Wprowadzenie

W niniejszym artykule zaprezentowano innowacyjne struktury gospodarcze - klastry, które są postrzegane jako najwyższa forma budowania konkurencyjności w regionie. Celem opracowania jest ukazanie korzyści wynikających z sieciowej współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami i otoczeniem naukowo-badawczym. W związku z rosnącym znaczeniem sektora wysokich technologii zaczęły w Polsce powstawać nowe struktury gospodarcze - klastry, które w najwyższym stopniu wykorzystują wiedzę i transfer informacji do tworzenia silnej przewagi konkurencyjnej w regionie. Do pozostałych struktur gospodarczych należą: Specjalne Strefy Ekonomiczne (SSE), Parki Przemysłowe (PP), Parki Technologiczne (PT) oraz Inkubatory Technologii (IT). Analizując podobieństwa i różnice pomiędzy poszczególnymi strukturami (tabela 1), można stwierdzić, że klastry w najwyższym stopniu wykorzystują zaawansowane technologie w biznesowej współpracy pomiędzy podmiotami.

Tabela 1. Porównanie regionalnych struktur gospodarczych

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE	SSE	PP	PT	IT	KLASTRY
Posiadanie jednostki zarządzającej	tak	tak	tak	tak	nie
Formalne powiązania z jednostką naukowo-badawczą	nie	nie	tak	tak	często
Działanie w sferze zaawansowanych technologii	nie	nie	tak	tak	często
Wspieranie podejmowania działalności produkcyjnej	tak	tak	tak	tak	nie
Wspieranie podejmowania działalności usługowej	nie	tak	nie	nie	nie
Prowadzenie usług prawno-finansowych dla MŚP	nie	tak	tak	tak	nie
Konieczna specjalizacja biznesowa pomiędzy podmiotami	nie	nie	nie	nie	tak

Źródło: http://www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=8800, [08.01.2009]

Definicja Klastra

Od 1990 roku, kiedy to Michael Porter, amerykański ekonomista, opublikował pracę The Competitive Advantage of Nations, klastry zaczęły wzbudzać coraz większe zainteresowanie wśród twórców polityki, jak i przedsiębiorców. Według M. Portera klaster (cluster) to geograficzne koncentracje wzajemnie powiązanych przedsiębiorstw, wyspecjalizowanych dostawców oraz przedsiębiorstw z innych, powiązanych sektorów i branż oraz instytucji otoczenia gospodarczego (np. uniwersytetów, izb handlowych). Dokładniejszą definicję klastra podało Ministerstwo Gospodarki w Rozporządzeniu z dnia 11 grudnia 2006 roku - [...] przez klaster rozumie się przestrzenną i sektorową koncentrację podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjności oraz co najmniej 10 przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiednich województw, konkurujących i współpracujących w tych samych lub pokrewnych branżach oraz powiązanych rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze, przy czym co najmniej połowę podmiotów funkcjonujących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy¹.

Podział Klastrów

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development, OECD) podaje następujące rodzaje klastrów:

• oparte na wiedzy - które w sposób bezpośredni wykorzystują efekty badań przeprowadzanych w ośrodkach publicznych, jak i niepublicznych. W takich strukturach rozwijają się firmy innowacyjne, należące do sektora wysokich technologii. Najważniejsza jest dla nich ścisła kooperacja z uniwersytetami, placówkami B+R, które specjalizują się w prowadzeniu zaawansowanych projektów badawczych. Firmy prowadzące działalność w klastrach opartych na wiedzy reprezentują takie branże, jak: przemysł farmaceutyczny, chemiczny, elektroniczny czy lotniczy;
• oparte na korzyściach skali - w dużo mniejszym stopniu korzystają z nowoczesnych rozwiązań. Wdrażanie innowacji jest przeprowadzane w sposób szczegółowo zaplanowany (długotrwałe wdrażanie nowych projektów), a zmiany z uwagi na wysokie koszty reorganizacji przedsiębiorstw są w większości przypadków wprowadzane na stałe. Przemysł rozwijający się w takich klastrach to głównie przemysł żywnościowy, samochodowy, inżynieria cywilna;
• uzależnione od dostawcy - w takich strukturach działalność jest nakierowana na import technologii w postaci gotowych produktów bądź półproduktów. Firmy funkcjonujące w takich klastrach nie posiadają specjalistycznych komórek B+R - korzystają z gotowych produktów procesów innowacyjnych, wytwarzanych przez firmy zewnętrzne. W takich klastrach będzie się rozwijał przemysł przetwórczy, jak meblarstwo, włókiennictwo, a także rolnictwo czy leśnictwo;
• wyspecjalizowanych dostawców - skupiają blisko siebie różnych dostawców, odbiorców i użytkowników. Specjalizują się w innowacyjnych produktach, które dystrybuują bezpośrednio do użytkowników. Firmy prowadzące działalność w takich klastrach zajmują się np. produkcją wkładów, form do złożonych systemów produkcyjnych - w postaci maszyn, komponentów czy oprogramowania².

Inne podziały klastrów mogłyby dotyczyć stopnia wykorzystania zaawansowanych technologii (innowacji), powiązań z lokalnymi placówkami B+R, uniwersytetami czy współpracy z międzynarodowymi korporacjami (stopień wykorzystania bezpośrednich inwestycji zagranicznych - BIZ). Nie ma jednak potrzeby przytaczania wszystkich podziałów klastrów, bowiem każdy z nich jest na swój sposób niepowtarzalny i poprzez wykorzystanie lokalnych zasobów i możliwości decyduje o swojej formie. Najważniejsze jest spostrzeżenie, że każdy klaster rozwija się w oparciu o silny ośrodek bądź ośrodki, wokół których, jak satelity, "krążą" inne podmioty. Ośrodkami takimi mogą być uniwersytety, placówki B+R czy duże, międzynarodowe firmy, które stają się stymulatorami rozwoju regionalnego. Powiązania pomiędzy poszczególnymi podmiotami w klastrze mają na celu obustronne czerpanie korzyści na wspólnej drodze do osiągnięcia sukcesu.

Silicon Valley

Jednym z najstarszych i najsłynniejszych klastrów na świecie jest Dolina Krzemowa (Silicon Valley), która powstała w latach 50. XX-wieku w północnej części stanu Kalifornia. Powstawanie pierwszych klastrów było spontaniczne, czego nie można powiedzieć o kolejnych. Zaczątkiem Doliny Krzemowej było powstanie Uniwersytetu, wokół którego zaczęły się skupiać przedsiębiorstwa pracujące nad zaawansowanymi technologiami przemysłowymi. Pierwszym dużym odbiorcą produkowanych tam półprzewodników była Armia Stanów Zjednoczonych. Od tego momentu rozwój Doliny Krzemowej postępował w zawrotnym tempie, czego efektem było wykształcenie się swoistej "kolebki gigantów" światowego przemysłu. Do firm, które swoje pierwsze kroki stawiały właśnie w Dolinie Krzemowej, należą: Hewlett-Packard, Intel, Apple Computer, Oracle Corporation oraz Google³.

Hewlett-Packard - przepis na sukces

Na wyróżnienie zasługuje firma Hewlett-Packard, która wykorzystała swój pierwszy produkt - precyzyjny oscylator dźwiękowy - jako rezystor (opornik) żarówki. Innowacja ta okazała się kamieniem milowym dla rozwoju firmy. HP powstał w 1939 roku w Kalifornii, a jego założycielami byli absolwenci Uniwersytetu Stanford, William Hewlett i Dave Packard. Fakt, iż firma została założona w garażu stał się swoistą legendą, która funkcjonuje do chwili obecnej.

Przy wsparciu Fredericka Termana, inżyniera elektryka i jednocześnie profesora w Stanford University, powstał - jak się później okazało - jeden z największych producentów sprzętu elektronicznego. HP produkował przewody elektroniczne dla producentów elektroniki, laboratoriów i ośrodków badawczych światowej sławy, jak NASA, CERN, DARPA. Uważa się także, że firma była twórcą pierwszego komputera osobistego, który powstał w 1968 roku (Hewlett-Packard 9100A). Co ciekawe, nazywano go kalkulatorem biurkowym, ponieważ nie wyglądał jak ówczesne komputery firmy IBM.

Panuje pogląd, że firma HP zainicjowała powstanie Doliny Krzemowej, jednak jej założyciele nie zgadzają się z tym stwierdzeniem. W. Hewlett powiedział: [...] the beginning of Silicon Valley was supernova. Supernowa to pojęcie z dziedziny astronomii, które oznacza eksplozję dużej gwiazdy i jest zazwyczaj początkiem czegoś nowego. Dla W. Hewletta supernową był epokowy wynalazek pioniera elektroniki - Lee de Foresta, który poprzez swoje odkrycie zrewolucjonizował przemysł elektroniczny. Dzięki temu możliwe było zbudowanie tak potężnej firmy, jaką jest HP. Przyczyniła się do tego także swoista polityka rozwoju firmy (The HP Way), warunkująca harmonijny wzrost współudziałem najcenniejszego kapitału, jaki posiadała - ludzi.

Krótki opis początków działalności firmy HP w Dolinie Krzemowej miał na celu zobrazowanie potencjału, jaki "drzemie" w klastrach, a tym samym wyjaśnienie sensu powstawania nowych struktur gospodarczych⁴.

Na świecie funkcjonuje wiele struktur klastrowych, które powstały kilkadziesiąt lat temu. Do najbardziej wyspecjalizowanych należą: Cambridge w Wielkiej Brytanii (informatyka i biotechnologia), Telecom City w Szwecji, Plastic Vallee we Francji (przetwórstwo tworzyw sztucznych) i wiele innych.

Klastry w Polsce

Pierwsze badania na temat klastrów miały miejsce po 1989 roku, kiedy zauważono tworzenie się charakterystycznych skupisk przemysłowych. Zgodnie z analizą przeprowadzoną przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową stwierdzono występowanie 18 struktur klastrowych usytuowanych w 8 województwach. Bardzo często łącznie z typowymi klastrami podaje się przypominające je inicjatywy klastrowe (tabela 2).

W klastrach możemy zaobserwować mniejsze lub większe powiązania nauki z gospodarką - firmy reprezentujące sektor wysokich technologii zawsze prowadzą działalność w ścisłej kooperacji ze środowiskiem naukowym. Innowacyjne pomysły czy nowoczesne technologie są wprowadzane w życie na poziomie przedsiębiorstw. Działalność taka jest bardzo opłacalna, ale wiąże się z nią także duże ryzyko. Zagrożenie dotyczy głównie nieprzyjęcia produktu bądź technologii na rynku, co może wynikać między innymi ze zbyt wysokiej ceny dla odbiorców. Zdarza się, że władze uczelniane dla promowania nowatorskich projektów oferują firmom korzystne warunki współpracy, jak było w przypadku firmy HP.

W Polsce klastry wysokich technologii (high-tech) zaobserwowano w przemyśle farmaceutyczno-kosmetycznym na terenie Warszawy i Łodzi. Większość klastrów reprezentuje jednak tradycyjne branże, gdzie wykorzystanie powiązań pomiędzy nauką a przemysłem jest śladowe albo nie występuje wcale. Najwięcej cech charakterystycznych dla klastrów wykazały skupiska spożywcze w regionach: warmińsko-mazurskim i wielkopolskim, a także przemysł meblarski w wielkopolskim i tekstylny na Śląsku⁵.

Do najbardziej znanych klastrów w Polsce należą: Dolina Lotnicza (przemysł dla lotnictwa), Tarnowski Klaster Przemysłowy Plastikowa Dolina (tworzywa sztuczne) , Płytki Ceramiczne w Opocznie, Bursztyn w Gdańsku, Stowarzyszenie Producentów Części Samochodowych czy Dolina Ekologicznej Żywności.

Dolina Lotnicza jest zlokalizowana w południowo-wschodniej Polsce, w regionie słynącym z dużej koncentracji firm zajmujących się przemysłem lotniczym. Klaster został założony przez przedsiębiorców z regionu, którzy w 2003 roku powołali do życia Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza. Klaster rozwija się w bardzo szybkim tempie, ponieważ przez około 2 lata zdołał potroić liczbę członków (przedsiębiorstwa lub instytucje związane z przemysłem lotniczym). Aktualnie liczy 72 członków z regionu, a w ciągu najbliższych kilku lat liczba ta ma wzrosnąć do 100 podmiotów. Dolina Lotnicza funkcjonuje w oparciu o rozbudowane zaplecze naukowo-badawcze, bowiem na terenie klastra mieści się Politechnika Rzeszowska z rozwiniętym Wydziałem Budowy Maszyn i Lotnictwa. Do jej podstawowych zadań należy m.in. budowanie łańcucha dostawców przemysłu lotniczego, współpraca w zakresie badań nad nowymi rozwiązaniami technologicznymi, wspieranie lokalnych przedsiębiorców, promocja polskiego przemysłu lotniczego. Nadrzędnym celem Doliny Lotniczej jest stworzenie w Polsce południowo-wschodniej konkurencyjnego regionu, który zaopatrywałby międzynarodowe rynki w szeroki wachlarz produktów i usług dotyczących lotnictwa⁶.

Klastry w krajach Unii Europejskiej

Biorąc pod uwagę liczbę klastrów w ośmiu nowych krajach Unii Europejskiej, Polska zajmuje bardzo wysoką pozycję (tabela 2). Przedstawione dane ukazują ogólne tendencje w mapowaniu struktur klastrowych, jednak ze względu na trudności w uzyskaniu jednoznacznych wyników nie mogą one służyć za wiarygodną analizę porównawczą. Problem dotyczy braku jednoznacznej i międzynarodowej definicji klastra, co potwierdza fakt, że w państwach Europy Środkowo-Wschodniej polityka dotycząca rozwoju tzw. clasteringu dopiero się formuje.

Tabela 2. Klastry w ośmiu krajach UE

Kraj	Liczba zidentyfikowanych klastrów	Wybrane przykłady klastrów
Czechy	14 inicjatyw klastrowych	samochodowy - części samochodowych, metalurgiczny
Estonia	4 klastry	przetwórstwa drzewnego, biotechnologii, informatyczny, obróbki metalowej
Litwa	kilka inicjatyw klastrowych	tekstylny, wysokich technologii
Łotwa	4 klastry	mechaniczny, systemów informacyjnych - edukacyjny, leśny, wysokich technologii
Polska	44 klastry i inicjatywyklastrowe	wysokich technologii - biomedyczny, lotniczy, rolniczy, turystyczny
Słowacja	kilka klastrów	samochodowy - części samochodowych,tekstylny, obróbki drewna, elektroniki
Słowenia	25 klastrów	samochodowy, plastikowy, sprzętu klimatyzacyjnego, grzewczy i chłodniczy, transportowy i logistyczny
Węgry	22 klastry	samochodowy, tekstylny, meblarski, elektroniczny

Źródło: http://www.sbc.org.pl/Content/10638/rosa.pdf, [08.01.2009]

Co decyduje o sile i znaczeniu rynkowym klastra?

Poprzez skumulowanie takich wartości, jak: wiedza, instytucje B+R, przemysł czy tradycje regionalne, klastry mają coraz większe znaczenie - zarówno na rynku krajowym, jak i międzynarodowym.

Kanadyjski naukowiec, Roger Voyer, wskazał na trzy podstawowe czynniki decydujące o regionalnej przewadze klastrów:

• silne powiązanie pomiędzy firmami i ich otoczeniem (bazą technologiczną i biznesową);
• geograficzna bliskość podmiotów tworzących klaster, czyli firm, placówek naukowych, centrów B+R, instytucji finansowych i pozostałych, wpływających na rozwój danego regionu;
• wielkość klastra, a w zasadzie liczba podmiotów w jego strukturze - im więcej firm, pracowników, specjalistycznych instytucji, tym większa samowystarczalność (niezależność) klastra. Struktura taka nie wymaga nabywania produktów czy usług z zewnątrz, tym samym mniejsze jest ryzyko wydostania się korzyści wynikających z działalności innowacyjnej.

Ten sam naukowiec określił kilka warunków determinujących sukces klastra:

• rozpoznanie regionalnego potencjału przemysłu opartego na wiedzy,
• wspieranie silnych stron regionu,
• usprawnienie działań (infrastruktura, organizacja) na rzecz innowacji technologicznych;,
• rozwój przedsiębiorczości,
• różnorodne formy finansowania inwestycji,
• występowanie placówek badawczych i instytutów naukowych,
• strategia regionu skoncentrowana wokół jednego celu,
• efektywne współdziałanie sieci formalnej i nieformalnej informacji⁷.

Korzyści dla rozwoju MŚP w ramach struktur klastrowych

W czasach ostrej walki konkurencyjnej, rozgrywającej się na arenie wolnego rynku małe przedsiębiorstwa krajowe są praktycznie bez szans. Samodzielne stawianie czoła wielkim konkurentom najczęściej kończy się porażką. Kooperacja z innymi podmiotami tworzącymi klaster, polegająca na bezpośredniej wymianie wiedzy i doświadczeń, wpływa na podwyższenie walorów rynkowych przedsiębiorstw.

Do podstawowych korzyści, jakie daje prowadzenie działalności na terenie klastra, należą:

• tworzenie warunków do dynamicznego rozwoju przedsiębiorstw poprzez:
  - dostęp do nowych technologii, transfer know-how
  - zwiększony dostęp do źródeł finansowania projektów
  - obniżenie kosztów produkcji i kosztów transakcyjnych;
• podnoszenie umiejętności i kwalifikacji pracowników;
• współpraca z instytucjami naukowymi i placówkami B+R;
• intensyfikacja relacji istniejących pomiędzy podmiotami tworzącymi klaster:
  - wspólna promocja produktów,
  - wspólna realizacja projektów B+R,
  - wspólna realizacja projektów komercyjnych,
  - współpraca w zakresie pozyskiwania funduszy unijnych,
  - wspólne doradztwo finansowe i prawne;
• wzrost wiarygodności firmy wobec partnerów biznesowych:
  - budowanie wizerunku - wzrost siły przetargowej,
  - silniejsze oddziaływanie na otoczenie - lobbing w sferze ekonomicznej
  - znoszenie barier biurokratycznych, wpływ na strategię rozwoju regionu.

Klastry są także postrzegane jako stymulatory napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), poprzez tworzenie sprzyjających warunków do inwestowania. Napływ inwestycji zagranicznych do danego regionu pobudza rozwój lokalnych przedsiębiorstw, stąd tak ważne jest ułatwienie przenikania strumienia inwestycji i umiejętne wykorzystanie wartości z tym związanych.

W odpowiedzi na wyraźną tendencję do koncentracji, współpracy i działania w ramach klastrów Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) uruchomiła projekt Program szkoleń promujących clustering. Promuje on tworzenie sieci powiązanych ze sobą firm i instytucji w regionach - wdrażany jest na zlecenie PARP i współfinansowany z budżetu Europejskiego Funduszu Społecznego.

Powstawanie takich programów jest ważne z uwagi na brak przekonania polskich przedsiębiorców do zasadności tworzenia klastrów. Najczęściej wynika to z braku wiedzy na ich temat, analizy szans i zagrożeń takiej współpracy (SWOT). Sytuacja ta jednak zmienia się, co napawa optymizmem, jeśli chodzi o przyszłość krajowych przedsiębiorstw.

Podsumowanie

Doświadczenia międzynarodowe wskazują na klastry jako jeden z najważniejszych czynników rozwoju i wzrostu gospodarki. W odróżnieniu od innych struktur regionalnych czy narodowych ma w nich miejsce najszybszy transfer wiedzy i technologii dzięki geograficznej bliskości podmiotów reprezentujących zarówno przemysł, jak i naukę (sieciowanie i kontakty międzyludzkie).

W ostatnich latach zauważalne jest "ocieplenie" polityki Polski odnośnie tworzenia inicjatyw klastrowych. Zasadnicze założenia takiej polityki powinny dotyczyć zwiększenia konkurencyjności MŚP poprzez poprawę przepływu informacji i wiedzy, stymulowania innowacyjności firm, obniżki kosztów transakcyjnych, a w rezultacie poprawy ich efektywności i produktywności.

Wdrażanie polityki skoncentrowanej na klastrach może w efekcie prowadzić do wytworzenia innowacyjnych regionów mających bezpośredni wpływ na kondycję ekonomiczną kraju.

Mając na uwadze rosnące znaczenie kapitału intelektualnego w Nowej Gospodarce oraz sytuację MŚP, dużym wyzwaniem dla Polski jest upowszechnienie kultury klastrów poprzez wdrażanie odpowiednich programów i szkoleń.

Bibliografia

• A. Kukliński (red.), Gospodarka oparta na wiedzy, KBN, Warszawa 2003.
• E. Wojnicka, P. Klimczak, M. Wojnicka, J. Dąbkowski, Perspektywy Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw Wysokich Technologii w Polsce do 2020 roku, PARP, Warszawa 2006.
• J. Rachoń (red.), Transfer Technologii Bariery i Hamulce, Gdańsk 2002.
• K. Kozłowska, Wciąż tkwimy w fabryce, "Wprost" 2009, nr 4.
• Z. Stachowiak (red.), Produkt regionalny a przedsiębiorczość i innowacyjność przedsiębiorstw w warunkach "nowej gospodarki", Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Siedlcach, Siedlce 2006.

Netografia

• Aviation Valley,http://www.dolinalotnicza.pl.
• B. Kowalak, Znaczenie klastrów dla rozwoju gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Departament Instrumentów Wsparcia, Warszawa 2007, http://www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=8800.
• Hewlett-Packard, http://en.wikipedia.org/wiki/Hewlett-Packard.
• Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, http://www.ibngr.edu.pl/index-correct.htm.
• K. Rosa, Klaster jako forma powiązań przedsiębiorstw w gospodarce opartej na wiedzy, http://www.sbc.org.pl/Content/10638/rosa.pdf.
• Silicon Valley, http://en.wikipedia.org/wiki/Silicon_Valley.
• T. Gut, Tarnowski Klaster Przemysłowy "Plastikowa Dolina" S.A., Warszawa 2005, http://www.pfsl.pl/pdf.php?id=195.