczności, zarówno w formie komunikacji synchronicznej, jak i asynchronicznej. Do najpopularniejszych serwisów należy zaliczyć MySpace (ponad 100 mln kont), Facebook (ponad 73,5 mln kont) oraz Bebo (prawie 20 mln kont), a wśród polskich portali - Grono.net (ponad 1,3 mln kont). Wśród serwisów społeczności profesjonalnych, a więc gromadzących osoby o podobnych zainteresowaniach zawodowych należy przede wszystkim należy wymienić portal Linkedln (ponad 15 mln kont).

O ile serwisy społeczności internetowych są jedynie narzędziem łączącym użytkowników i wspomagającym interakcje pomiędzy członkami danej społeczności, to wirtualne światy mogą w całości zastąpić potrzebę rzeczywistego kontaktu u ich użytkowników. Fenomenem na skalę światową okazał się program Second Life, wirtualny świat w grafice trójwymiarowej, tworzony przez jego użytkowników. To pełna symulacja życia i interakcji międzyludzkich, w której zarejestrowano już ponad 12 mln kont¹³. Internautów w wirtualnym świecie reprezentują avatary¹⁴. O ile zazwyczaj avatary przyjmują dość uproszczoną postać (wręcz symboliczną), to w przypadku wirtualnych światów, takich jak Second Life, mamy do czynienia z bardziej już dopracowanymi trójwymiarowymi modelami. Mogą one być dowolnie kształtowane przez użytkowników, a co istotne, wygląd i cechy nadane avatarom mogą wpływać na ich zachowanie, jak również ich odbiór przez innych użytkowników wirtualnego świata.

W podsumowaniu przeglądu technologii Web 2.0 oraz usług społeczności internetowych warto podkreślić rozwój aplikacji wspomagających personalizację treści oraz serwisów łączących różne usługi. Wzmacnianie aktywności użytkownika internetu przejawiać się może również udostępnianiem szerokich możliwości personalizacji prezentowanych treści portalu. Ten nowy trend dąży do jak najpełniejszego definiowania kategorii informacji prezentowanych poszczególnych użytkownikom serwisu. Przykładem może tu być usługa Yahoo Pipes pozwalająca określić internaucie, jakie wiadomości mają być wyświetlane na stronie głównej portalu¹⁵. Wiele innych portali udostępnia prostsze usługi personalizacji¹⁶. Drugi trend przejawia się w łączeniu różnych usług społecznych w jednym serwisie. Przykładem mogą służyć aplikacje do blogowania, które umożliwiają włączenie w stronę prezentacyjną internetowego dziennika np. zbioru zakładek - kolekcji odnośników, katalogowanych w serwisach typu social bookmarking (i ich dynamiczne aktualizowanie) czy też narzędzi do komunikacji synchronicznej. Podobne rozwiązania wprowadzają systemy współdzielenia zasobów poprzez umożliwienie komentowania publikowanych zbiorów, a więc dostarczające narzędzi do komunikacji asynchronicznej pomiędzy użytkownikami serwisu. Bardzo interesującym nurtem jest też rozwój serwisów udostępniających interaktywne mapy. Do map wyposażonych w bazy teleadresowe internauci mogą dodawać i udostępniać wszystkim własne opinie, np. na temat restauracji. Jeszcze bardziej zaawansowane rozwiązania wprowadzono w aplikacjach Google Earth i Google Maps, gdzie umożliwiono użytkownikom publikację wszelkich materiałów (np. filmów wideo) w powiązaniu z konkretnymi miejscami na Ziemi, prezentowanymi na mapach satelitarnych.

Rysunek 1. System map Google.
Przykład informacji dodatkowej dla wskazanego miejsca

Źródło: http://maps.google.com, lokalizacja i dane Uniwersytetu w Nowym Yorku

Zastosowanie technologii i usług Web 2.0 w edukacji

Możliwości zastosowania edukacyjnego zaprezentowanych powyżej technologii i usług są bardzo szerokie. Sam już mechanizm wiki może stanowić znakomitą podstawę przykładu zmian w nauczaniu, w szczególności w e-learningu. Próbując postawić wyraźną granicę pomiędzy e-learningiem tradycyjnym a e-learningiem 2.0 (wzorem Web 2.0), powinno się zastąpić tradycyjną platformę e-learnigową platformą wiki¹⁷. Krok taki sygnalizowałby przejście od dostarczania użytkownikom gotowych treści dydaktycznych na rzecz narzędzi i scenariuszy umożliwiających budowę treści przez kursantów, a więc postawienie na kooperację i współtworzenie treści w czasie zajęć online.

Praktycznym przykładem wykorzystania mechanizmu wiki w edukacji powszechnej i zarazem rozwoju idei budowy treści przez użytkowników, jest projekt Wikiversity¹⁸, który skupia internautów przy tworzeniu i wykorzystaniu wolnych zasobów edukacyjnych. Podstawowym celem projektu jest wspomaganie uczenia się poprzez działanie i współpracę przy konstrukcji zasobów edukacyjnych. Jest to zatem główna różnica w porównaniu z encyklopedią Wikipedia, w której finalny artykuł (strona tematyczna) jest najistotniejszy. Wikiversity stawia na edukację poprzez zabawę oraz tworzenie odpowiedniego środowiska edukacyjnego. Innym przykładem jest serwis M-files Wiki - Encyklopedia Zarządzania¹⁹. Portal prowadzony jest na serwerze Katedry Procesu Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i jego głównym celem jest popularyzacja treści z zakresu szeroko pojętego zarządzania. Prowadzący Encyklopedię starają się osiągnąć jak najwyższą wiarygodność publikowanych treści, dlatego też wszystkie tworzone i edytowane hasła zatwierdzane są przez ekspertów. Wartość edukacyjną M-files Wiki podnosi dodatkowo przygotowany przez prowadzących spis z kategoryzacją haseł, dzięki czemu użytkownicy mogą korzystać z Encyklopedii jak z podręcznika. Elementami M-files Wiki, które odróżniają ją od Wikipedii są także prezentacja autorów haseł tuż pod treścią oraz wymóg założenia konta i logowania się przy tworzeniu i edycji haseł.

Mechanizm wiki może mieć także wiele zastosowań w ramach tradycyjnych procesów dydaktycznych (zajęć w klasie) oraz w ramach tradycyjnego e-learningu (zajęć online). Może służyć m.in. tworzeniu i udostępnianiu przez grupę nauczycieli listy lektur i dodatkowych materiałów dla danego przedmiotu lub też grupowym pracom studentów przy konstrukcji odpowiedzi na zadane polecenie. Możliwość budowy szkieletu artykułu w serwisach typu wiki pozwala też nauczycielowi na przygotowanie ram projektu (czy też szablonu odpowiedzi na zadanie), którego wypełnienie treścią ma być zadaniem dla grupy studentów. Dodatkowo opcje oznaczania fragmentów treści oraz monitoring prowadzonych prac (tworzenia i edycji treści) przez studentów mogą stanowić formę bardzo czytelnej i wartościowej informacji zwrotnej dla nauczyciela.

W powyższym przykładzie efektywny monitoring mogą zapewnić kanały RSS. W takim przypadku ich rolą jest wspomaganie procesu dydaktycznego poprzez utrzymywanie wiedzy nauczycieli i studentów nt. stanu prac nad projektem na stale aktualnym poziomie.

Blog może mieć równie szerokie zastosowanie edukacyjne jak mechanizm wiki. Powszechny dostęp do serwisów umożliwiających założenie bloga i wejście do blogosfery przysporzył tej technologii bardzo dużą popularność. Nie sposób wymienić kilku najważniejszych blogów o profilu edukacyjnym, szczególnie ze względu na ich liczbę. Poszczególne blogi prowadzone są przez jednostki, zaś cecha współtworzenia treści jest znacznie mniej rozwinięta niż w mechanizmach wiki, a w związku z tym rozproszeniem aktywności, mamy oczywiście do czynienia z nieporównywalnie większą liczbą blogów od serwisów wiki. Trzeba natomiast zwrócić uwagę na starania uczelni wyższych w kierunku systemowego włączania usług blogowania do kultury edukacyjnej. Przykładem może służyć Harvard Law School, która udostępnia serwis blogów²⁰ dla całej społeczności Uniwersytetu Harvarda. Swoje blogi prowadzą zarówno nauczyciele akademiccy, jak i studenci.

Można też doszukiwać się wielu zastosowań blogów w procesach dydaktycznych oraz okołodydaktycznych. I tak np. nauczyciel może wykorzystywać blog do pracy z grupą studentów w celu publikacji ogłoszeń czy przekazywania informacji zwrotnej z analizy prac i zadań. Może też prowadzić blog naukowy, umożliwiający studentom pozyskanie wiedzy wykraczającej poza minimum programowe danego przedmiotu. W przypadku zajęć o profilu warsztatowym i seminaryjnym istnieje możliwość zastosowania mechanizmu blogowania dla zwiększenia interakcji i aktywności studentów. Posiłkując się przykładem blogu naukowego - można zobligować studentów do komentowania wpisów, a także prowadzenia rozbudowanej dyskusji na tematy sygnalizowane w blogu. Funkcje komentowania i dyskusji są zwykle opcjonalnie dostępne w aplikacjach do blogowania.

Praktycznym przykładem zastosowania blogów w ramach zajęć e-learningowych ze studentami może być następujący schemat:

• wskazanie studentom blogu i jego prezentacja przez nauczyciela;
• polecenie wyboru tematu (jednego wpisu) przez każdego studenta i jego zgłoszenie na forum dyskusyjnym (w poleceniu zawężenie wyboru wpisów do określonego przedziału czasowego, jak również wprowadzenie obowiązku dokonywania unikalnych wyborów przez studentów);
• polecenie zbadania tematu zasygnalizowanego we wpisie z blogu, jego rozwinięcie oraz przeanalizowanie obecnego stanu przedmiotu (zdarzenia, rzeczy);
• polecenie publikacji w określonym terminie na forum opracowania rozwijającego wpis z blogu (publikacja w wątku uprzednio założonym w celu zgłoszenia tematu przez studenta);
• polecenie i zachęcenie do komentowania oraz rozwijania prac studentów przez innych uczestników kursu (w określonym ramach czasowych);
• punktowanie zarówno opracowań rozwijających wpis z blogu, jak również komentarzy oraz dyskusji dotyczących tychże opracowań.

Ważny jest czytelny system oceniania pracy studentów oraz branie pod uwagę przy ocenianiu jakości wyboru dokonanego przez studenta spośród niekoniecznie jednolitych charakterem wpisów na blogu oraz stopnia wnikliwości zbadania tematu i jakości opisu (styl, przejrzystość, kompletność autorskiego opisu, jak również udokumentowanie tematu, m.in. w formie dodatkowych odnośników internetowych). Klarowne zasady punktacji wypowiedzi powinny być również podane dla oceny dyskusji komentującej przygotowane przez kursantów opracowania. Dodatkowym poleceniem, w przypadku dużej liczby osób w grupie studentów, może być prośba o skupienie się w komentarzach i dyskusji na wybranej, małej grupie opracowań. Z tych samych względów można też wprowadzić ograniczenie w liczbie znaków publikowanych opracowań. Powyższy schemat jest autorskim rozwiązaniem, wdrożonym i testowanym podczas zajęć ze studentami w trakcie wykładu e-learningowego w SGH.

Kolejną gamę serwisów stanowią social bookmarking, które mogą umożliwić budowę kolekcji źródeł zewnętrznych dla programu realizowanego na zajęciach tradycyjnych, czy też e-learningowych. W proces ten nauczyciel może zaangażować grupę studentów. W przypadku zaś samodzielnego redagowania katalogu może on posłużyć, wzorem jednego z rozwiązań dla wiki czy bloga, za listę dodatkowych lektur dla studentów. Lista taka może mieć charakter obligatoryjny dla wszystkich lub też studentów pracujących nad wyrównaniem poziomu wiedzy z przedmiotu. W takim przypadku pomocnym nauczycielowi narzędziem będzie nie tylko możliwość publikowania odnośników do zewnętrznych zasobów edukacyjnych, ale i tworzenie opisów przy każdym z dodawanych do listy odnośników. Każda zaś zmiana na liście może być przesyłana kanałami RSS studentom. Taki schemat pozwala na stymulowanie studentów do systematycznego pogłębiania wiedzy z zakresu programu przedmiotu. Zaletą serwisów social bookmarking w podanych wyżej przykładach jest możliwość zaawansowanego kategoryzowania źródeł (tagi), a przez to także tworzenie podkatalogów tematycznych. W przypadku zajęć e-learningowych narzędzie social bookmarking może być wykorzystane dodatkowo do realizacji bardziej złożonych zadań. Przykładem służyć może polecenie doboru zasobów dla określonych tematów badawczych, realizowane w podgrupach studenckich. Każda z grup może mieć odgórnie określone zbiory tagów (słów kluczy).

Rysunek 2. Przykład struktury katalogu i relacji
z innymi tagami w serwisie typu social bookmarking

Źródło: Serwis del.icio.us, zasoby opisujące Second Life w aspekcie edukacyjnym, http://del.icio.us/secondlife/education

Interesujące rozwiązanie dla dalszego zastosowania wyników prac w ramach bookmarking proponuje dr Gabriela Grosseck²¹, tj. tworzenie map mentalnych w celu analizy relacji pomiędzy stosowanymi przez studentów tagami, dla wybranego zadania (przedmiotu). W tym celu jednak należy wykorzystać specjalny program do Mind Mappingu.

Kolejną z opisywanych grup narzędzi Web 2.0 stanowią serwisy współdzielenia i wymiany plików (media-sharing services). Zakres zastosowania w edukacji serwisów umożliwiających dzielenie się oraz wyszukiwanie i prezentację określonego rodzaju zasobów jest bardzo szeroki i to na wszystkim polach eksploatacji serwisów podcastingu, vidcastingu, współdzielenia wideo, fotografii, jak również prezentacji oraz dokumentów. Według Toma Franklina i Marka van Harmenela²², podcasty mogą służyć do dostarczania wstępnych materiałów w celu przygotowania się studentów do realizacji zajęć tradycyjnych lub też jako forma nagrań audio treści wykładów do późniejszego wykorzystania przez studentów w celu powtórzenia przerabianego materiału. Mogą też wspomóc opanowanie materiału przez studentów nieobecnych na danych zajęciach. Podcasty mogą również być bardzo pomocne w treningach językowych dla studentów obcokrajowców (lub też po prostu dla osób uczących się języka obcego). Z kolei vidcasty mogą wspierać realizację tradycyjnych zajęć poprzez audiowizualną demonstrację np. doświadczeń laboratoryjnych. Nagrania wideo z wykładów mogą być publikowane w serwisach współdzielenia nagrań (np. YouTube), co umożliwia znaczne poszerzenie audytorium - odbiorców treści edukacyjnych. Dodatkowo serwis Google Video posiada wydzielone katalogi (a dokładniej oznaczenia, tagi) na nagrania edukacyjne²³. Do wspomagania realizacji zajęć zarówno tradycyjnych, jak i e-learningowych mogą być również wykorzystane serwisy współdzielenia fotografii. Przykładem może służyć budowa wspólnego zbioru fotografii do zajęć z geografii czy lokalizacji przestrzennej. Aspekt rozproszenia geograficznego uczestników zajęć online w tym przypadku może być bardzo dużym atutem dla jakości i kompletności takiej kolekcji. Dodatkowo serwisy współdzielenia fotografii (takie jak Flickr) umożliwiają zaznaczanie i komentowanie fragmentów zdjęć, co jest bardzo przydatną cechą w realizacji zajęć z wielu przedmiotów. Istotną zaletą serwisów współdzielenia zasobów jest też możliwość publikowania autorskiego materiału na zasadach licencji Creative Commons²⁴, a takie rozwiązanie daje dużo szersze możliwości wykorzystania zbiorów przez innych użytkowników, m.in. użycia zdjęć do celów edukacyjnych.

Warto też wspomnieć o konkretnych inicjatywach wykorzystania serwisów współdzielenia zasobów w celach edukacyjnych. W zakresie projektów współdzielenia nagrań wideo znakomitym przykładem jest inicjatywa Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, który rozwija własną stronę w serwisie YouTube²⁵. Strona Uniwersytetu udostępnia nagrania wideo z tradycyjnie realizowanych zajęć. Uniwersytet do ponad 200 różnych nagrań wykładów dodał także serie kilku kompletnych kursów w formie audiowizualnej. Każdy internauta może swobodnie korzystać z tych zasobów, a ich umieszczenie w tak popularnym serwisie jak YouTube znacznie zwiększa zasięg misji edukacyjnej, jakiej podjął się UC Berkeley. To jednak nie pierwsza inicjatywa w zakresie Web 2.0 realizowana przez ten uniwersytet. Już w 2001 roku UC Berkeley udostępnił na własnym serwerze serwis UC Berkeley Video and Podcast for Courses & Events (webcast.berkeley)²⁶, który do dnia dzisiejszego służy studentom równie dobrze co strona UC na YouTube. Cennym elementem tego serwisu są nagrania wideo i audio nie tylko z obecnie prowadzonych zajęć, ale i kursów archiwalnych, których studenci nie mogą już realizować²⁷.

Rozwój technologii Web 2.0, w szczególności trend tworzenia serwisów podcastowych i vidcastowych, jak również współdzielenia się zasobami (głównie filmami wideo) niesie ze sobą dodatkowe wartości. Idea ta wywołuje w społecznościach ośrodków akademickich coraz większą potrzebę nagrywania wykładów, w szczególności profesorów o najwyższym autorytecie i ich archiwizowania dla kolejnych pokoleń (odrębnym zagadnieniem jest ich publiczne lub ograniczone udostępnianie).

Bardzo duże możliwości dla edukacji stwarza ostatnia z wymienianych grup technologii i usług Web 2.0, tj. serwisy społeczności internetowych oraz wirtualne światy, jak również trend łączenia różnych usług społecznych w jednym serwisie. Serwisy społecznościowe mogą w sposób znaczący wspomagać edukację, w szczególności niesformalizowaną. Przykładem służą serwisy społeczności profesjonalnych, gdzie osoby o zbieżnych zainteresowaniach (m.in. zawodowych) mogą dyskutować online czy też uzyskać fachową odpowiedź na nurtujące pytania. Informacja zwrotna z takiego źródła może być bardziej trafna czy też wartościowa niż treści podręczników lub innych statycznych materiałów edukacyjnych.

Interesującym trendem jest również łączenie różnych usług społecznych w jednym serwisie w aspekcie procesów edukacyjnych. Jeden z najpopularniejszych portali społecznościowych Facebook włączył do usług oferowanym swoim użytkownikom platformę e-learningową CourseFeed przygotowaną na wzór popularnej platformy BlackBoard (BB). Platforma CourseFeed posiada 95% funkcji dostępnych w profesjonalnej platformie BB²⁸. Implementacja platformy umożliwi dostarczanie i organizowanie kursów bezpośrednio w serwisie Facebook, a ich odbiorcami może być populacja 73,5 mln osób, które założyły już konta w tym portalu. Warto też wspomnieć, iż z platformy CourseFeed na Facebook można korzystać bezpłatnie, w przeciwieństwie do BB i wielu innych systemów e-learningowych.

Rysunek 3. Platforma CourseFeed w serwisie
społecznościowym Facebook

Źródło: Serwis Facebook, strona materiałów przykładowego kursu na platformie CourseFeed, http://www.facebook.com (strona wymaga logowania)

Drugi przykład łączenia usług w jednym serwisie to Confluence²⁹ - rozbudowana wersja aplikacji typu wiki. W Confluence położono nacisk na narzędzia znane z serwisów społecznościowych, a sama platforma kierowana jest do społeczności uczących się z nastawieniem na dzielenie się wiedzą w korporacjach.

Wartą przedstawienia, w zakresie zastosowań mechanizmów serwisów społecznościowych w edukacji, jest również platforma Elgg. Platformę wdrożył m.in. Uniwersytet w Brighton. Uczelnia ta zintegrowała Elgg z posiadanymi systemami informatycznymi, w tym z platformą e-learningową. Tym samym dostęp do Elgg otrzymała 36-tysięczna społeczność studentów. Bardzo szybko zaczęli oni odkrywać bogatą gamę funkcji Elgg oraz stali się aktywną społecznością blogującą. Elgg pomaga też w nawiązywaniu kontaktów osobom o zbieżnych zainteresowaniach oraz w tworzeniu e-portfolio przez studentów. Platforma wspiera również sam proces dydaktyczny. Studenci wybranych kierunków studiów publikują autorskie filmy na Elgg w oczekiwaniu na komentarze i informację zwrotną na ich temat od pozostałych uczestników zajęć. Osoby odpowiedzialne za rozwój ICT w dydaktyce Uniwersytetu twierdzą, iż dzięki tej platformie przekształcają wirtualne środowisko uczenia się w środowisko dzielenia się wiedzą³⁰.

Rysunek 4. Platforma Elgg na Uniwersytecie w Brighton

Źródło: community@Brighton, http://community.brighton.ac.uk/

Odrębnym zagadnieniem, na które należy zwrócić uwagę, jest rozwój projektów edukacyjnych w wirtualnych światach. W Second Life (SL), największym wirtualnym świecie dostępnym w sieci, mnożą się inicjatywy ośrodków edukacyjnych. Liczba osób grających w SL i spędzających w nim codziennie wiele godzin systematycznie rośnie. Dlatego też rozwija się idea oferowania w SL usług edukacyjnych, będących odwzorowaniem np. rzeczywistej oferty dydaktycznej danej uczelni. Jest to także niepowtarzalna okazja dla ekspansji ośrodków akademickich do prowadzenia zajęć dla międzynarodowych grup studentów i wolnych słuchaczy.

Rysunek 5. Wirtualny świat Second Life, widok sali wykładowej

Źródło: Second Life, Centrum szkoleniowe Cisco w SL

Możliwości edukacyjne dla użytkowników SL rosną nie tylko ze względu na zakładanie swoich przedstawicielstw w wirtualnym świecie przez ośrodki akademickie i szkoleniowe. Wirtualne światy stwarzają niepowtarzalną okazję do kontaktu i interakcji z innymi użytkownikami z całego świata. Taka sposobność umożliwia wymianę dobrych praktyk, dzielenie się wiedzą i informacjami. Może też pomóc w realizacji badań w zakresie niemożliwym do osiągnięcia w rzeczywistości, co jest szczególnie istotne dla studentów z małych ośrodków akademickich³¹. Burzliwy rozwój Second Life oraz innych gier tego typu pozwala postawić tezę, iż możliwości edukacyjne wirtualnych światów nie zostały jeszcze w pełni odkryte.

Podsumowanie

Zaprezentowany w opracowaniu przegląd technologii i usług Web 2.0 oraz przedstawiona gama przykładów ich zastosowania w edukacji wskazują, iż nowe narzędzia internetowe mogą znakomicie wspierać, a nawet zastępować tradycyjną formę procesu kształcenia; mogą też dobitnie zmienić scenariusze zajęć online projektowane dla wykładów e-learningowych.

Jest to jednak początek drogi rozwoju inicjatyw edukacyjnych z zastosowaniem Web 2.0. W obliczu koncentracji na uczeniu się poprzez działanie, współtworzenie i współdzielenie zasobami, zagadnieniem do analiz i dyskusji pozostaje kwestia praw własności generowanych zasobów oraz ochrony praw autorskich użytkowanych i przetwarzanych treści. W przypadku blogosfery można wyraźnie odróżnić wpisy podstawowe oraz komentarze i rekomendacje, jednakże już w mechanizmach wiki treść budowana jest dynamicznie i finalnie stanowi jednorodny dokument. Dodatkowo, do grona autorów i aktywnych użytkowników zasobów (aktywność rozumiana m.in. jako czynność przetwarzania zasobu) należy również dołączyć właścicieli serwisów, w których odbywają się procesy publikacji, przetwarzania i konsumpcji zasobów.

Przed władzami uczelni i środowiskiem akademickim stoi wiele wyzwań związanych z wdrażaniem i rozwojem technologii oraz usług Web 2.0. Obecne debaty prowadzone w środowisku dotyczą skali otwartości uczelni i upubliczniania treści dydaktycznych - wzorem prezentowanych w opracowaniu przykładów, jak inicjatywy Uniwersytetu w Berkeley oraz wzorem innych inicjatyw, np. projektu OpenCourseWare³², realizowanego przez Massachusetts Institute of Technology czy projektu OpenLearn - LearningSpace³³, prowadzonego przez the Open University. Do tych pytań należy dodać szereg związanych bezpośrednio z implementacją technologii Web 2.0, takich jak:

• Jakie narzędzia i technologie Web 2.0 wdrażać do procesów dydaktycznych?
• Czy integrować je z zamkniętymi systemami środowiska edukacyjnego (np. platformami e-learningowymi), czy też trakować je jako otwarte serwisy z publiczną dostępnością zasobów?
• W przypadku wyboru publicznego dostępu do tworzonych przez studentów zasobów, jak postępować z tymi treściami po zakończeniu studiów przez ich autora?
• Jak zachęcać do korzystania z narzędzi Web 2.0?
• Czy kontrolować proces tworzenia wszystkich treści przez studentów i jak reagować w przypadkach łamania zasad (np. netykiety)?
• Czy rozwijać własne narzędzia Web 2.0, ściśle dopasowane do potrzeb uczelni, czy też korzystać z oprogramowania dostępnego w sieci (np. open source)?
• Czy zachęcać do korzystania z dostępnych już w internecie serwisów Web 2.0, czy też adaptować (lub budować) i utrzymywać takie narzędzia w uczelnianych strukturach oraz firmować je logotypem uczelni?

To jedynie wybrane spośród wielu pytań, na które każdy ośrodek akademicki powinien samodzielnie odnaleźć odpowiedzi, by rozwój technologii i usług Web 2.0 był dopasowany do potrzeb środowiska i równocześnie zgodny ze światowymi trendami.

Nie należy jednak wątpić, iż nowe technologie i usługi identyfikowane z ideą Web 2.0 wpływają na zmiany w środowisku dydaktycznym, w którym trendem staje się przechodzenie z tradycyjnych form przekazu wiedzy na aktywne uczestniczenie studentów w tworzeniu wiedzy i zasobów edukacyjnych.

Bibliografia

• M. Dąbrowski, R. Neczaj, M. Zając, Doskonalenie metodologii - metodyka prowadzenia wirtualnych zajęć w kontekście nowych trendów w e-learningu, projekt w ramach badań własnych SGH, czas realizacji: maj-październik 2007.
• T. Franklin, M. van Harmelen, Web 2.0 for Content for Learning and Teaching in Higher Education, 28 maja 2007 r., http://www.jisc.ac.uk/media/documents/programmes/digital...
• W. Gogołek, Technologie informacyjne w edukacji, [w:] M. Dąbrowski, M. Zając (red.), e-edukacja.net, FPAKE, Warszawa 2007.
• G. Grosseck, Using del.icio.us in education, http://www.scribd.com/doc/212002/Using-delicious-In-Education
• J. Hendzel, Uczymy się blogując?, "e-mentor", 2007, nr 4 (21)
• D. Antonie, Second Life w nauczaniu - wywiad z Sarah Robbins, "e-mentor", 2007, nr 4 (21)
• M. Kierepka, Popfly - mashup dla każdego, CodeGuru, http://www.codeguru.pl/article-709.aspx
• T. O'Reilly, Technology and Tools of Change, O'Reilly Media, Inc. http://tim.oreilly.com/articles/toolsofchange_0804.html
• T. O'Reilly, What is Web 2.0, O'Reilly Media, http://www.oreillynet.com/pub/a/oreilly/tim/news/2005/09/30/what-is-web-20.html
• M. Owen, L. Grant, S. Sayers, K. Facer, Social software and learning, Futurelab 2006
• E. D. Patarakin, Social services of Web 2.0 for teaching and learning, http://static.scribd.com/docs/8l5rhwqit66n7.pdf
• J. Sanchez, Second Life: An Interactive Qualitative Analysis, Ed/ITLib, http://www.editlib.org/index.cfm?fuseaction=Reader.ViewAbstract&paper_id=24730
• J. Sanchez, L. Jarmon, Blog - Educators Coop - Second Life Teaching and Learning, http://www.educatorscoop.org/blog/

Netografia

• Wikipedia, Wolna Encyklopedia, http://pl.wikipedia.org
• The Wikipedia, Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org