Wprowadzenie

Społeczności internetowe są już zjawiskiem powszechnie znanym. Większość użytkowników sieci ma doświadczenia w kontaktach interpersonalnych w środowiskach internetowych. Ocena tych relacji powoduje, że uważa się grupy internetowe za struktury płytkie, nietrwałe i o niewielkim znaczeniu dla realizacji celów, którym z założenia mają służyć. Trudno odmówić słuszności temu stwierdzeniu, jednakże środowiska edukacyjne stanowią wyjątek.

Projektowanie społeczności uczącej się

Środowisko edukacyjne w internecie jest szczególne i ma niewątpliwie cechy społeczności. Funkcjonowanie społeczne jest powszechnie uznanym warunkiem uczenia się i elementem decydującym o motywacji do nauki. Brak aspektu społecznościowego w edukacji przez internet zniechęca uczących się (jednoznacznie deklarują oni takie odczucia i potrzeby).

Twórcy nowoczesnych form kształcenia na odległość skupiają się na organizacyjnych i technicznych aspektach procesu, traktując potrzebę tworzenia społeczności jako miły, choć niekonieczny dodatek. Jednak badania przeprowadzone w środowiskach osób uczących się (młodzieży i dorosłych) pokazują, że brak poczucia uczestniczenia w społeczności zniechęca potencjalnych użytkowników, a także staje się przyczyną wycofywania z aktywności e-learningowej.

Niedocenianie potrzeby budowania środowiska edukacyjnego w rozumieniu społecznościowym wydaje się być spowodowane różnymi przyczynami:

• skupianie się na problematyce technologicznej jako oczywistej osnowie procesu;
• przygotowanie zaprogramowanego nauczania jest łatwiejsze, a ocena kryterialna;
• kryteria oceny procesu nauczania, opartego na mechanizmach grupowych i społecznościowych, są złożone i niejednoznaczne (nie poddają się standaryzacji);
• sposób kreowania społeczności w dużej mierze zależy od indywidualnych preferencji oraz predyspozycji osób prowadzących;
• trudno w sposób jednoznaczny zaprojektować sposób tworzenia i moderowania społecznością, jako że przekrój psychologiczny w grupach uczestników jest nie do przewidzenia;
• prowadzenie form kształcenia opartych na społecznościach edukacyjnych wymaga doświadczenia i zwiększonego uczestnictwa osoby prowadzącej, która oprócz aspektów merytorycznych, musi uwzględniać aspekt osobowościowy uczących się.

Projektowanie procesu nauczania powiązanego z kreowaniem społeczności dopuszcza dużą elastyczność, która staje się przyczyną zdarzeń nie przewidzianych. Możliwe jest wprawdzie stworzenie precyzyjnego scenariusza zajęć, niemniej prawdopodobieństwo zaistnienia zmian w czasie trwania kursu jest dość duże. Margines nieprzewidywalności jest na tyle obszerny, że zniechęca organizatorów kształcenia zdalnego do projektowania form pracy opartych na współdziałaniu i współzależności, co jest cechą charakterystyczną dla społeczności.

Rozwój form kształcenia zdalnego wspierany jest przez wciąż doskonalącą się technologię Web 2.0, zwaną również technologią społecznościową, czyli umożliwiającą tworzenie lub migrację społeczności do sieci internetowej. Jednak pomimo tego społecznościowe formy uczenia nie popularyzują się (ani nie rozwijają) tak szybko, jak powinny.

W projektowaniu takich form nauczania trzeba zwracać uwagę na:

• rozkład zainteresowań jednostkowych i ich zgodność z celami społeczności,
• dynamikę budowania struktur wewnętrznych i pozycjonowania członków społeczności,
• formę i częstotliwość aktywności osobistej i grupowej członków,
• dynamikę, celowość i trwałość interakcji,
• fragmentacje społeczności, ich przyczyny, częstotliwość i zdolność do niezależnego rozwoju,
• metody zarządzania społecznością.

Jednak nie w każdym środowisku edukacyjnym można je zaobserwować. Dotyczy to jedynie grup o określonej trwałości, czyli społeczności, które istnieją powyżej kilku miesięcy (np. semestr). W takim czasie wewnątrz społeczności uruchamiają się mechanizmy grupowe, które powodują przejście uczestników kursu od fazy grupowości do fazy społeczności - w kierunku zawiązania struktur społecznościowych.

Rozwój społeczności edukacyjnych w internecie

Komunikacja jest podstawowym narzędziem do budowy społeczności w sieci. Zasadą warunkującą jej istnienie jest zaspokajanie wspólnych potrzeb i realizacja wspólnych celów, a także określony poziom wzajemnego zaufania¹. Uczestnicy społeczności edukacyjnej są niewątpliwie związani realizacją potrzeb - mają ten sam cel, który nie wyzwala rywalizacji, a dzięki wzajemnemu wsparciu staje się łatwiejszy do osiągnięcia. Dlatego też uczący się mogą służyć sobie radą (i często samorzutnie to czynią), w miarę możliwości organizują pomoc, dzielą się doświadczeniem lub dorobkiem. Oczywiście formy współpracy i realizacji różnią się znacznie od tych, do których przywykli w warunkach naturalnych, niemniej spełniają one swoją rolę w planie społecznym. Mówi się nawet o nowych wzorcach interakcji społecznych².

Edukacyjna społeczność wirtualna jest wspólnotą uporządkowaną i stabilną, która służy z góry wyznaczonemu celowi, ma określoną tematykę, zasady funkcjonowania, system kar i nagród oraz schemat zarządzania. Uporządkowanie w warunkach internetowych jest większe niż w społecznościach tradycyjnych i charakteryzuje się wysokim sformalizowaniem. Rozluźnienie (choćby w niewielkim stopniu) tego oficjalnego - chciałoby się powiedzieć - rygoru stanowi dużą pokusę. Musi być jednak dokonywane w sposób bardzo przemyślany i pod kontrolą, ponieważ niesie ze sobą ryzyko zbytniego rozluźnienia dyscypliny, skutkującego spadkiem motywacji do ukończenia kursu. Niestabilność motywacji jest w warunkach e-learningowych znacznie większa niż w tradycyjnych.

Można mówić o dwóch typach sieciowej społeczności edukacyjnej:

• społecznościach powstających na kursach realizowanych tylko w internecie, których członkowie tu właśnie się poznają, a główną motywacją do kontynuowania znajomości jest cel, który chcą realizować (e-learning);
• społecznościach jedynie w pewnej części migrujących do wirtualnej rzeczywistości. Członkowie tych społeczności znają się z tradycyjnych zajęć, a środowisko wirtualne jedynie zwiększa możliwości realizacji celów zdefiniowanych w warunkach rzeczywistych (blended learning).

Pierwszy typ społeczności ma charakter sformalizowany - najczęściej powstaje na drodze decyzji administracyjnej instytucji kształcącej. Drugi typ społeczności bywa czasem niesformalizowany - poszerzający możliwości kontaktowania się i rozwijania interakcji na innej niż dotychczas płaszczyźnie. Jednak niski stopień sformalizowania zwykle zawodzi i obniża efektywność (nawet w przypadku blended learning). Aby zapewnić skuteczność nauczania, zachowuje się optymalny poziom sformalizowania działań.

Spójność i trwałość społeczności sieciowych

Spójność społeczności edukacyjnych działających w internecie jest zależna od dążeń, które im przyświecają. Zadania i cele stojące przed tymi społecznościami warunkują zarówno powstawanie, jak i dynamikę ich rozwoju. Im bardziej sprecyzowany cel, im większe zaangażowanie w realizację zadania, tym większa spójność społeczności i większa jej trwałość. Na ogół skutkuje to zwiększeniem efektywności działania. Zadanie, którego efekt powinien służyć większości uczestników, konsoliduje zespół - tworzy oczekiwania, wymaga podziału czynności pomiędzy realizatorów, powoduje konieczność sprawiedliwego podziału gratyfikacji. Przejście społeczności przez etapy realizacji zadania wymaga interakcji pomiędzy członkami i skutkuje najczęściej powstaniem więzi, które warunkują trwałość społeczności.

Na efektywność współpracy społeczności bardzo istotny wpływ mają zachodzące w niej procesy, nazywane dynamiką małych grup³. Jest to wzajemne, zbiorowe oddziaływanie, które obejmuje: mechanizmy przywództwa, zmiany władzy, tworzenie podgrup, spostrzeganie i ocena współuczestników, spójność, podejmowanie decyzji. Podejście to wywodzi się ze szkoły K. Lewina (która rozwinęła się w latach 30. XX wieku)⁴. Procesy grupowe oraz normy obowiązujące w społeczności służą temu, aby ujednolicić funkcjonowanie jej członków. Normatywny wpływ społeczny jako oddziaływanie innych ludzi, przez których osoba chce być zaakceptowana, funkcjonuje również w społecznościach wirtualnych. Jednak w grupie tego typu normy nie rodzą się samoistnie, ale z reguły są określane przez liderów formalnych. Praktyka pokazuje nawet konieczność wyraźnego wyznaczania tych norm - społeczności, w których nie zadbano o wyraźne określenie zasad, szybko tracą efektywność, spójność i ulegają rozpadowi⁵.

Jedną z podstawowych norm jest podporządkowanie ustalonemu podziałowi zadań i indywidualna odpowiedzialność za ich wykonanie. Aby społeczność jako całość mogła zrealizować postawione sobie cele, każdy z jej członków musi wykonać przypisany sobie fragment, każdemu musi zależeć na pracy pozostałych osób. Cechą społeczności jest współpraca⁶ i wzajemne uzależnienie⁷. Dobre warunki do osiągnięcia celu zapewnia współdziałająca ze sobą społeczność, gdzie dobrostan jednostek jest uzależniony od wspólnego działania i skutecznej realizacji zadań. Efektywność pracy każdego z członków decyduje o poziomie realizacji celu⁸.

Społeczności działające w internecie, tak samo jak działające w warunkach tradycyjnych, podlegają cyklowi życiowemu, czy inaczej - procesowi starzenia się społeczności⁹. Punktem kulminacyjnym, od którego zaczyna się proces starzenia, jest poczucie satysfakcji z realizacji celu u większości członków. W społecznościach edukacyjnych nie dzieje się to automatycznie, wraz z upływem czasu przeznaczonego na wspólną pracę grupy. Proces starzenia się może rozpocząć się jeszcze przed zakończeniem procesu nauki i wtedy zespół przestaje spełniać kryterium społeczności i jedynie jako grupa niezależnie uczących się osób uzyskują ocenę formalną. Zjawisko to obniża zwykle efektywność uczenia się.

Może się zdarzyć także sytuacja odwrotna - starzenie się i rozpad społeczności nie nastąpi wraz z formalnym rozwiązaniem grupy kursowej, a społeczność będzie podtrzymywała kontakt nawet po zakończeniu zajęć. Sytuacja taka jest jednak rzadkością.

Warto zauważyć, że procesy dojrzewania i starzenia się przebiegają w sieci znacznie szybciej i są bardziej wyraziste. Dotyczy to również mechanizmów przedłużających życie społeczności - są one bardziej wyraźne w przestrzeni sieciowej. Dzieje się tak z uwagi na specyfikę sposobów komunikowania się. Komunikacja pisemno-werbalna wyostrza emocje, dynamizuje ich przepływ i nadaje im niekiedy bardziej dramatyczny charakter. Powoduje to u współuczestników społeczności reakcje niewspółmierne do emocjonalnej wartości komunikatu. Ten mechanizm znacząco przyspiesza procesy krystalizacji, rozwoju, ale też dzielenia społeczności na małe, często niezależne struktury.

Podsumowanie

Zaawansowane społeczności sieciowe zmierzają ku temu, aby być organizmem¹⁰ wykorzystującym wszelkie społeczne atrybuty osób z nim związanych (ich mocne strony, wartości osobowe i interpersonalne). Pozostając jednak w środowisku edukacyjnym o wspomnianej już specyfice, należy być świadomym, że te tendencje nie pojawiają się samoistnie - są wypadkową przemyślanych, zaplanowanych działań osoby prowadzącej i cech charakterologicznych uczestników procesu kształcenia. Dlatego też biorąc pod uwagę niewątpliwe korzyści, warto kreować i rozwijać internetowe społeczności edukacyjne.

Bibliografia

• K. Adams, G.J. Galanes, Komunikacja w grupach, PWN, Warszawa 2008.
• E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna, serce i umysł, Zysk i S-ka, Poznań 1997.
• M. Castells, Galaktyka Internetu, refleksje nad Internetem biznesem i społeczeństwem, Rebis, Poznań 2003.
• W. Domachowski, Przewodnik po psychologii społecznej, PWN, Warszawa 1998.
• P. Drucker, W kierunku organizacji nowego typu, [w:] F. Hasselbein, M. Goldsmith, Beckhard (red.), Organizacja przyszłości, Fundacja Druckera, Warszawa 1998.
• A.S. Reber, E.S. Reber, Słownik psychologii, Scholar, Warszawa 2002.
• G. Marshall (red.), Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2004.
• B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Scholar, Warszawa 2004.