Wprowadzenie

Wykorzystywanie internetu w edukacji staje się wymogiem cywilizacyjnym. Wydaje się jednak, że po okresie entuzjazmu względem e-learningu nadszedł czas refleksji nad rzeczywistymi możliwościami zastosowania internetu w procesie dydaktycznym. Rozwiązania w zakresie sposobu wykorzystywania narzędzi internetowych mogą być różne, jednak powinny być podporządkowane osiąganiu celów dydaktycznych i zapewnieniu odpowiedniej jakości nauczania przez internet.

Proces uczenia się i nauczania języka obcego

Uczenie się języka obcego jest zjawiskiem wieloaspektowym i wielowymiarowym. Sposoby jego konceptualizacji odzwierciedlały poglądy dominujące w danych okresach historycznych, wywodzące się dziedzin, takich jak: lingwistyka, psychologia, pedagogika. Dzięki postępowi, jaki dokonał się w tych dziedzinach w XX wieku, jak również dzięki ukonstytuowaniu się samodzielnej dyscypliny naukowej zajmującej się procesami uczenia się i nauczania języka obcego, czyli glottodydaktyki, możliwe stało się bardziej racjonalne postrzeganie złożonego zjawiska nauki języków obcych.

Obecny sposób patrzenia na proces uczenia się języka obcego wynika ze sposobu rozumienia funkcjonowania komunikacyjnego człowieka w środowisku, w kontekście grupy i społeczeństwa. Taka osobowa perspektywa komunikacji językowej zakłada, że język w swojej istocie jest nieprzekazywalny. Przekazywalne są jedynie wytwory działań komunikacyjnych.

Coraz lepsze rozumienie prawidłowości procesu uczenia się, w tym procesu uczenia się języka obcego, doprowadziło do rozluźnienia zależności między nim a procesem nauczania, przypisując temu ostatniemu bardziej ograniczoną rolę i kierując zainteresowania badawcze na uczącego się, a nie, jak to było wcześniej, na nauczyciela.

Zasadne staje się więc wyróżnienie dwóch odmiennych procesów - nauczania i uczenia się. Nauczanie jest związane z aktywnością nauczyciela. Nie powoduje ono bezpośrednio uczenia się, gdyż nauczyciel nie ma takiej władzy nad "środowiskiem mentalnym" ucznia, by wywoływać pożądane procesy uczenia się. Może jedynie proponować uczniowi określone zadania, które w założeniu mają usprawnić jego funkcjonowanie komunikacyjne w ogóle, zwłaszcza w społeczności języka docelowego.

Natomiast uczenie się związane jest z aktywnością ucznia, który sam musi podjąć wysiłek zrozumienia informacji, restrukturyzacji wiedzy, zdobywania doświadczeń, czyli trud związany z wykonaniem określonej pracy poznawczej. W tym kontekście proces uczenia się można postrzegać jako kierowaną pracę samokształceniową, której celem jest przygotowanie ucznia do samodzielności w zdobywaniu umiejętności komunikacyjnych - zarówno w trakcie, jak i po zakończeniu nauki w formie zorganizowanej.

Internet w procesie uczenia się i nauczania języka obcego

Internet to nie tylko kolejny przejaw postępu technicznego, ale również "wynalazek", który urzeczywistnił nowy, nieznany dotychczas wymiar komunikacji międzyludzkiej. Internet uelastycznia realizowanie działalności komunikacyjnej człowieka w odniesieniu do liczby jej uczestników, czasu i miejsca jej realizacji oraz możliwości wykorzystania poszczególnych internetowych kanałów komunikacyjnych i oferowanych przez nie nowych sposobów transmisji obrazu, dźwięku lub tekstu.

Traktowanie internetu jako miejsca realizacji działalności komunikacyjnej człowieka umożliwia przedstawienie go jako środowiska komunikacyjnego funkcjonowania człowieka. W takim kontekście wyróżnikiem internetu jest to, że będąc kanałem komunikacyjnym - integruje w sobie inne kanały komunikacji - zarówno masowej, jak i interpersonalnej - oraz stanowi odtworzenie kanałów komunikacyjnych istniejących i wykorzystywanych w środowisku naturalnym i społecznym, jak również oferuje nowe, nieznane dotychczas kanały komunikacyjne, charakteryzujące się nowymi właściwościami, wynikającymi z właściwości środowiska, w którym istnieją.

Warunkiem pomyślnego funkcjonowania człowieka w tej rozszerzonej przestrzeni komunikacyjnej jest opanowanie sprawnej obsługi komputera, korzystania z programów użytkowych, jak również poznanie form realizacji komunikacji z wykorzystaniem różnych kanałów w internecie. Istotna staje się nie tylko tzw. "alfabetyzacja komputerowa" (computer literacy)¹, ale także alfabetyzacja społeczeństwa w obrębie najnowszych technologii informacyjnych². Autorzy pracy Media i edukacja w dobie integracji wymieniają przy tym:

• alfabetyzm technologii - umiejętność użycia nowych mediów, przede wszystkim internetu, w celu zapewnienia sobie sprawnego dostępu do informacji i możliwości ich przekazywania;
• alfabetyzm informacyjny - umiejętność w zakresie pozyskiwania, organizowania, selekcji i oceniania informacji oraz formowania właściwych opinii na ich podstawie;
• tworzenie komunikatów w mediach - coraz większa liczba osób na całym świecie wytwarza i przekazuje treści dla licznych odbiorców;
• kompetencje społeczne i odpowiedzialność - szczególnie ważne w komunikowaniu online i dla młodocianych odbiorców komunikatów³.

Internetowa platforma edukacyjna

Współcześnie wykorzystywane technologie informatyczne umożliwiają tworzenie systemów wspomagających zarządzanie treściami i procesami edukacyjnymi. W tym kontekście pojawiają się w literaturze takie określenia, jak: wirtualne środowisko edukacyjne (virtual learning environment, VLE), środowisko zarządzania procesem uczenia się (managed learning environment, MLE), system zarządzania procesami edukacyjnymi (learning management system, LMC), system zarządzania treściami edukacyjnymi (learning content management system, LCMS)⁴.

Platforma internetowa jest systemem informatycznym o określonych właściwościach, który integruje kanały komunikacyjne dostępne w sieciach komputerowych, jak również oferuje inne narzędzia, np. służące wyszukiwaniu i eksploracji zasobów sieci itp. Szczególny typ stanowią platformy edukacyjne wspomagające nauczanie z wykorzystaniem internetu.

Platforma edukacyjna (LMS/VLE) jest infrastrukturą systemowo-narzędziową, przeznaczoną dla potrzeb pracy w środowisku elektronicznym. System klasy LMS/VLE jest wykorzystywany przede wszystkim do zarządzania uczniami (tworzenie grup, dopisywanie grup do nauczycieli itp.) i kursami (informacje o dostępnych kursach, warunkach zapisów, sposobach zaliczania itp.) oraz do zbierania danych na temat postępów ucznia. Natomiast LCMS - wykorzystywany jest do przygotowania materiałów kursu, dostarczania ich do odbiorców oraz rejestrowania aktywności uczniów w środowisku cyfrowym (np. sposobów przemieszczania się po materiałach kursu, czasu spędzonego na każdym zadaniu, wyników testów itp.).

Platformy edukacyjne charakteryzują się dość podobną bazą funkcji, w związku z tym podstawowym pytaniem przy wyborze systemu jest to, w jakim stopniu odpowiada on obecnym i przyszłym potrzebom użytkowników oraz na ile możliwe jest jego wykorzystywanie w procesie uczenia się i (lub) nauczania języka obcego.

Wykorzystanie platform edukacyjnych w procesie uczenia się i nauczania języka obcego

Wykorzystywanie platform edukacyjnych w procesie uczenia się i nauczania języka obcego stanowi obecnie wyzwanie dla dydaktyki, bowiem pociąga za sobą wiele problemów, dla których nie zostały dotychczas wypracowane rozwiązania dydaktyczne.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na dwie kwestie: po pierwsze - w większości przypadków platformy są opracowywane bez wsparcia dydaktyków języka obcego, po drugie, zamysł projektantów odzwierciedla tradycyjny sposób myślenia o nauce języka. Tymczasem podstawowe kwestie, które wymagają przemyślenia przed rozpoczęciem pracy na platformie, to właśnie zagadnienia dydaktyczne i techniczne, takie jak np.: organizacja procesu dydaktycznego, komunikacja nauczyciel-student, materiały edukacyjne, umiejętności nauczycieli i studentów w zakresie wykorzystania nowych technologii. Zostaną one zaprezentowane w dalszej części artykułu.

Organizacja procesu dydaktycznego

Aby wykorzystanie internetowych platform edukacyjnych w procesie uczenia się i nauczania języka obcego było efektywne, konieczne jest podjęcie decyzji dotyczących wolumenu i jakości materiałów edukacyjnych oraz zadań, które mogą zostać "przerzucone" do wykonania na platformie, a które powinny być realizowane stacjonarnie.

Platformy edukacyjne i poszczególne narzędzia dostępne w ich ramach identyfikują się wieloma funkcjami. Przy planowaniu procesu dydaktycznego trzeba mieć świadomość korzyści wynikających z ich wykorzystywania, ale również dostrzegać ich wady. Rzeczywistość, jaką wprowadza wykorzystanie platform edukacyjnych w procesie dydaktycznym, może być bowiem bardzo zróżnicowana, w zależności od liczby i jakości wykorzystanych narzędzi oraz przyjętego modelu organizacyjnego⁵.

Obecnie można zauważyć, że instytucje oferujące studia czy kursy internetowe w Polsce najczęściej nie podają do wiadomości studenta informacji o sposobie organizacji procesu dydaktycznego, wykorzystywanych materiałach, internetowych kanałach komunikacyjnych oraz o związanych z nimi wymaganiach technicznych (dotyczących sprzętu i oprogramowania) itp. przed zapisaniem się na kurs. Brak takich informacji może w istotny sposób wpłynąć na rezygnację uczestników z kursów, które mogą nie spełnić ich oczekiwań i potrzeb.

Komunikacja nauczyciel-student

Wykorzystywanie komputera do realizowania komunikacji językowej w środowisku cyfrowym z założenia narzuca pewne ograniczenia co do jej częstotliwości i jakości. W większości przypadków komunikacja w środowisku cyfrowym odbywa się przy pomocy tekstu, w przeciwieństwie do sposobów komunikacji międzyludzkiej w środowisku naturalnym i społecznym. Również rodzaje aktywności człowieka w środowisku cyfrowym są ściśle związane z możliwościami dostępnych obecnie technologii informatycznych i przez nie warunkowane.

W przypadku realizacji procesu dydaktycznego przez internet komunikacja nauczyciela ze studentem odbywa się za pośrednictwem narzędzi komunikacji asynchronicznej (poczta elektroniczna, forum dyskusyjne) lub synchronicznej (tekstowej - czat, głosowej - telefonia internetowa). Z uwagi na to, że uczestniczenie w komunikacji synchronicznej wymaga jednoczesnego dostępu do komputerów zarówno ze strony nauczyciela, jak i studenta, dużo częściej wykorzystywana jest komunikacja asynchroniczna, która pociąga za sobą określone konsekwencje psychologiczne dla jej uczestników.

Realizowanie komunikacji w sposób asynchroniczny ma swoje wady i zalety. Z jednej strony, daje studentowi możliwość przemyślenia i przygotowania swojej odpowiedzi, co jest niewątpliwie korzystne w przypadku uczenia się języka obcego. Z drugiej zaś - długie oczekiwanie na odpowiedź nauczyciela może rodzić u studenta frustrację, poczucie osamotnienia i zniechęcenie. Z kolei dla nauczyciela odpowiadanie na e-maile studentów, które otrzymuje przez całą dobę, jest zajęciem bardzo absorbującym.

Umiejętności nauczycieli i studentów w zakresie wykorzystania nowych technologii

Przy rozpoczynaniu pracy z platformą internetową trzeba wziąć pod uwagę fakt, że umiejętności studentów w zakresie obsługi sprzętu i oprogramowania mogą często przewyższać umiejętności nauczycieli. Z drugiej jednak strony, umiejętności techniczne studentów często są niewystarczające dla osiągnięcia sukcesu w nauce przez internet, gdyż dużo ważniejsze okazują się umiejętności czy predyspozycje do uczenia się w warunkach utrudnionej komunikacji, takie jak samodzielność, umiejętność planowania czasu i własnej pracy oraz systematyczność.

Dlatego też konieczne jest odpowiednie przygotowanie studentów i nauczycieli do pracy w nowych warunkach dydaktycznych oraz przeprowadzenie szkoleń technicznych i z zakresu nauczania i uczenia się przez internet.

Podsumowanie

Upowszechnienie się internetu wymusza refleksję na temat przemian procesu dydaktycznego oraz roli technologii informatycznych w tym procesie. Szczególnej uwagi wymagają wzajemne relacje między internetem (i jego zasobami) a platformą edukacyjną jako wydzielonym i ograniczonym fragmentem środowiska internetowego (i materiałami edukacyjnymi znajdującymi się na platformie).
Celem wykorzystywania platform edukacyjnych jest bowiem nie tylko odtworzenie znanego dotychczas środowiska znanego z tradycyjnej klasy w przestrzeni elektronicznej, ale także udostępnienie uczącym się nowych kanałów komunikacyjnych i wykorzystanie ich do wspierania procesu uczenia się i pracy grupowej⁶. Wydaje się, że w przyszłości projektowanie i wykorzystywanie internetowych platform edukacyjnych będzie uwzględniać indywidualne potrzeby informacyjne poszczególnych uczących się. Będzie musiało również obejmować sposoby pozyskiwania informacji z różnych źródeł w miarę pojawiających się potrzeb informacyjnych, odzwierciedlając tym samym konieczność wychodzenia naprzeciw potrzebie przygotowania osób uczących się języka obcego do sprawnego funkcjonowania komunikacyjnego w nieustannie zmieniającym się środowisku.

Bibliografia

• S. Britain, O. Liber, A Framework for Pedagogical Evaluation of Virtual Learning Environments, http://www.leeds.ac.uk/educol/documents/00001237.html.
• R. Cameron, Hypermedia, Internet Communication, and the Challenge of Redefining Literacy in the Electronic Age, "Language Learning & Technology" 2000, t. 4, nr 2, http://llt.msu.edu/vol4num2/richards/default.html.
• A. Chmielewski, Nowoczesne rozwiązania technologiczne w nauczaniu przez Internet na przykładzie systemów klasy LCMS, http://www.puw.pl/downloads/docs/6_technologie/nowoczesne_rozwiazania_LCMS.pdf.
• C.J. Doughty, H.L. Long, Optimal Psycholinguistic Environments For Distance Foreign Language Learning, "Language Learning & Technology" 2003, t. 7, nr 3, http://llt.msu.edu/vol7num3/doughty/default.html.
• A. Drzewińska, Designing and Developing Multilingual Resources for Internet-Based Language Courses, [w:] W. Krzemińska, P. Nowak (red.), Cyfryzacja w procesach komunikowania, Sorus, Poznań 2004.
• A. Drzewińska, Wybrane problemy projektowania wielojęzycznych materiałów edukacyjnych na potrzeby nauczania przez internet, [w:] M. Dąbrowski, M. Zając (red.), E-learning w kształceniu akademickim. Materiały z II ogólnopolskiej konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2006.
• R. Mason, Models of Online Courses, "ALN Magazine" 1998, nr 2 (2), http://www.aln.org/publications/magazine/v2n2/mason.asp.
• N. Sampson, Meeting the Needs of Distance Learners, "Language Learning & Technology" 2003, t. 7, nr 3, s. 103-118, http://llt.msu.edu/vol7num3/sampson/default.html.
• I. Snyder (red.), Page to screen: taking literacy into the electronic era, Routledge, Nowy Jork 1998.
• W. Strykowski, W. Skrzydlewski (red.), Media i edukacja w dobie integracji, ePMi2, Poznań 2002.
• K. Waćkowski, J.M. Chmielewski, Rola standaryzacji platform w e-learningu, "e-mentor" 2007, nr 2 (19).
• M. Warschauer, Electronic literacies: language, culture, and power in on-line education, Lawrence Erlbaum Associates, Hillsdale, New Jersey 1999.
• M. Warschauer, R. Kern (red.), Network-based Teaching: Concepts and Practice, Cambridge University Press, Nowy Jork 2000.