Wprowadzenie

Uniwersytety pełnią rolę akceleratora dokonujących się przemian natury ekonomicznej, technologicznej czy społecznej. Dzięki realizowanym przez siebie różnorodnym funkcjom mogą wpływać na rozwój regionu, w którym są zlokalizowane, w sposób pasywny bądź aktywny. Ten pierwszy rodzaj oddziaływania polega na kreowaniu bezpośredniego i pośredniego wzrostu zatrudnienia w regionie. Z kolei działanie aktywne ma na celu zdynamizowanie procesów rozwoju regionalnego, poprzez podnoszenie umiejętności społeczności lokalnej, jej innowacyjności oraz aspiracji edukacyjnych¹. Wykorzystywane do tego instrumentarium obejmuje nie tylko oferowanie nowoczesnych programów kształcenia, ale również budowanie powiązań partnerskich, np. w ramach zawiązywanych konsorcjów edukacyjno-badawczych.

Celem artykułu jest ukazanie, w jaki sposób ośrodki akademickie mogą wykorzystywać potencjał, którym dysponują, zwiększając tym samym swoją przewagę na konkurencyjnym rynku usług edukacyjnych. Aktywne uczestnictwo w kreowaniu gospodarki opartej na wiedzy pozwala uniwersytetom na wzmocnienie posiadanej przez nie pozycji, a ich absolwentom na realizację konkretnych zamierzeń.

Nowoczesny uniwersytet odpowiedzią na wyzwania gospodarki opartej na wiedzy

W ostatnich latach, na skutek licznych odkryć naukowych i kreowania innowacji technologicznych, ujawnia się nowy paradygmat informacyjno-technologiczny. Gospodarka ucząca się stanowi nową fazę rozwoju ekonomicznego, często podkreśla się jej ścisłe związki z dynamicznie postępującą globalizacją. To właśnie dzięki temu ostatniemu zjawisku możliwe staje się coraz szybsze zdobywanie informacji oraz wiedzy specjalistycznej przy ponoszeniu znacznie niższych (niż w przeszłości) kosztów. Manuel Castells² zauważa, iż specyfika tej tendencji polega na tym, że w procesie generowania innowacji informacja jest zarówno surowcem, jak i produktem końcowym. Informacja wraz z wiedzą, tworzone w obrębie danej instytucji, stają się podstawowym źródłem jej wartości ekonomicznej oraz budowanej przez nią przewagi konkurencyjnej.

Wiedza może stanowić źródło trwałej przewagi konkurencyjnej danego podmiotu, pod warunkiem że jej zakres będzie się stale rozrastał - dzięki użytkowaniu oraz nieustannemu adaptowaniu do nowych okoliczności. Miejscami wytwarzającymi klimat sprzyjający procesowi uczenia się, a co się z tym wiąże - generowania wiedzy oraz jej wykorzystania, są ośrodki akademickie³ oraz badawcze, które aktywnie wpisują się w proces kreowania gospodarki opartej na wiedzy (GOW)⁴. To właśnie ona decyduje o tworzeniu wartości dodanej w skali makro, ale również może przyczyniać się do występowania nierówności natury społecznej, związanych z nierównomiernym rozmieszczeniem potencjału intelektualnego⁵.

Współczesne uniwersytety są motorem przemian technologicznych i zajmują istotne miejsce w procesie rozwoju ekonomicznego na szczeblu lokalnym, a nawet narodowym. Dokonujące się na przestrzeni wieków zmiany w ich otoczeniu makroekonomicznym doprowadziły do wystąpienia różnic w sposobach funkcjonowania uniwersytetów tradycyjnych (zakładanych w XII wieku) i ich młodszych odpowiedników (datowanych na wiek XIX), określanych mianem uniwersytetów nowoczesnych (tabela 1).

Tabela 1. Czynniki wyróżniające nowoczesny i tradycyjny uniwersytet

	NOWOCZESNY UNIWERSYTET (zwany również uniwersytetem technologicznym)	TRADYCYJNY UNIWERSYTET (zwany również uniwersytetem badawczym)
HISTORIA / GENEZA	początki sięgają XIX wieku geneza tkwi w instytutach technicznych, szkołach handlowych, rękodzielniczych, mechanicznych	początki sięgają XII wieku długowiekowa tradycja uniwersytecka
PUNKT CIĘŻKOŚCI	nacisk na proces nauczania oraz uczenia się praktyka zawodowa, zwiększanie poziomu zatrudnienia wśród absolwentów	nacisk na działalność badawczą teoria, tworzenie wiedzy, działalność społeczna
STUDENCI (ODBIORCY USŁUGI EDUKACYJNEJ)	średnia wieku: 28 lat duże doświadczenie zawodowe znaczący odsetek studentów zdobywających wiedzę specjalistyczną	średnia wieku: 23 lata duży odsetek absolwentów szkół średnich mały odsetek studentów zdobywających wiedzę specjalistyczną
PROGRAMY NAUCZANIA	kursy specjalistyczne, podnoszące umiejętności zawodowe studia podyplomowe słuchacz dokonuje wyboru kursu na podstawie analizy potrzeb	kształcenie ogólne wszystkie stopnie naukowe: studia licencjackie, magisterskie, doktoranckie sekwencyjność zdobywania stopni naukowych
DZIAŁALNOŚĆ BADAWCZA	badania aplikacyjne transfer technologii	badania podstawowe wiedza teoretyczna
NAUCZANIE	zorientowane na studenta edukacja praktyczna nastawiona na współpracę ze studentem zorientowane na zdobycie umiejętności praktycznych i prowadzenie działalności badawczej	zorientowane na wykładowcę edukacja teoretyczna zorientowane na działalność badawczą
GRUPY INTERESU	sektor przemysłowy (pracownicy) kształcenie specjalistów i wykonawców zawodów jutra wspólnota	społeczeństwo kształcenie w zawodach tradycyjnych
STYL / CHARAKTER DZIAŁALNOŚCI	innowacyjność reagowanie na popyt na rynku pracy związek z regionem, w którym jest zlokalizowany	konserwatywność tradycyjność niezależność

Źródło: University Research Management: Developing Research in New Institutions,
OECD, Paryż 2005

Cechą wyróżniającą uniwersytet, czy to badawczy, czy technologiczny, jest jego rola w kreowaniu wiedzy. Społeczeństwo oparte na wiedzy do nieustannego rozwoju potrzebuje permanentnego zachodzenia takich procesów, jak: tworzenie nowej wiedzy, jej transfer poprzez działalność edukacyjną i szkoleniową, rozprzestrzenianie za pośrednictwem technologii informacyjnych oraz wykorzystanie w postaci adaptowania do nowoczesnych rozwiązań przemysłowych⁶. W jądrze każdej z tych współistniejących faz znajduje się miejsce dla uniwersytetu i to m.in. świadczy o jego fenomenie. Na tej płaszczyźnie rola uniwersytetów pozostaje jedną z ważniejszych, gdyż zarówno kreowanie wartości dodanej, jak i zwiększanie bogactwa jest ściśle powiązane z procesem generowania wiedzy.

W tym miejscu wyłaniają się dwa obszary działalności uczelni wyższych, które mogą przyczynić się do zacieśnienia ich współpracy z sektorem gospodarki. Pierwszym z nich jest edukacja i szkolenia, natomiast drugim - badania i doradztwo⁷. Aby dostosować się do stale zmieniających się warunków na rynku pracy, uczelnie muszą zmodyfikować własne programy kształcenia studentów i dążyć do tego, by ewoluowały one w kierunku nowoczesności (tabela 2).

Tabela 2. Charakterystyka tradycyjnego oraz nowoczesnego programu kształcenia

TRADYCYJNY PROGRAM KSZTAŁCENIA	NOWOCZESNY PROGRAM KSZTAŁCENIA
Program nauczania zorientowany na:	Program nauczania zorientowany na:
wiedzę ogólną	wiedzę użytkową (jak coś zrobić)
komunikację pisemną	Komunikację ustną
kształcenie personalne	kształcenie interpersonalne
kształcenie wewnętrzne	kształcenie zewnętrzne
zdobycie umiejętności podstawowych	zdobycie umiejętności specjalistycznych
myślenie	podejmowanie działań i decyzji
generowanie problemów	rozwiązywanie problemów
rozumienie	zdobywanie informacji
wyjaśnianie pojęć	definiowanie problemów
przekazywanie wiedzy teoretycznej	wymianę doświadczeń i przekazywanie wiedzy praktycznej/użytkowej
uczenie oparte na twierdzeniach	uczenie eksperymentalne

Źródło: R. Barnett, G. Parry, K. Coate, Conceptualising Curriculum Change,
"Teaching in Higher Education" 2001, t. 6, nr 4, s. 437

Usługa edukacyjna w coraz większym stopniu powinna być dostosowana do zapotrzebowania kreowanego przez rynek. Stąd wprowadzane w niej zmiany powinny opierać się m.in. na przyznawaniu większego znaczenia wiedzy praktycznej, zdobywanej w trakcie bezpośredniej współpracy studenta z przyszłymi pracodawcami. Ogólna wiedza teoretyczna, przekazywana studentom w trakcie wykładów i konwersatoriów, powinna stać się bazą dla (uruchamianych w ramach zajęć profilowanych) cyklów intensywnych szkoleń zawodowych, prowadzonych przez praktyków życia gospodarczego czy politycznego. Taka działalność doskonale wpisuje się w jedno z podstawowych założeń Strategii Lizbońskiej, promującej rozwój przedsiębiorczości i powiązanej z nią innowacyjności w celu budowy gospodarki opartej na wiedzy, z wykształconym i adaptowalnym do zmian społeczeństwem⁸.

Rola konsorcjów edukacyjno-badawczych na międzynarodowym rynku usług kształceniowych

Dająca się zauważyć tendencja do generowania współpracy pomiędzy ośrodkami uniwersyteckimi wiąże się m.in. z dążeniami tych ostatnich do poprawy jakości kształcenia oraz wprowadzania modyfikacji w dziedzinie realizacji badań naukowych. Przyczyn rozwoju tej kooperacji można upatrywać w relacjach rynkowych, jakie wykształcają się pomiędzy uczelniami oferującymi usługę kształceniową a studentami - jej odbiorcami⁹.

W literaturze przedmiotu można wyróżnić trzy rodzaje współpracy pomiędzy niezależnymi uniwersytetami¹⁰. Celem przyświecającym uczelniom jest zdobycie, a następnie utrzymanie nabywcy oferty edukacyjnej - studenta (najlepiej utalentowanego) - oraz silnej kadry dydaktycznej, będącej kreatorem placówki edukacyjnej. Pierwszą formą jest podział obowiązków w zakresie realizacji programów kształcenia na poziomie wydziałów lub w obrębie wybranych płaszczyzn badawczych (np. praca w zespołach projektowych). Jest ona dobrowolna, bardzo elastyczna, nie wymaga podpisania z partnerem umowy na wyłączność. Z długoletnich obserwacji wynika, że realizuje ją, i to z sukcesem, wiele uczelni. Drugim przejawem współpracy jest zawiązywanie aliansów strategicznych, zwykle w oparciu o podpisane porozumienia. Ostatnim sposobem jest tworzenie stowarzyszeń lub związków skupiających partnerów o podobnych interesach strategicznych, posiadających wspólne instytucje centralne i realizujących tę samą politykę na wybranych obszarach (np. współpraca uniwersytetu w Oxfordzie z college'ami).

Dla ośrodków akademickich pożądane jest nawiązywanie współpracy z partnerami międzynarodowymi, gdyż dzięki nim mogą wyłaniać się centra doskonałości, oferujące usługi badawcze oraz kształceniowe jak najwyższej jakości. Charakteryzując formy partnerstwa zawiązywane pomiędzy zainteresowanymi instytucjami, można wyróżnić ich kilka rodzajów:¹¹

• regionalny wymiar partnerstwa - opierający się na wielowymiarowej i elastycznej współpracy pomiędzy uniwersytetami, instytucjami szkolnictwa wyższego, a także małymi i średnimi przedsiębiorstwami (np. Swedish Agency for Flexible Learning¹²);
• międzynarodowe sieci franchisingowe - np. uniwersytety cieszące się globalną marką, takie jak: Harvard, Sorbona, Cambridge czy Oxford mogą zezwalać na otwieranie w innych krajach, na zasadach franchisingowych, ośrodków akademickich pod własną nazwą;
• partnerstwa globalne np. Światowa Sieć Uniwersytetów - World-Wide Universities Network¹³ czy Grupa Innowacyjnych Uniwersytetów - Innovative Universities Group, gdzie dokonuje się selekcji partnerów w oparciu o profil działalności ośrodków akademickich (zbliżony lub różny).

We wszystkich wspomnianych typach relacji sieciowych współpraca pomiędzy zainteresowanymi instytucjami powinna sięgać znacznie dalej niż np. wymiana studentów czy kadry dydaktycznej. To właśnie w obrębie sieci można rozwijać nowe projekty oraz testować nowatorskie rozwiązania, np. w zakresie zarządzania ośrodkami akademickimi.

W Wielkiej Brytanii (w 2001 r.) powołany został specjalny fundusz, znany pod nazwą Higher Education Innovation Fund (HEIF)¹⁴, którego zadaniem jest udzielanie wsparcia finansowego instytucjom szkolnictwa wyższego, realizującym strategiczne projekty tworzące lub wzmacniające związki partnerskie pomiędzy nimi a przedstawicielami świata gospodarczego lub administracji regionalnej, powoływane celem transferu wiedzy¹⁵. W 2001 roku utworzono pierwszą w Anglii radę naukową¹⁶, zajmującą się m.in. tworzeniem pomiędzy zainteresowanymi stronami platform współpracy, ułatwiających nawiązywanie relacji partnerskich.

Z badań przeprowadzonych przez Centrum Rozwoju Szkół Wyższych (Centrum für Hochschulentwicklung) wynika, iż między uczelniami najczęściej rozpowszechniona jest współpraca na polu kształcenia, choć można również obserwować tendencję do wzrostu znaczenia kooperacji w dziedzinie realizacji badań naukowych¹⁷. O sukcesie współdziałania w tych dziedzinach decydują m.in. takie czynniki, jak: dokładne określenie wspólnych celów do realizacji, jasne sprecyzowanie wysokości ponoszonych zobowiązań finansowych czy tworzenie sprzyjającego klimatu dla rozwoju współpracy, przy wykorzystaniu różnego typu zachęt natury materialnej bądź niematerialnej.

W ostatnich latach możemy obserwować intensyfikację wysiłków mających na celu budowanie konsorcjów edukacyjno-badawczych. Wyznacznikiem, realizowanej przez nie skutecznej polityki, jest:¹⁸

• tworzenie sieci wzajemnych powiązań pomiędzy uniwersytetami na rynku usług edukacyjnych,
• opracowanie strategii zarządzania - skierowanej na efektywność procesu podejmowania decyzji,
• występowanie zespołów naukowych, prowadzących badania stosowane i wdrażające (otrzymane w ich wyniku) rezultaty do działalności gospodarczej.

Poniżej zaprezentowano kilka przykładów kooperacji pomiędzy instytucjami szkolnictwa wyższego w Niemczech, które mogą być wykorzystane przez polskie ośrodki akademickie.

W dniu 12 marca 2007 roku rektorzy uniwersytetów w Bochum, Dortmundzie oraz Duisburgu-Essen¹⁹ podpisali umowę powołującą do życia Universitätsallianz Metropole Ruhr²⁰. Jego celem jest wzmocnienie potencjału Zagłębia Ruhry, określanego mianem regionu wiedzy, poprzez realizację wspólnych projektów w obszarze działalności kształceniowej czy badawczej, a dzięki temu utworzenie centrum doskonałości o światowym znaczeniu. Już od 2004 roku działa w Nowym Jorku specjalne biuro, którego zadaniem jest promowanie w Stanach Zjednoczonych działalności edukacyjnej oraz badawczej uniwersytetów zlokalizowanych w Nadrenii Północnej-Westfalii, szczególnie tych trzech wcześniej wspomnianych. Podobne biuro zostało otwarte 22 kwietnia 2005 roku w Nowym Jorku przez Uniwersytet Ludwika Maksymiliana w Monachium i Freie Universität w Berlinie²¹. Jego zadaniem jest nie tylko prezentacja ich oferty kształceniowej na amerykańskim rynku usług edukacyjnych, ale również intensyfikacja kontaktów z amerykańskimi ośrodkami akademickimi oraz centrami badawczymi. Stosowanymi narzędziami współpracy są m.in.: nawiązanie kontaktów z czasopismami o tematyce gospodarczej, pośredniczenie w nawiązywaniu współpracy pomiędzy badaczami²² lub wymianie profesorów (visiting profesor), czy też organizowaniu wystąpień (wykładów). Utworzenie tego centrum jest istotnym krokiem naprzód w pozycjonowaniu obu uniwersytetów na międzynarodowym rynku usług kształceniowych.

W listopadzie 2007 roku podpisano umowę o powołaniu Karlsruhe Institute of Technology (KIT). Partnerstwo zawiązały: uniwersytet techniczny Fridericiana w Karlsruhe oraz Centrum Badawcze w Karlsruhe (Forschungszentrum Karlsruhe). Wyjątkowość projektu KIT wynika z tego, iż współpraca nie opiera się jedynie na działalności edukacyjnej oraz badawczej, ale w równym stopniu dotyczy kwestii wprowadzania innowacji oraz transferu technologii, w których land Badenia-Wirtembergia przoduje w skali całych Niemiec.

Kolejnym przykładem udanej kooperacji jest inicjatywa UAS7 (Universities of Applied Sciences 7). Ten projekt realizowany jest przez siedem szkół wyższych, zlokalizowanych w sześciu landach, a dotyczy m.in. obszaru badań, zarządzania instytucjami edukacyjnymi, świadczonych usług kształceniowych. Od 1990 roku trwa kooperacja pomiędzy uniwersytetami w Bremie i Oldenburgu, która z biegiem lat rozszerzyła się na takie dziedziny, jak współpraca międzynarodowa, czy też organizowanie wspólnych programów na studiach podyplomowych²³.

Polskie uniwersytety również próbują wpisać się w trend budowania konsorcjów edukacyjno-badawczych. Uniwersytet Śląski jest tu liderem, rozpoczynając działalność pod nazwą: Śląskie Międzyuczelniane Centrum Edukacji i Badań Interdyscyplinarnych (CEBI)²⁴. Partnerami w tym projekcie są: Śląski Uniwersytet Medyczny, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Politechnika Śląska, Główny Instytut Górnictwa oraz Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Publicznego w Sosnowcu. Działalność CEBI będzie koncentrować się wokół trzech dziedzin: zdrowia, nowych technologii i materiałów oraz nauk o środowisku. Ideą przyświecającą powołaniu Centrum była chęć zintegrowania, dotychczas rozproszonego, potencjału naukowego Śląska. Dzięki obecności w CEBI specjalistów z różnych dziedzin podniesiona zostanie jakość oferty akademickiej na tzw. makrokierunkach (inżynieria biomedyczna, biofizyka) oraz na specjalnościach ważnych dla gospodarczego rozwoju kraju, zamawianych przez resort nauki (np. modelowanie matematyczne). Dostępna w CEBI aparatura badawcza będzie mogła być udostępniana zainteresowanym przedsiębiorstwom.

Z przytoczonych przykładów wynika wyraźnie, że w XXI wieku uniwersytety, które chcą odegrać istotną rolę na konkurencyjnym rynku usług edukacyjnych, muszą wykazać się dużą aktywnością oraz efektywnością w nawiązywaniu relacji partnerskich nie tylko między sobą, ale również z sektorem prywatnym. Współpraca taka pozwala na osiągnięcie efektów skali, budowanie sieci, a w konsekwencji na dopasowywanie oferty edukacyjnej do potrzeb i wymagań studentów.

Zakończenie

Intensyfikacja współpracy partnerskiej pomiędzy uniwersytetami, ośrodkami badawczymi a także światem przemysłu, również o charakterze ponadnarodowym, jest jednym z warunków zwiększania potencjału innowacyjnego kontynentu europejskiego. Należy zatem dążyć do wzmocnienia pozycji europejskich ośrodków akademickich w obszarze badań i wykorzystania nowych technologii. Można to uczynić m.in. za pośrednictwem inicjatyw dostępnych w ramach 7. Programu Ramowego, np. Industry - Academia Partnerships and Pathways²⁵.

Postępująca globalizacja wymusza na instytucjach szkolnictwa wyższego intensyfikację wysiłków, mających na celu tworzenie nowoczesnej oferty odpowiadającej potrzebom międzynarodowych odbiorców (zarówno studentów, jak i kadry profesorskiej). Ośrodki uniwersyteckie, dysponując szerokim instrumentarium koncentrującym się na stałym podnoszeniu jakości procesu kształcenia oraz efektywności działalności badawczej, są instytucjami aktywnie wspierającymi rozwój współczesnych społeczeństw.

Bibliografia

• R. Barnett, G. Parry, K. Coate, Conceptualising Curriculum Change, "Teaching in Higher Education" 2001, t. 6, nr 4.
• M. Castels, The Informational City, Basil Blackwell, Oxford 1989, [za:] Ch. Evans, Zarządzanie wiedzą, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
• J.L. Davis, A Revolution in Teaching and Learning in Higher Education: The Challenges and Implications for the Relatively Traditional University, "Higher Education in Europe" 2001, t. 26, nr 4.
• J. Dietl, Uczelnia niepaństwowa jako czynnik awansu ekonomicznego, społecznego i kulturowego regionu, [w:] Uczelnie i ich otoczenie. Możliwości i formy ich współdziałania, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2003.
• Komunikat Komisji Europejskiej, The Role of Universities in the Europe of Knowledge, Bruksela, 05.02.2003, COM (2003) 58 final.
• German University Alliance - LMU am East River, "MUM" 2005, nr 3.
• T. Kafel, Wyższe uczelnie ekonomiczne w procesie podnoszenia konkurencyjności przedsiębiorstw: nowe warunki, nowe możliwości, [w:] J. Bieliński (red.), Strategia Lizbońska a konkurencyjność gospodarki, CeDeWu, Warszawa 2005.
• Ch. Kühne, Zwischen Beutegemeinschaft und Fusion, "Wissenschaftsmanagement" 2007, nr 2.
• A. Marszałek, Znaczenie uniwersytetów w gospodarce opartej na wiedzy, "Przegląd Organizacji" 2007, nr 7-8.
• A. Mas-Colell, The European Space of Higher Education: Incentive and Governance Issues, "Rivista di Politica Economica" 2003, listopad-grudzień.
• 7. Program Ramowy (PR) Wspólnoty Europejskiej badań, rozwoju technologicznego i wdrożeń (2007-2013), Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE, Warszawa 2008.
• Science Strategy England's Northwest, Northwest Development Agency, NWDA Warrington 2002.
• University Research Management: Developing Research in New Institutions, OECD, Paryż 2005.
• E. Wojnicka, Współpraca w procesie innowacyjnym w Unii Europejskiej, "Wspólnoty Europejskie" 2003, nr 4.

Netografia

• The Higher Education Funding Council for England, http://www.hefce.ac.uk.
• Nationellt centrum för flexibelt lärande, http://www.cfl.se.
• The Worldwide Universities Network, http://www.wun.ac.uk/aboutus.php.