Wprowadzenie

Jednym z efektów członkostwa Polski w Unii Europejskiej jest upowszechnianie się opinii, że obecnie wiedza odgrywa fundamentalną rolę w życiu społeczno-gospodarczym, na rynku pracy i w życiu konsumenta. Wiele miejsca poświęca się kształceniu ustawicznemu, czyli uczeniu się przez całe życie, a procesowi temu sprzyjają nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne.

Edukacja konsumencka - cele i korzyści

Kształcenie ustawiczne jest problematyką interdyscyplinarną. Procesy integracyjne zachodzące w Europie powodują, że konsument i problem jego ochrony znajdują się w centrum zainteresowania Unii Europejskiej. W realizowanej polityce konsumenckiej wiele miejsca Unia poświęca zagadnieniom wdrażania idei kształcenia ustawicznego do problematyki konsumenckiej. Jest to niezwykle istotne z uwagi na szybki postęp w możliwościach zaspokajania potrzeb, szeroką ofertę produktów i usług, formy sprzedaży oraz możliwości oddziaływania na konsumenta. Zmianie ulegają przepisy regulujące prawa, a także obowiązki konsumenta i sprzedawcy. Zmiany te rodzą zapotrzebowanie na konsumentów wyposażonych w wiedzę, świadomych, potrafiących racjonalnie gospodarować budżetem, podejmować odpowiedzialne decyzje.

Ustawiczne kształcenie konsumentów, czyli edukacja konsumencka prowadzona od najmłodszych lat, pozwala budować społeczeństwo odpowiedzialne, tzn. konsumenci są w stanie dokonać refleksji nad indywidualnymi wzorcami konsumpcji, przeanalizować ich wpływ na globalne społeczeństwo, środowisko i indywidualną jakość życia. Innymi słowy rozumieją wagę trwałej i zrównoważonej konsumpcji, stają się odpowiedzialni za tworzone jej wzorce, które uwzględniają ograniczone zasoby naturalne.

Jak wspomniano wcześniej, kształcenie ustawiczne ma charakter interdyscyplinarny. Edukacja konsumencka ma dostarczyć wiedzy na temat racjonalizacji potrzeb, sposobów ich zaspokajania, zakupów oraz procesów związanych z wykorzystaniem i użytkowaniem posiadanych zasobów. Proces edukacji konsumenta powinien uwzględniać trzy płaszczyzny oddziaływania¹:

• obszar wykształcania się określonego układu wartości i potrzeb konsumpcyjnych - etap ten ma szczególne znaczenie przy kształtowaniu proekologicznego i prospołecznego nastawienia konsumentów;
• obszar konkretyzacji potrzeb w określonych uwarunkowaniach rynkowych - edukacja powinna koncentrować się wokół działań mających na celu racjonalizację decyzji konsumpcyjnych. Ograniczone zasoby finansowe niektórych konsumentów mogą ograniczać suwerenność konsumenta, sprawiając, że wobec coraz bogatszej oferty towarów i usług dopasowanie zakupu do potrzeb staje się coraz trudniejsze, a potencjalne błędy (niewłaściwe decyzje wyboru, zakupu) mają większe znaczenie;
• obszar finalnej konsumpcji - edukacja konsumentów powinna być wykorzystywana jako narzędzie racjonalizujące proces prowadzenia gospodarstwa domowego.

Wiedza przekazywana konsumentom (zróżnicowana co do treści z uwagi na grupę wiekową) powinna zachęcać do analizowania i podejmowania decyzji w oparciu o wartości, odczuwane potrzeby oraz stawiane wymagania. Gromadzona przez lata pozwala stworzyć konsumenta-twórcę swojej pozycji na rynku, czyli konsumenta myślącego. Pomaga także budować społeczeństwo obywatelskie, odpowiedzialne za środowisko naturalne. Można również powiedzieć, że edukacja konsumencka przyczynia się do budowania i utrzymywania równowagi sił między producentami, handlowcami, usługodawcami a konsumentami.

Korzyści wynikające z edukacji konsumenckiej można odnieść do:

• jednostki (konsumenta) - wykształcają się nowe postawy, umiejętności, które zwiększają odpowiedzialność konsumentów za podejmowane decyzje nabywcze, osiąganie satysfakcji z dokonywanych zakupów. Wyedukowani konsumenci są w stanie lepiej ocenić jakość towaru, usług i ich związek z ceną, dochodzić swoich praw konsumenckich, a także potrafią zwrócić się o pomoc, informację do instytucji i organizacji konsumenckich;
• społeczeństwa - wykształcają się umiejętności rozumienia: roli gospodarki rynkowej, wspólnych wartości, takich jak - zrównoważony rozwój, zdrowie, obywatelstwo, odpowiedzialność, solidarność. Edukacja konsumencka dotyczy umiejętności, postaw i wiedzy potrzebnych do życia w społeczeństwie konsumpcyjnym, społeczeństwie obywatelskim.

Znaczenie projektu DOLCETA w edukacji konsumenckiej

Edukacja konsumencka w przedstawionym powyżej wymiarze i w relacji z kształceniem ustawicznym znalazła swój wyraz i praktyczną realizację w projekcie Unii Europejskiej - DOLCETA.

DOLCETA stanowi skrót od nazwy Development of Online Consumer Education Tools for Adults. Projekt ten powstał na zlecenie Dyrekcji Generalnej ds. Zdrowia i Ochrony Konsumentów (DG SANCO) przy wsparciu Komisji Europejskiej i współpracy partnerów z wszystkich krajów członkowskich Unii. Koordynatorem projektu jest EUCEN (European Universities Continuing Education Network) największa europejska i multidyscyplinarna sieć uniwersytetów oferujących kształcenie ustawiczne². W projekcie uczestniczy EAEA (European Association for the Education of Adults), które odpowiada za metodologiczną i pedagogiczną prawidłowość projektu³.

Dolceta⁴ stanowi interaktywny środek służący przekazywaniu informacji, porad i szkoleniu konsumentów, w celu dostarczenia im niezbędnej wiedzy potrzebnej przy porównywaniu oferowanych na rynku produktów i usług oraz ochrony własnych praw konsumenckich.

Projekt Dolceta powstał w 2004 r. i w pierwszej fazie był realizowany przez piętnaście tzw. "starych" krajów członkowskich UE. Składał się z dwóch internetowych modułów tematycznych:

• Moduł 1 - Prawa konsumenta, koncepcja została opracowana przez zespół pracowników Université Catholique de Louvain (UCL);
• Moduł 2 - Usługi finansowe, koncepcję opracował zespół pracowników Université Haute Alsace (UHA).

Opracowania zawarte w modułach zostały zaadaptowane do warunków prawnych oraz dostosowane do potrzeb i praktycznych realiów ochrony konsumentów w poszczególnych krajach uczestniczących w projekcie.

Faza druga projektu Dolceta rozpoczęła się 1 kwietnia 2005 r. i została zakończona 30 czerwca 2006 r. Do realizacji projektu włączyło się dziesięć państw, nowych członków Unii Europejskiej. W każdym kraju zaproszono do współpracy, jako partnera w projekcie, instytucję, w której powołano Zespół koordynujący. Zazwyczaj partnerem była wyższa uczelnia współpracująca z EUCEN w obszarze kształcenia ustawicznego na poziomie uniwersyteckim.

W Polsce partnerem w projekcie Dolceta została Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, aktywny członek EUCEN, uczelnia posiadająca doświadczenie i specjalistów w zakresie problematyki objętej programem projektu. Powołano Zespół koordynujący, w skład którego weszli specjaliści z zakresu jakości, polityki konsumenckiej, finansów i bankowości (reprezentanci Katedry Zarządzania Jakością, Katedry Poziomu Życia i Konsumpcji oraz Katedry Bankowości)⁵. Przy realizacji projektu szereg problemów konsultowano z organizacjami konsumenckimi, z Miejskim Rzecznikiem Praw Konsumenta oraz z Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Dokonano adaptacji do polskich warunków prawnych i praktyki konsumenckiej, opracowań zawartych w modułach 1 i 2. Podobne prace były prowadzone w 25 krajach członkowskich UE, w ich wyniku powstał unijny Portal Edukacyjny DOLCETA⁶.

Portal obejmuje usługi finansowe i prawa konsumenta, które należą do najważniejszych zagadnień naszego życia codziennego. Wielu konsumentów nie wie, w jaki sposób podjąć kredyt, jak spłacić hipotekę, w jaki sposób oblicza się oprocentowanie lokaty lub kredytu, czy można uzyskać na podobnych zasadach kredyt w innych krajach Unii Europejskiej. Również zasady ustalania i prezentowania ceny towarów i usług, gwarancja jakości i bezpieczeństwa produktów czy umowa sprzedaży - to zagadnienia, które często są problematyczne dla konsumentów. Tymczasem to konsumenci muszą sami te problemy rozwiązywać i ponosić pełną odpowiedzialność za ewentualne skutki swoich decyzji.

Konsumenci potrzebują wiedzy, żeby zrozumieć informacje zawarte na opakowaniu czy w treści umowy i wykorzystać je w odpowiedni sposób. Istnieje wprawdzie ochrona prawna i organizacje konsumenckie, których zadaniem jest niesienie pomocy konsumentom, ale bardzo często zainteresowani nie mają na ten temat odpowiedniej wiedzy. Dowodzą tego wyniki badań prowadzone m.in. przez pracowników Katedry Poziomu Życia i Konsumpcji SGH⁷.

Unia Europejska tworzy olbrzymi rynek dla swobodnego przepływu towarów, usług, ludzi i kapitału. W Portalu zaprezentowano reguły funkcjonowania Wspólnego Rynku i wyjaśniono ich znaczenie dla konsumentów, uwzględniając specyfikę każdego kraju.

Skoncentrowano się na najczęściej stawianych pytaniach oraz najbardziej problematycznych sytuacjach z życia konsumenta, związanych z ochroną jego podstawowych praw. Przykładowo: Podpisanie przez konsumenta umowy sprzedaży pociąga za sobą określone konsekwencje. Jakie przepisy cię ochronią? W jakich sytuacjach sprzedawca ma obowiązek się do nich zastosować? Jakie obowiązki wynikają dla ciebie z takiej umowy?

Kupiłeś nowy telewizor, ale w domu okazuje się, że nie działa on tak, jak powinien; zamówiłeś przez Internet książki z Francji i nigdy ich nie otrzymałeś; dostałeś fakturę na niezwykle wysoki rachunek za telefon komórkowy; zarezerwowałeś wczasy, które znacznie odbiegały od ich opisu w ulotce reklamowej. Co możesz zrobić? Jak rozwiązywać problemy konsumenckie? Co zrobić, jeśli twoje prawa nie są respektowane?

Masz trochę oszczędności i chciałbyś je zainwestować, ale nie wiesz w co: rachunek oszczędnościowy, obligacje, akcje, ubezpieczenie na życie... Chciałbyś dowiedzieć się trochę więcej na temat opodatkowania tych inwestycji, chciałbyś zainwestować "etycznie"... Jakie są rodzaje inwestycji, jak można dokonać wyboru inwestycji biorąc pod uwagę możliwości finansowe i potrzeby?

Odpowiedzi na pytania zawarte w Portalu Dolceta są zarówno praktycznej, jak i prawnej natury. Teoretyczne informacje zostały wsparte ćwiczeniami i przykładami, które mają na celu pomoc w lepszym zrozumieniu tematu. Są one dostosowane do potrzeb polskiego konsumenta i konsumentów we wszystkich krajach UE. Zostały przetłumaczone na 20 języków narodowych. Portal zawiera również odnośniki do innych stron internetowych, istotnych i interesujących dla tych, którzy chcieliby poszerzyć zakres wiedzy na dany temat.

Moduły edukacyjne

Portal Dolceta składa się z dwóch modułów, które stanowią materiał edukacyjny przedstawiony w formie interaktywnych zajęć o różnych poziomach trudności.

Moduł 1: Prawa konsumenta - w jego skład wchodzą następujące sekcje: Umowa sprzedaży, Oznaczanie cen, Sprzedaż na odległość, Reklama, Bezpieczeństwo produktów i usług, Rozstrzyganie sporów, Wspólny Rynek.

Moduł 2: Usługi finansowe - w jego skład wchodzą następujące sekcje: Budżet domowy, Kredyt konsumencki, Kredyt hipoteczny, Rachunek bieżący, Płatności gotówkowe, Inwestycje.

Informacje w każdym z modułów zostały podzielone według 3 szczebli trudności:

• Poziom 1. Informacje podstawowe;
• Poziom 2. Informacje szczegółowe;
• Poziom 3. Informacje specjalistyczne.

Opracowano także Słowniczek, który zawiera najważniejsze pojęcia stosowane w modułach oraz ich wytłumaczenie.

W ramach projektu Dolceta opracowano również Podręcznik szkoleniowy, który stanowi materiał pomocniczy dla internetowych modułów. Obejmuje on przykłady zastosowania informacji zawartych w poszczególnych modułach, a także konspekty zajęć, które mogą być przydatne w wykorzystaniu materiału interaktywnego do przygotowania zajęć na tematy związane z ochroną praw konsumenta. Jest to istotne w sytuacji, gdy nauczyciele (instruktorzy) nie mają doświadczenia w pracy z internetem. Podręcznik, poprzez ścisły związek z modułami, może stanowić inspirację do korzystania z interaktywnych metod nauczania, a także do wykorzystywania internetu jako środka nauczania.

Bezpieczeństwo i edukacja konsumenta jako element kształcenia ustawicznego

Projekt Dolceta oparty jest na formule interaktywnej platformy komunikacji z konsumentami w krajach UE i stanowi nowoczesne uzupełnienie bogatego repertuaru inicjatyw i działań edukacyjnych w zakresie kształcenia ustawicznego (lifelong learning) i kształcenia na odległość (distance learning). Założeniem wyjściowym projektu było podniesienie poziomu świadomości konsumenckiej poprzez opracowanie zestawu narzędzi dostępnych online, które mogą być wykorzystane przez samych konsumentów i różnorodne instytucje edukacyjne na różnych poziomach kształcenia (np. w szkołach przez nauczycieli, kursy dla dorosłych, kształcenie na odległość itp.). Ogromne zainteresowanie projektem sprawiło, że w maju 2007 roku przystąpiono do realizacji III fazy projektu Dolceta i opracowania kolejnych dwóch modułów:

• Moduł 3: Bezpieczeństwo konsumenta;
• Moduł 4: Edukacja konsumencka.

Ta faza projektu zostanie zakończona w lipcu 2008 r. Do współpracy w ramach Dolcety włączyły się dwa nowo przyjęte kraje UE - Bułgaria i Rumunia.

Partnerem polskim w tej fazie projektu jest ponownie Szkoła Główna Handlowa, w której powołano Zespół koordynujący. Do współpracy zaproszono specjalistów ze Stowarzyszenia Konsumentów Polskich (SKP) oraz z Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli (CODN)⁸.

Moduł 3. obejmuje zagadnienia związane z zapewnieniem bezpieczeństwa konsumentom na europejskim, wspólnym rynku. W opracowaniach zostanie zaprezentowana problematyka dotycząca: bezpiecznego użytkowania produktu, odpowiedzialności za produkt, nadzoru rynku w UE i w poszczególnych krajach członkowskich, zasad wycofania produktu z rynku, znaków bezpieczeństwa, systemu informacji o produktach niebezpiecznych, instytucji stanowiących źródło pomocy i wsparcia dla konsumentów.

Z punktu widzenia bezpieczeństwa konsumentów prezentowane są najważniejsze kategorie produktów, z którymi mamy do czynienia w naszym codziennym życiu: produkty dla dzieci (w tym: zabawki, artykuły dla dzieci, wyposażenie placów zabaw), kosmetyki i artykuły higieny osobistej, produkty niebezpieczne, artykuły gospodarstwa domowego, środki ochrony osobistej, tekstylia i pojazdy. Konsumenci będą mieli możliwość poznania zasad ich bezpiecznego użytkowania, oznakowania i zagrożeń wynikających najczęściej z niewłaściwego stosowania. Wszystkie opracowania kończą się interaktywnymi ćwiczeniami, quizami, przykładami postępowania z konkretnym produktem, dzięki którym konsument może sprawdzić swoją wiedzę. Podawane są również aktualne regulacje prawne, normy i linki do najważniejszych internetowych źródeł informacji.

Moduł 4. zawiera zagadnienia związane z prowadzeniem edukacji konsumenckiej na różnych poziomach nauczania, w ramach kształcenia ustawicznego, edukacji formalnej i nieformalnej. Jest adresowany do nauczycieli, szkoleniowców, specjalistów z zakresu edukacji konsumenckiej, organizacji konsumenckich i edukacyjnych oraz do konsumentów, którzy chcą pogłębić i sprawdzić swoją wiedzę.

Na wstępie zostanie zaprezentowana wspólna, europejska koncepcja, która pozwoli odpowiedzieć na podstawowe pytania: Po co? Jak? Czego? Kogo? Gdzie? - nauczać oraz prowadzić edukację konsumencką. Problematyka zasadnicza obejmuje obszary tematyczne ukierunkowane na edukację konsumenta w zakresie: Zarządzanie finansami, Bezpieczeństwo i zdrowie konsumentów, Odpowiedzialny konsument, Usługi.

Zagadnienia te są opracowywane w formie scenariuszy lekcji, do których dołączone są narzędzia edukacyjne, ćwiczenia oraz quizy stanowiące pomoc dla nauczyciela. W każdym scenariuszu umieszczone są linki do stron internetowych, pozwalające na pogłębienie wiedzy z danego zakresu.

Korzyści dla konsumentów z projektu DOLCETA

Informacje dostępne dla konsumentów w ramach projektu Dolceta stanowią użyteczne kompendium wiedzy, łatwe do odnalezienia na internetowej stronie: www.dolceta.net. Dotyczą one niezwykle istotnych kwestii z punktu widzenia praw konsumentów, takich np. jak:

• zakupy online i sprzedaż na odległość,
• niedozwolone klauzule w obrocie towarowym,
• reklamacje, zwrot zakupionych towarów i zasady obniżek cen,
• timesharing i wyjazdy turystyczne,
• respektowanie praw konsumentów w usługach bankowych i ubezpieczeniowych,
• nieuczciwa reklama (manipulacje emocjonalne, reklama porównawcza, fałszywi eksperci itp.).

Istotnym walorem projektu Dolceta jest fakt, że konsumenci mają dostęp "pod jednym szyldem", w ściśle określonym miejscu w sieci, do eksperckiej wiedzy na temat zagrożeń czyhających na nich w obrocie towarowym, ich praw i obowiązków, możliwości dochodzenia swoich roszczeń, uzyskiwania porad prawnych itp.

Jest to ważne źródło referencyjne, wirtualny przewodnik po rozległej problematyce dotyczącej praw konsumenckich, różnych aspektów zachowań konsumentów, trudnych sytuacji, w jakich mogą się znaleźć i możliwości wybrnięcia z nich. Konsumenci mogą korzystać z tego źródła w różny sposób:

• w ramach swoistej prewencji mogą rozszerzyć swoją wiedzę ogólną dotyczącą spraw konsumenckich oraz pozyskać informacje, które będą im przydatne w przyszłości;
• mogą uzyskać lub zweryfikować informacje na ściśle określony temat (np. na co zwracać uwagę przy zakupie samochodu lub zawieraniu transakcji online);
• mogą znaleźć rozwiązanie konkretnego problemu (np. jak zareklamować wadliwy towar, co zrobić jeśli zakupiony produkt jest niebezpieczny itp.) oraz dane teleadresowe do różnych instytucji i organizacji zajmujących się przestrzeganiem zasad uczciwej konkurencji i ochroną interesów konsumenta (np. w Polsce UOKiK, Inspekcja Handlowa, Federacja Konsumentów, Stowarzyszenie Konsumentów Polskich, Europejskie Centrum Konsumenckie).

Unikatowym atutem projektu jest jego interaktywny charakter: konsumenci mogą, oprócz szybkiego i łatwego zdobycia potrzebnych informacji, sprawdzić swoją wiedzę dotyczącą praw konsumenckich, regulacji prawnych (np. ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej), pułapek, na które należy zwracać uwagę przy zawieraniu transakcji handlowych itp. Służą temu ćwiczenia, testy i quizy, zmuszające konsumentów do pewnej aktywności intelektualnej i sprzyjające realizacji zasady "uczenie się poprzez działanie" (learning by doing).

Ważnym rezultatem projektu jest podnoszenie świadomości konsumentów i uwrażliwianie ich na ważne kwestie, z uwzględnieniem wyzwań o charakterze paneuropejskim i globalnym, takich jak:

• zanieczyszczenie środowiska naturalnego,
• naruszenie równowagi globalnego ekosystemu,
• problem śmieci i odpadów pokonsumpcyjnych (utylizacja, segregacja, opakowania biodegradowalne itp.),
• konieczność oszczędzania energii,
• oszczędne korzystanie z ograniczonych zasobów środowiska naturalnego.

Reasumując, oprócz wymiaru pragmatycznego (użyteczna, przyjazna dla konsumentów platforma komunikacji, źródło wielu interesujących i przydatnych informacji) projekt DOLCETA spełnia bardzo ważną funkcję edukacyjną, poprzez propagowanie wzorców zrównoważonej konsumpcji (sustainable consumption) oraz kształtowanie postaw odpowiedzialności konsumenckiej i obywatelskiej, określanych w oficjalnych dokumentach UE jako civic consumerism.

Praktyczne wykorzystanie i promocja projektu DOLCETA

Projekt Dolceta jest wysoko oceniany przez Komisję Europejską, Dyrekcję Generalną ds. Zdrowia i Ochrony Konsumentów (DG SANCO) oraz instytucje i organizacje konsumenckie w krajach członkowskich, w tym także w Polsce.

Kwestię zasadniczą stanowi natomiast rozpowszechnianie projektu wśród instytucji edukacyjnych i oczywiście wśród konsumentów. Niezbędna jest promocja, realizowana zarówno na szczeblu europejskim, jak i krajowym, dotyczy to zresztą wszelkich działań związanych z edukacją konsumencką.

Istotnym elementem promocji była konferencja nt. Complex markets, confident consumers: enabling Europe's citizens to know and use their rights, zorganizowana 29 czerwca 2006 r. w Brukseli, z inicjatywy DG SANCO. Do udziału zostali zaproszeni przedstawiciele Parlamentu Europejskiego, odpowiednich ministerstw i instytucji, organizacji konsumenckich na szczeblu europejskim i krajowym, koordynatorzy projektu Dolceta oraz przedstawiciele mediów. Na tym forum został zaprezentowany i pozytywnie przyjęty projekt Dolceta - koncepcja i narzędzia edukacyjne opracowane w ramach Modułu 1 i 2, zawarte w portalu.

W skali europejskiej Dolceta jest promowana przez EUCEN, która poprzez swoich członków i narodowe sieci kształcenia ustawicznego dociera do około 700 europejskich uniwersytetów. Odnośnik do portalu Dolceta znajduje się także na stronie internetowej EAEA - Stowarzyszenia, które zrzesza 130 organizacji kształcących dorosłych w 41 krajach.

W Polsce, jak już wspomniano, najważniejsze instytucje i organizacje konsumenckie uznały przydatność projektu w procesie edukacji konsumentów. Reprezentanci Stowarzyszenia Konsumentów Polskich włączyli się aktywnie do opracowywania kolejnych modułów, korzystają z osiągnięć projektu w szkoleniach i innych formach swojej działalności. Odnośnik do portalu Dolceta został umieszczony na stronie internetowej SKP⁹.

Portal Dolceta jest wykorzystywany jako źródło informacji i pomoc w realizacji zajęć w wielu polskich uczelniach wyższych, w których są prowadzone zajęcia z zakresu praw i ochrony konsumenta, a także obejmujące problematykę jakości, towaroznawstwa, usług, konsumpcji, postępowania konsumentów na rynku oraz integracji europejskiej. Zainteresowane projektem są także Uniwersytety Trzeciego Wieku funkcjonujące przy uczelniach. Współpraca z CODN umożliwi dodatkowo rozpowszechnianie wyników projektu w obszarze szkolnictwa ogólnego, na różnych poziomach i w różnego typu szkołach.

Wydaje się, że przydatność praktyczna portalu Dolceta będzie wzrastać wraz ze wzrostem świadomości polskich konsumentów oraz z rozwojem edukacji konsumenckiej realizowanej przede wszystkim w ramach edukacji nieformalnej, stanowiącej istotny element kształcenia ustawicznego.

Bibliografia

• A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, I. Ozimek, Ochrona i edukacja konsumentów we współczesnej gospodarce, PWE, Warszawa 2005.
• A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło (red.), Konsumpcja w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, PWE, Warszawa 2007.

Netografia

• http://www.eucen.org - EUCEN (European Universities Continuing Education Network)
• http://portal.dolceta.net/ - Portal DOLCETA
• www.eaea.org - EAEA (European Association for the Education of Adults).
• www.skp.pl - SKP (Stowarzyszenie Konsumentów Polskich).