Wprowadzenie

Internet jest dzisiaj dla wielu osób nie tylko źródłem informacji, ale i miejscem, gdzie można załatwić wiele spraw - od tych osobistych po urzędowe. Liczba usług realizowanych za pomocą tego medium rośnie z roku na rok, tworząc wirtualny świat sklepów, bibliotek, kin, urzędów pocztowych i komunikacyjnych, biur podróży, itp. W tej cyfrowej rzeczywistości funkcjonują realne osoby, zaangażowane w jego funkcjonowanie, tworzenie oraz korzystanie z jego dóbr, jakimi są informacje.

E-społeczeństwo i e-integracja

Tworzenie i przetwarzanie informacji, a nie dóbr materialnych, jest jednym z określeń społeczeństwa informacyjnego¹ (e-społeczeństwa) opartego na wiedzy, mądrości oraz nowoczesnej, ciągle rozwijającej się technologii informacyjnej. Do tego grona dołącza coraz większa rzesza osób, ale istnieje też spora grupa obywateli, którzy są zagrożeni wykluczeniem cyfrowym. Powstające rozwarstwienie społeczne wynika z informatycznego analfabetyzmu, czyli braku umiejętności posługiwania się technologiami informatycznymi.

W 2006 roku państwa Unii Europejskiej² podjęły działania mające przeciwdziałać wykluczeniu cyfrowemu, poprzez niwelowanie różnic pomiędzy osobami, które korzystają z internetu na co dzień a tymi, które z niego korzystać nie umieją. E-integracja - jedno ze strategicznych założeń Unii Europejskiej - ma na celu podejmowanie działań zmierzających do pomocy osobom starszym, bezrobotnym, jak też niepełnosprawnym w dostępie do sieci oraz sprawnym korzystaniu z jej usług.

Potencjalne przyczyny powstawania wykluczenia cyfrowego to przede wszystkim bariery społeczne, ale nie tylko. Mogą być nimi również warunki ekonomiczne, brak możliwości technicznych, wiek, status społeczny, niepełnosprawność, bariery mentalne, niedostatki w wykształceniu (również językowym)³.

Droga do społeczeństwa informacyjnego

Początkowym zadaniem budowy społeczeństwa informacyjnego jest określenie grup osób, które są szczególnie zagrożone cyfrowym wykluczeniem oraz zdefiniowanie problemów i polityki e-integracji⁴. W tym celu Fundacja ECDL przeprowadziła badania ankietowe w 25 krajach Europy⁵. Podobne badania powtórzone zostały w Polsce⁶ wśród młodzieży akademickiej. Pytania ankiet dotyczyły między innymi:

• określenia grup społecznych, które mają największe problemy z przystosowaniem się do realiów e-społeczeństwa,
• najważniejszych barier w rozwoju społeczeństwa informacyjnego.

Grupy społeczne zagrożone cyfrowym wykluczeniem

Rezultaty badań jednoznacznie wskazują na osoby starsze, niezależnie od ich statusu zawodowego, jako grupę społeczną, która ma największe problemy z przystosowaniem się do realiów społeczeństwa informacyjnego (rys. 1).

Rysunek 1. Osoby zagrożone wykluczeniem cyfrowym




Prawidłowość ta daje się zauważyć zarówno w Polsce (82 proc. ankietowanych), jak i w skali całej Europy (72 proc.). W naszym kraju kolejne, pod względem liczebności, grupy zagrożone wykluczeniem tworzą osoby mające słaby dostęp do technologii oraz pochodzące z obszarów wiejskich. Tymczasem badania europejskie akcentują zagrożenia dla osób o słabym wykształceniu. W Polsce zagrożenie dla osób o niskim wykształceniu i imigrantów praktycznie nie jest dostrzegane.

Bariery w budowie e-społeczeństwa

Badania europejskie (rys. 2) wykazują, że najpoważniejszą barierą w procesie budowy społeczeństwa informacyjnego jest brak umiejętności (68 proc.) oraz ignorowanie korzyści płynących z wykorzystania technologii informatycznych (62 proc.). Postawa taka wynika z niskiej świadomości tych korzyści, a więc wskazuje również na braki edukacyjne.

W Polsce za najważniejsze uważane są aspekty techniczne, a przede wszystkim ograniczony dostęp do internetu i jego wysoki koszt. Brak umiejętności i ignorowanie korzyści wskazało (w przybliżeniu) o połowę mniej respondentów (rys. 2).

Rysunek 2. Bariery w budowie e-społeczeństwa

E-obywatel

Kim jest e-obywatel? Najprościej mówiąc, to jednostka w e-społeczeństwie. Można też spojrzeć na znaczenie słowa „obywatel”, które jest pojęciem związanym z funkcjonowaniem osoby w państwie i społeczeństwie. Obywatel ma prawa i obowiązki określone przez konstytucję oraz angażuje się w życie publiczne.

Życie społeczne w sposób jak najbardziej rzeczywisty przenosi się do wirtualnego świata. Nie chodzi jedynie o komunikację czy korzystanie z dostępu do informacji, ale o te e-usługi, które związane są z funkcjonowaniem obywatelskim w państwie. Bycie poza zasięgiem internetu staje się poważnym problemem.

Mimo rozwoju dostępności usług telekomunikacyjnych i sieci internetowej, istnieje spora grupa obywateli, dla których załatwianie spraw urzędowych przez internet jest bardzo trudne lub niewykonalne. Według danych UE w 2005 roku, korzystało z niego jedynie 10 proc. osób powyżej 65 roku życia⁷.

E-obywatelskie możliwości

e-banki

Kilkanaście lat temu konto w banku nie było tak powszechne - funkcjonowaliśmy z „wypłatą w ręku” schowaną później do szuflady czy pod pościel w szafie. Stopniowo w zakładach pracy powstał nakaz założenia kont bankowych i zaniechano wypłacania pensji w gotówce - rozpoczęła się „era przelewów”. Od książeczek czekowych, poprzez karty bankomatowe i kredytowe, banki rozwinęły możliwość e-obsługi. Dzisiaj duża część społeczeństwa korzysta z e-banku, nie wychodząc z domu - wygoda stałego dostępu i samodzielnego zarządzania własnymi środkami finansowymi stała się codziennością.

e-sklepy i aukcje internetowe

Elektroniczny przepływ pieniędzy przez karty kredytowe otworzył możliwość e-konsumpcji, czyli wszelkiego rodzaju sprzedaży i kupna towarów oraz usług za pośrednictwem internetu. Wirtualne sklepy oferują wszystkie możliwe produkty - od najbardziej ekskluzywnych po codzienne zakupy spożywcze w regionalnych sklepach. Oddzielną społeczność w sieci tworzą uczestnicy aukcji internetowych, takich jak Allegro czy eBay. Dla części użytkowników jest to miejsce pracy, gdzie mogą sprzedać własne wyroby lub prowadzić działalność handlową. Jak wynika z sondaży, Polacy odważnie robią zakupy przez internet. Aż 66 proc. badanych przez firmę Gemius skorzystało z oferty, o której usłyszeli właśnie dzięki sieci.


e-urząd

Wielu obywateli czeka z niecierpliwością na wprowadzenie elektronicznej obsługi w urzędach. E-podpis, którego wdrożenie w życie w Polsce zostało przesunięte, będzie otwarciem zupełnie nowej epoki. Choć są miejsca, gdzie już można z niego korzystać - tak jest np. w Urzędzie Miejskim w Kaliszu Pomorskim⁸ oraz w Bydgoszczy. Na stronach wielu urzędów można pobrać formularze, otrzymać pełną informację o sposobie wypełniania wniosku, a nawet porozumieć się elektronicznie z urzędnikiem. W Warszawie działa już eWOM - elektroniczny Wydział Obsługi Mieszkańców. Na stronie, poza informacją o godzinach pracy urzędów, są dostępne formularze, wnioski do składania online (rejestracja firmy, samochodu) oraz bazy danych.

Można oczekiwać, iż w najbliższych latach nastąpi dynamiczny rozwój e-urzędów obsługujących obywateli. Już pod koniec 2008 roku planowana jest elektroniczna obsługa wydawania takich dokumentów, jak dowody osobiste i paszporty oraz składanie zeznań podatkowych.

e-zdrowie

W tym samym czasie (do końca roku 2008) planowane jest usprawnienie obsługi pacjenta w polskiej służbie zdrowia. Przede wszystkim zostanie wprowadzona zdalna rejestracja na badania i wizyty lekarskie. Będzie też możliwy szerszy dostęp do informacji o terminach (łącznie z funkcją przypominania o terminie), zmianach oraz rezygnacji z usługi medycznej. Rozwiązania takie stosują już z powodzeniem prywatne firmy świadczące usługi medyczne. Również w śląskim oddziale NFZ już od kilku lat obowiązuje elektroniczna karta ubezpieczenia zdrowotnego - zamiast książeczki ubezpieczeniowej. Pacjent, przychodząc do poradni, podaje kartę, która służy do autoryzacji świadczeń medycznych. Wprowadzenie takich kart na terenie całego kraju nastąpi niebawem, tymczasem już przyzwyczailiśmy się do elektronicznej obsługi w aptece. Dzięki czytnikom recept trudniej o nadużycia w tej dziedzinie, a wprowadzenie kart może całkiem wyeliminować papierowe recepty.

e-turystyka

W wielu krajach obywatele obsługiwani są elektronicznie (rys. 3) - zaczynając od możliwości składania formularzy (np. wniosków wizowych do USA⁹) po kontrolę paszportową bez udziału człowieka (np. na lotnisku o'Hare w Chicago¹⁰). Elektroniczna obsługa turystów jest jednym z elementów rozwijającej się e-turystyki. Internet otwiera nam nie tylko możliwość podróżowania po całym świecie, ale i korzystania z ofert zagranicznych biur podróży, często sporo tańszych niż krajowe.

Rysunek 3. Rezultat automatycznej kontroli paszportowej



Popularność e-wakacji cały czas rośnie. Połowa Polaków poszukuje w sieci informacji o miejscach wypoczynku, a aż jedna trzecia uważa je za najbardziej wiarygodne źródło. Biura podróży prezentują na stronach oferty wycieczek i urlopów. Obecnie około 5 proc. Polaków, jak podaje „Rzeczpospolita”¹¹, kupuje wycieczki właśnie w ten sposób. Spowodowało to w ostatnich latach rozwój e-biur podróży, które sprzedają wycieczki równolegle w sieci oraz w tradycyjnych biurach (Itaka, Rainbow Tours, Triada). Agencje turystyczne, takie jak Wakacje.pl, Traveliada.pl i Easygo.pl prowadzą sprzedaż wyłącznie przez internet. Biura te mają mniejsze koszty utrzymania niż tradycyjne i często dzięki temu tańszą propozycję wypoczynku.

e-praca

Poszukiwanie pracy przez internet jest dziś częstym zjawiskiem. Istnieje wiele portali pomagających w znalezieniu pracy zarówno dla wysokiej klasy specjalistów, jak i tzw. „szarej strefy”. Strony pomagające w znalezieniu zatrudnienia posiadają wzorce i poradniki dotyczące koniecznych dokumentów, proponują krótkie kursy z zakresu pierwszych kroków w poszukiwaniu pracy (np. rozmowy kwalifikacyjnej), oferują pośrednictwo w znalezieniu pracy czy pracownika. Internet to również możliwość podjęcia e-pracy - bez wychodzenia z domu. Telepraca doczekała się w polskim sejmie szczegółowych zasad określających jej ramy i reguły poprzez nowelizację Kodeksu pracy¹². Uregulowanie tej formy aktywności zawodowej odrębnymi przepisami ułatwia pracodawcom zatrudnianie telepracowników i stwarza możliwość obniżenia kosztów związanych z organizowaniem miejsca pracy. Osoby zatrudnione mogą natomiast wykonywać swoją pracę w domu, uzyskując równocześnie prawo do ubezpieczenia i świadczeń socjalnych. Są to głównie pracownicy sektora usług finansowych, graficy komputerowi, księgowi, prawnicy, konsultanci, programiści, architekci, dziennikarze i tłumacze. Taka forma zatrudnienia pozwala także na większą aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych, mieszkańców terenów wiejskich czy młodych matek.

e-learning

W ostatnich latach bardzo dynamicznie rozwija się również e-learning. Jak pokazuje praktyka, już na poziomie gimnazjum dodatkowe ćwiczenia udostępniane są w internecie dodatkowe ćwiczenia, które uczniowie wykorzystują zarówno podczas lekcji, jak i w domu (w ramach pracy własnej) i które mogą skutecznie wspierać tradycyjne nauczanie. Takie wzbogacenie procesu nauczania jest przez uczniów odbierane bardzo entuzjastycznie i ma wiele zalet (nadrabianie zaległości w przypadku nieobecności, poszerzenie programu nauczania dla uczniów zdolnych, większa indywidualizacja, możliwość konsultacji i kontaktu z nauczycielem poza salą lekcyjną). Im wyższy poziom kształcenia, tym większe zastosowanie tej formy nauczania. Wiele wyższych uczelni prowadzi część kursów dla studentów na platformach e-learningowych.

Obecnie w Polsce organizowane są studia podyplomowe przygotowujące nauczycieli do kształcenia na odległość. Zajęcia w 70 proc. odbywają się zdalnie (uczestniczy w nich około 1200 osób) i obejmują swoim zasięgiem prawie całą Polskę (projekt realizowany jest przez: Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu).

Standard kształcenia e-obywateli w Polsce

Poza rozwijaniem dostępności e-usług, równie ważne jest kształcenie społeczeństwa w kierunku technologii informacyjnych. Alfabetyzacja informatyczna osób, które należą do grup zagrożonych wykluczeniem cyfrowym to wyzwanie dla nauczycieli na szczeblu kształcenia dorosłych oraz kadr administracji publicznej.

Polskie Towarzystwo Informatyczne wdraża w Polsce Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych (ECDL, European Computer Driving Licence), który na poziomie średniozaawansowanym potwierdzany jest niezależnymi i rzetelnymi egzaminami z dziedzin aktywności komputerowej: podstaw technik informatycznych, użytkowania komputera, edytorów tekstu, arkuszy kalkulacyjne, baz danych, grafiki menadżerskiej i prezentacji oraz usług w sieciach komputerowych. Certyfikat ECDL zdobyło do chwili obecnej ponad 7,5 mln obywateli Europy. Stanowi to ponad 1 proc. całej populacji. Program ECDL stał się także standardem nauczania technologii informacyjnych na większości kierunków studiów wyższych w Polsce. Najnowsze standardy kształcenia¹³ wymagają bowiem wprowadzenia treści programowych ECDL na pierwszym roku studiów. Poza tym umożliwiają zwolnienie z zajęć z technologii informacyjnych studentów, którzy posiadają już certyfikat ECDL.

W związku z tym wielu nauczycieli realizuje program informatyki w gimnazjum czy szkole średniej w oparciu o sylabus ECDL, stwarzając uczniom możliwość zdobycia certyfikatu. W ciągu trzech lat uczniowie potrafią swobodnie opanować materiał przewidziany w certyfikacji. Mają przy tym większą motywację do nauki.

Średniozaawansowany poziom standardu ECDL jest jednak zbyt wysoki i często niepotrzebny dla osób najbardziej zagrożonych cyfrowym wykluczeniem, a więc osób starszych. By móc skorzystać z przedstawionych wcześniej e-usług wymagane są prostsze umiejętności - bardziej ukierunkowane na tzw. e-uczestnictwo. Wprowadza je i standaryzuje certyfikat ECDL e-Citizen. Obejmuje on trzy bloki umiejętności¹⁴:

1. umiejętności podstawowe - podstawy obsługi komputera, pracy w systemie operacyjnym, zarządzania plikami i folderami, a także wykorzystania prostych programów (edytora tekstu), przeglądarki internetowej i poczty elektronicznej;
2. wyszukanie informacji - umiejętność korzystania z wyszukiwarek sieciowych, kopiowanie danych z internetu, świadomość zagrożeń oraz dostęp do różnych serwisów (od informacyjnych, poprzez edukacyjne, aż do e-biznesowych);
3. e-uczestnictwo - umiejętność wykorzystania serwisów online w różnych obszarach.

ECDL e-Citizen wyznacza poziom niezbędnych umiejętności każdego e-obywatela, ale też urzędnika, pracownika administracyjnego służby zdrowia czy oświaty, nauczyciela oraz ucznia. Jest przy tym jedynym faktycznie istniejącym w Polsce standardem edukacji e-obywatela.

Podsumowanie

W Polsce istnieje duża grupa osób zagrożonych e-wykluczeniem. Co więcej, ich grono poszerza się, ze względu na narastający proces starzenia się społeczeństwa. Edukacja i jej standardy są w stanie włączyć te osoby do e-społeczeństwa i zlikwidować bariery cyfrowe. Należy się spodziewać intensywnego rozwoju zastosowania standardu ECDL e-Citizen do aktywizacji procesów edukacyjnych przyszłych e-obywateli.