Wprowadzenie

Gdyby Hamlet żył w XXI wieku, być może jego dylemat i pytanie brzmiałoby nieco inaczej - to be „e-” - or not to be... Czy nam się to podoba czy nie, nasz świat staje się coraz bardziej„e-”. I co więcej nie ma chyba od tego odwrotu. „E-” jest podstawą dla społeczeństwa informacyjnego. Modne terminy, takie jak przezroczystość i transparentność, powinny dotyczyć wszystkich sfer życia, także edukacji. Warto zatem wiedzieć, jak na państwowych uczelniach, teoretycznie nieodpłatnie, a w praktyce za pieniądze podatników, prowadzona jest edukacja. Jakość kształcenia jest przedmiotem żarliwych dyskusji już od kilku lat. Problem ten doczekał się nawet książkowych monografii¹, jednak w wielu sytuacjach pozostaje on nadal tematem tabu.

Open Education Resources

W 2001 roku ukazała się publikacja Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), dotycząca współpracy w zakresie e-learningu². W Polsce była ona przyczynkiem do rozważań na temat tego, czy współdziałanie uczelni w tym zakresie jest szansą, czy koniecznością. Wartym polecenia lektury w tym zakresie jest artykuł Z. Megera Kooperacja uczelni w zakresie e-learningu - szansa czy konieczność?³ Temat ten był również przedmiotem rozważań autora niniejszego opracowania (Kryzys wizji i wizja kryzysu - rzecz o sztuce kolaboracji⁴). W pierwszej ze wspomnianych prac opisano szczegółowo działania, jakie powinny zostać podjęte, aby zapewnić wysoką jakość procesu nauczania i utrzymać studentów online dłużej niż kilka miesięcy. Postawiono istotne pytania dotyczące przykładowo tego, w jaki sposób będą rozwiązywane problemy kosztownych przeobrażeń, czy nie pojawi się konieczność konsolidacji uczelni w celu korzystania ze wspólnych programów, platform, modułów nauczania i wreszcie - czy procesy te staną się szansą na unowocześnienie szkolnictwa wyższego. W drugiej publikacji przypomniano kilka prób podjęcia współpracy w zakresie edukacji online przez różne uczelnie. Pytanie, czy zaistnieje cud konstruktywnej kooperacji między ośrodkami akademickimi, ciągle pozostaje otwarte. Kolejny raport OECD⁵ został w pełni poświęcony wykorzystaniu e-learningu w edukacji akademickiej. Poruszono w nim zasadniczą kwestię - jak zachęcić środowiska akademickie i studentów do szerszego korzystania z możliwości edukacji online. Podjęto także próbę odpowiedzi na pytania, czy pozwoli ona na obniżkę kosztów i jak zapewnić jej szybszy rozwój. Najnowszy raport OECD (Giving knowledge for free: the emergence of open educational resources)⁶ stanowi niezwykle istotne uzupełnienie dwóch poprzednich publikacji. Zgodnie z oceną tego raportu ponad 300 uczelni na całym świecie oferuje w chwili obecnej ponad 3000 kursów opracowanych w oparciu o ideę Otwartych Zasobów Edukacyjnych (OZE). Gotowość do dzielenia się wiedzą, która do tej pory była chroniona systemem haseł, wynika, zdaniem autorów raportu, z kilku przyczyn. Wraz z postępującą globalizacją i starzeniem się społeczeństw rośnie konkurencja uczelni w pozyskiwaniu studentów, a OZE wydają się być rozsądną odpowiedzią na te wyzwania. Przyjęcie koncepcji OZE może być także istotnym czynnikiem stymulującym postęp wewnątrz instytucji edukacyjnych. Znakomitym przykładem otwartych zasobów, które mogą być wykorzystywane w edukacji, jest cały pakiet projektów realizowanych przez WikiMedia Foundation.

Świat według Wiki

Autorem pojęcia wiki, będącym jednym z filarów Web 2.0, jest W. Cunningham, który uruchomił pierwsze Wiki w latach 1994-95⁷. Mechanizm wiki to oprogramowanie, które umożliwia współpracę wielu użytkowników przy tworzeniu treści internetowych, co stanowi nową jakość interakcji w internecie⁸. Jest on podstawą funkcjonowania wielu projektów (rysunek 1) realizowanych przez WikiMedia Foundation Inc.:

• Wikipedia⁹ to projekt, którego celem jest budowa Wolnej encyklopedii w różnych językach. Wystartował on w styczniu 2001 roku w języku angielskim. Obecnie na Wikipedię składa się ponad 10 milionów artykułów w ponad 250 językach, opracowanych przez ponad 75 tysięcy autorów. Najobszerniejsza jest anglojęzyczna - zawiera ona prawie 2,5 miliona haseł. Od początku istnienia projektu ponad 100 tysięcy zarejestrowanych użytkowników dokonało nie mniej niż dziesięć wpisów;
• celem projektu Wikitionary¹⁰, który ruszył w grudniu 2002 roku, jest stworzenie słowników i tezaurusów we wszystkich językach. Wikitionary zawiera obecnie ponad 3 miliony wpisów w ponad 100 językach. Podobnie jak w przypadku Wikipedii, najbardziej rozwinięta jest wersja anglojęzyczna;
• projekt Wikiquote¹¹ rozpoczął się w lipcu 2003 roku. Wikiquote jest repozytorium cytatów sławnych ludzi, pochodzących z książek, filmów, czasopism. Są w tym repozytorium także przysłowia, mnemoniki, slogany. Według danych ze stycznia 2008 roku Wikiquote obejmuje ponad 75 tysięcy stron w prawie 50 językach;
• celem projektu Wikibooks¹² jest utworzenie zbioru nieodpłatnych książek w formie elektronicznej. Zakres tych zasobów jest niezwykle szeroki i obejmuje tradycyjne książki, kursy językowe, podręczniki i dokumentacje. Projekt ten rozpoczął działanie w lipcu 2003 roku i dziś zawiera ponad 84 tysiące modułów w ponad 50 językach;
• Wikisource¹³ to wielojęzyczny, siostrzany projekt Wikipedii, który działa jako jedno z przedsięwzięć Fundacji Wikimedia. Jego celem jest stworzenie ogólnodostępnej bazy tekstów źródłowych. Projekt rozpoczął działalność w listopadzie 2003 roku pod tymczasowym adresem sources.wikipedia.org. Później przeniósł się na własną domenę wikisource.org, gdzie dostępnych jest 315 tysięcy tekstów źródłowych. Aktualnie trwają prace nad tworzeniem osobnych domen językowych. W sierpniu 2005 roku uruchomiono polską domenę językową pl.wikisource.org;
• Wikispecies¹⁴ to inny, siostrzany projekt Wikipedii. Jest to wielojęzyczny katalog gatunków biologicznych. Znajdują się tam dane o zwierzętach, roślinach, grzybach, bakteriach, pierwotniakach i innych formach życia. Roboczym językiem Wikispecies jest angielski, zaś nazwy biologiczne podawane są po łacinie. Do stycznia 2008 roku zgromadzono w nim ponad 125 tysięcy wpisów;
• Wikinews¹⁵ to serwis informacyjny oparty na technologii Wiki. Oznacza to, że każdy użytkownik może redagować jego zawartość, dodawać nowe artykuły i tworzyć materiały dziennikarskie. Celem tego obywatelskiego dziennikarstwa jest troska o łatwiejsze udostępnianie treści, a także dbałość o wiarygodność informacji. Angielska wersja Wikinews, poza elektroniczną wersją artykułów, przygotowuje również skróty wiadomości w postaci drukowanej i audio;
• Wikiversity¹⁶ to kolejny projekt Fundacji Wikimedia. Pierwotnie funkcjonował on w ramach Wikibooks (2003 rok), jednak z powodu formuły wykraczającej poza założenia przedsięwzięcia został powołany jako oddzielny projekt. Główne cele wspólnoty Wikiversity to tworzenie i udostępnianie multimedialnych materiałów dla każdej grupy wiekowej i w każdym języku, a także tworzenie wspólnot osób uczących się z wykorzystaniem tych zasobów wiedzy;
• Wikimedia Commons¹⁷ to repozytorium nieodpłatnych materiałów multimedialnych. Projekt ten został uruchomiony we wrześniu 2004 roku, a już dwa lata później zgromadzono milion plików (obecnie jest tam 2,8 miliona plików w ramach prawie 80 tysięcy kolekcji). Niezwykle istotne jest, że te same pliki dostępne są w wielu wersjach językowych;
• Meta-Wiki¹⁸ to centrala wszystkich inicjatyw wiki. Fundacja Wikimedia jest międzynarodową organizacją działająca na zasadzie non-profit, której celem jest utrzymanie i rozwijanie wolnych (darmowych, dostępnych bez ograniczeń dla każdego internauty - zarówno do przeglądania, jak i modyfikacji) projektów opartych na idei wiki. Wikimedia polega całkowicie na darach pieniężnych, które pozwalają Fundacji na dążenie do celu - dostarczenia informacji każdej osobie na świecie;
• MediaWiki¹⁹ - silnik i jądro wszystkich projektów z serii Wiki. Jest to oprogramowanie wykorzystywane przede wszystkim przez wszystkie Wikipedie i szereg projektów znajdujących się pod opieką Wikimedia Foundation, jak również innych niezależnych inicjatyw. Oprogramowanie MediaWiki ma strukturę modułową i bez większych kłopotów może być modyfikowane oraz ulepszane dzięki rozszerzeniom.

Rysunek 1. Świat według Wiki (logotypy)

Źródło: dostępne na stronach WWW

Kto i dlaczego obawia się e-

Podstawową barierą we wprowadzaniu e-learningu w Polsce jest tak zwany czynnik ludzki, czyli niechęć środowisk do unowocześniania przestrzeni edukacyjnej. Przyczyn tych obaw jest bardzo wiele. Warto więc podjąć próbę ich identyfikacji i klasyfikacji.

Informatyzacja bałaganu
Nie da się racjonalnie zinformatyzować chaosu i bałaganu. A zinformatyzowany bałagan to „bałagan do sześcianu”. Specjaliści w dziedzinie zarządzania twierdzą, że jeśli w firmie panuje bałagan, to system informatyczny niczego nie zmienia²⁰. Zinformatyzowany bałagan pozostaje bałaganem i nie staje się ani trochę mniejszy, wręcz przeciwnie - jest za to znacznie „droższy” od poprzedniego²¹. Co więcej, tym się różni od zwykłego bałaganu, że trudniej go uporządkować²². Podobnie wygląda sprawa z bałaganem uczelnianym, który być może pasuje zarówno pracownikom uczelni, jak i studentom. Student może próbować ubłagać pracowników dziekanatu i złożyć dokumenty rejestracyjne po czasie. Natomiast system komputerowy jest tu bezduszny. Z drugiej strony bywają sytuacje, kiedy profesor (zgodnie z wieloletnią tradycją) egzaminuje w ostatnim tygodniu września, już po terminie rejestracji, czego nie będzie w stanie zrozumieć żaden program. W zinformatyzowanym świecie niewiele można wynegocjować z programem komputerowym, więc może na przykład w końcu wyeliminowane zostanie warunkowe dopisywanie do list - zmora wielu zajęć.

Widmo oceny
Bardzo często domagamy się prawa do oceniania innych, a jednocześnie odmawiamy im prawa do oceniania nas samych. Ocena zajęć (przedmiotu i prowadzącego) to na polskich uczelniach temat niezwykle drażliwy. A przecież nauczycieli powinno interesować, co o nich myślą uczniowie i studenci (bywa jednak, że interesuje ich to jedynie wtedy, gdy oceniający myślą o nich pozytywnie). Listę zarzutów wobec ankietyzacji studentów na temat zajęć da się racjonalnie skrócić, choć liczba drażliwych spraw jest bardzo długa, jak choćby prawo studentów do merytorycznej oceny zajęć. Na przykład Statut Politechniki Warszawskiej²³ (w §158 punkt 8) stanowi wyraźnie, że w ocenie działalności dydaktycznej nauczyciela akademickiego uwzględnia się opinię studentów, ustalaną na podstawie anonimowej ankiety przeprowadzonej wśród studentów uczestniczących w zajęciach prowadzonych przez ocenianego nauczyciela akademickiego. Ocena zajęć prowadzonych w przestrzeni rzeczywistej jest trudna do weryfikacji. Inaczej wygląda ocena e-learningu, gdzie istnieją konkretne i niezbite dowody w postaci materiałów edukacyjnych, zapisów na forum lub poczty elektronicznej.

„Królewska nagość”
W ciągu minionych dwóch dekad kilkakrotnie wzrosła liczba studentów przy niezmiennej w zasadzie liczbie nauczycieli akademickich²⁴. Ten pseudo-cud dokonał się dzięki wieloetatowości, zwiększeniu liczebności grup i zmniejszeniu liczby godzin zajęć. Przed laty nauczyciele akademiccy zajmowali się dziesiątkami studentów, dziś są to zazwyczaj setki. Niezwykłą karierę zrobił w ostatnich latach termin „jakość kształcenia”²⁵, nieco gorzej jest z samą realizacją. Tajemnicą (dość przykrą) jest niejednokrotnie to, co rozgrywa się (lub czego brak) za zamkniętymi drzwiami sal dydaktycznych. Często bowiem okazuje się, że „król jest nagi”. Otwarte pozostaje pytanie, czy student bardziej chce zaliczyć przedmiot, czy raczej posiąść wiedzę i umiejętności. Jeśli zależy mu przede wszystkim na dyplomie, „nagość” nie będzie przeszkadzać. Natomiast wirtualna klasa jest przejrzysta - wszystko można zobaczyć, także „nagość króla”, chyba że szczelnie ją zabezpieczymy systemem haseł, co zresztą jest coraz powszechniejszą praktyką.

Świadomość koniecznych zmian
W społeczeństwie informacyjnym zmienia się w zasadniczy sposób rola nauczyciela²⁶. Przestaje on mieć monopol na wiedzę. Co więcej, nie musi już i nie powinien skupiać się tylko na przekazywaniu wiedzy, ale na spełnianiu przez siebie roli opiekuna, mentora, tutora. Chodzi tu o wykształcenie w studentach umiejętności samodzielnego uczenia się. Czy nauczyciele gotowi są do zaakceptowania tych nieuchronnych zmian? Wiele przykładów świadczy o tym, że odbywa się to z olbrzymimi oporami, skąd wynika strach przed e-, który wymusza zmianę ról. Do innych potencjalnych zadań nauczycieli akademickich należy także przygotowanie materiałów edukacyjnych, co w nowych warunkach wymaga pewnej wiedzy i kultury informatycznej.

Rozkoszna chwila władzy
Chęć sprawowania władzy jest naturalną ludzką cechą. Władza jest także kwestią odpowiedzialności - to wyzwanie dla tych, którzy ją sprawują. Pozycja społeczna środowisk akademickich obniża się wraz z kolejnymi obietnicami wzrostu nakładów na naukę i edukację oraz brakiem ich realizacji, co rodzi naturalne frustracje. Ludzkim odruchem, choć trudnym do zaakceptowania, jest odreagowywanie. Czy kolejka studentów oczekujących na konsultacje przed drzwiami pokoju świadczy o ważności osoby, która znajduje się za nimi? Czy system kolejkowy to polskie uwarunkowanie „genetyczne”? To niebywałe, ale w 2008 roku studenci nadal tworzą listy na konsultacje. Wszystkim doskonale znana jest trauma sesji - tłumy studentów oczekujące pokornie na spotkanie z prowadzącym zajęcia, możliwość oddania projektu, uzyskania wpisu. Przez krótką chwilę widać, jaka jest hierarchia i kto jest najważniejszy. W świecie e- wszyscy są równi, każdy komputer ma adres IP, a każdy e-mail to po prostu ciąg bajtów.

Kultura informatyczna
Każdy nauczyciel potrafi mówić i pisać, zgodnie z kabaretowym tekstem Śpiewać każdy może. Znacznie gorzej jest już z szeroko rozumianą kulturą informatyczną²⁷ i takimi czynnościami, jak obsługa poczty, tworzenie prezentacji, obsługa plików multimedialnych, nie mówiąc już o pracy na platformach edukacyjnych²⁸. Na proste pytanie studenta, czy może z prowadzącym zajęcia kontaktować się za pomocą poczty elektronicznej (zadawać pytania, oddać pracę), odpowiedź często jest negatywna, w myśl argumentacji: nie, bo nie. A przecież może to usprawnić edukację. Wystarczy odrobina dobrej woli i właśnie kultury informatycznej.

Socjalny egalitaryzm
Uczelnie państwowe to często bastion egalitarnego socjalizmu - wszyscy przecież mamy jednakowe żołądki i dlatego wszyscy mamy prawie jednakowe płace. Bycie nowoczesnym i odstającym od przeciętnej jest traktowane jako prywatna sprawa nauczyciela (czasem jedynie niewygodna dla innych). A przecież istnieje ważne sprzężenie zwrotne - od innowacyjności nauczycieli zależy pozycja uczelni, a od niej z kolei - los pracowników. W wielu sytuacjach ciągle funkcjonuje stare powiedzenie z czasów PRL-u: Czy się stoi, czy się leży... Bycie innowacyjnym po prostu się nie opłaca.

Anonimowe fałszerstwa
Ludzi nie powinno się traktować jako potencjalnych oszustów, ale ściąganie jest niestety przykrą tradycją polskiego systemu edukacyjnego. Na uczelniach amerykańskich nie ma problemu kontrolowania studentów podczas egzaminu. Często w sali nie ma nawet prowadzącego, bo podpisany przez studentów kodeks honorowy obliguje do samodzielnej pracy. System ten działa sprawnie, może w pewnym sensie dzięki „wyścigowi szczurów” - pomoc osobie, z którą się konkuruje to osłabianie własnej pozycji. Sieć sprzyja anonimowości, co stanowi dodatkową pokusę do oszukiwania. Osoby uczące się, które wykorzystują tę sytuację, działają w istocie tylko na swoją szkodę, a instytucja edukacyjna nie powinna być instytucją śledczą²⁹.

Otwarte pytania

Idea Otwartych Zasobów Edukacyjnych stanowi istotne wyzwanie dla polskich środowisk akademickich. Panuje bowiem dosyć powszechne przekonanie, że pełne ujawnienie zasobów edukacyjnych uczelni jest dla niej szkodliwe. Zaprzeczają temu doświadczenia Massachusetts Institute of Technology, który na wprowadzeniu idei OpenCourseWare nic nie stracił, a wręcz tylko zyskał. Co więcej, sytuacja wewnętrzna na polskich uczelniach nie nastraja zbyt optymistycznie. Z jednej strony do kariery akademickiej zniechęcają warunki płacowe, z drugiej zaś bizantyjska ścieżka awansu i rozwoju zawodowego. Stąd nikogo nie powinien dziwić fakt, że coraz mniej młodych osób wybiera karierę akademicką, a to przede wszystkim ich cechuje otwartość i to właśnie oni mogliby wprowadzać w życie ideę OZE. Jeśli jednak wartością stanie się nie dyplom ukończenia uczelni, ale realna wiedza i rzetelne umiejętności, zmiany na uczelniach mogą wymusić sami studenci, którzy będą wybierać najlepsze ośrodki. Co zwycięży w tej swoistej wojnie postu z karnawałem? Obawa przed nowym i nieznanym wyzwaniem w postaci e- czy koncepcja Otwartych Zasobów Edukacyjnych? Koncepcja globalizacji czy zaściankowe ukrywanie i zamykanie przed innymi tego, co nasze? Trzeba mieć nadzieję, że wygra mądrość.

Bibliografia

• A. Brzezińska, J. Brzeziński, Ewaluacja a jakość kształcenia w szkole wyższej, Wydawnictwo SWPS „Academica”, Warszawa 2004.
• M. Dąbrowski, e-learning 2.0 - przegląd technologii i praktycznych wdrożeń, „e-mentor” 2008, nr 1(23), s. 37-45.
• R.R. Gajewski, Kryzys wizji i wizja kryzysu - rzecz o sztuce kolaboracji, „e-mentor” 2007, nr 5(22), s. 34-36.
• E. Lubina, Zmiany funkcji nauczyciela w nauczaniu na odległość, „e-mentor” 2004, nr 4(6), s. 59-62.
• Z. Meger, Kooperacja uczelni w zakresie e-learningu - szansa czy konieczność? [w:] M. Dąbrowski, M. Zając (red.), e.edukacja.net, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków ekonomicznych, Warszawa 2007, s. 149-157, http://www.e-edukacja.net.
• OECD, E-Learning: The Partnership Challenge, Paris 2001.
• OECD, E-Learning in Tertiary Education - Where do we Stand? Paris 2005.
• OECD, Giving Knowledge for Free: The Emergence of Open Educational Resources, Paris 2007.
• J. Papińska-Kacperek (red.), Społeczeństwo informacyjne, PWN, Warszawa 2008.
• G. Vickery, S. Wunsch-Vincent, Participative Web And User-Created Content: Web 2.0 Wikis and Social Networking, Organization for Economic, 2007.

Netografia

• H. Batorowska, Centrum Informacyjne miejscem propagowania i rozwoju kultury informacyjnej w szkole, [w:] materiały z konferencji Centrum Informacyjne przyszłością polskiej szkoły, 15 maja 2004 r., Warszawa, http://biblioteka.oeiizk.waw.pl/....
• Dyskusja panelowa na temat: Produkcja oprogramowania systemów baz danych, konferencja PLOUG, 14 listopada 1996 r., Zakopane, http://koloimet.wpk.p.lodz.pl/....
• J. Gnybek, Don Kichoci - z niskiej chęci zysku, PLOUG, http://www.ploug.org.pl/....
• Mazowiecka e-strategia, Serwis Samorządowy PAP, http://samorzad.pap.pl/palio/....
• A. Nawrocka, Ściąganie nigdy nie było takie proste, http://www.maszynopis.pl/warto-wiedziec/sciaganie-nigdy-nie-bylo-tak-proste.html.
• OECD, Participative Web: User-created Content, http://www.oecd.org/dataoecd/....
• K. Pawłowski, Szkolnictwo wyższe w Polsce - sukces okresu transformacji 1989-1994, http://www.krzysztofpawlowski.pl/....
• E. Staniaszek, Rola nauczyciela i ucznia we współczesnej szkole, http://www.literka.pl/....
• Statut Politechniki Warszawskiej, http://www.pw.edu.pl/content/download/....
• Wikipedia. The Free Encyklopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Main_Page.
• Wikitionary, http://en.wiktionary.org/wiki/Main_Page.
• Wikiquote, http://en.wikiquote.org/wiki/Main_Page.
• Wikibooks, collection of open-content textbooks, http://en.wikibooks.org/wiki/Main_Page.
• Wikisource, http://en.wikisource.org/wiki/Main_Page:English.
• Wikispecies, http://species.wikimedia.org/wiki/Main_Page.
• Wikinews, the free news source, http://en.wikinews.org/wiki/Main_Page.
• Wikiversity, http://en.wikiversity.org/wiki/Main_Page.
• Wikimedia Commons, http://commons.wikimedia.org/wiki/Main_Page.
• Wikimedia. Meta-Wiki, http://meta.wikimedia.org/wiki/Main_Page.
• MediaWiki, http://www.mediawiki.org/wiki/Main_Page.