Wprowadzenie

Krótkie spojrzenie za siebie pozwala stwierdzić, że większość "nowych" pojęć, które dzisiaj pojawiają się w dyskusji na temat edukacji, takich jak: społeczeństwo bazujące na wiedzy, kształcenie ustawiczne, kształcenie na odległość, indywidualizacja kształcenia, a nawet e-kształcenie, odnosi się często do starych trendów oraz zjawisk w społeczeństwie i edukacji. Ich współczesną legitymacją stała się zwiększona powszechność występowania, dodatkowo namaszczona nowoczesnością kontekstów, w których występują. Wiedza zawsze decydowała o wyższości społeczeństw i cywilizacji, a także przekładana była na poziom życia, doniosłość i trwałość kultury oraz możliwości ekspansji. Człowiek przekonany o znaczeniu wiedzy starał się nieustannie rozwijać. Ośrodki rozwoju wiedzy i kształcenia były nieliczne, a jednak rozwój dosięgał całych społeczeństw, nawet w odległych zakątkach. Indywidualizacja kształcenia faktycznie została powstrzymana przez pełne upowszechnienie edukacji i dopiero teraz wraca do łask. Przy kształtowaniu współczesnych znaczeń wyżej wymienionych pojęć można utracić wiele z ich podstawowych wartości, jeśli nie pamięta się o ich rozwoju w społeczeństwie. Obecnie powszechnie utożsamiane są trzy pojęcia¹: kształcenie przez całe życie², kształcenie na odległość oraz e-kształcenie³. Właściwą ich hierarchię można oddać krótkim stwierdzeniem, że kształcenie przez całe życie może przebiegać na odległość, wspierane przez e-kształcenie. Dla celów artykułu należy przyjąć znaczenia tych pojęć, które umożliwią prowadzenie rozważań w szerokim kontekście formalnej, nieformalnej i incydentalnej edukacji w społeczeństwie, nie wykluczając przy tym tradycyjnej szkoły.

W memorandum Unii Europejskiej⁴ kształcenie przez całe życie (lifelong learning, LLL) jest definiowane jako: wszelkie formy aktywności związane z kształceniem się podejmowane w ciągu całego życia - dosłownie, od kołyski po grobową deskę - mające na celu poszerzenie wiedzy, umiejętności i kompetencji z perspektywy życia osobistego, obywatelskiego, społecznego i zawodowego. Nie ogranicza się więc do kształcenia dorosłych, co więcej - dopiero dobre przygotowanie do kształcenia ustawicznego, wyniesione z okresu edukacji formalnej, może zapewnić powodzenie w kształceniu dorosłych.

Pojawiające się w publikacjach stwierdzenia w rodzaju: kształcenie ustawiczne po osiągnięciu 50. roku życia są sprzeczne same w sobie.

Kształcenie przez całe życie zyskuje nowy wymiar wraz z rozwojem technologii informacyjno-komunikacyjnej (dalej nazywanej po prostu technologią), i to podwójnie. Z jednej strony technologia znacznie poszerza możliwości kształcenia przez całe życie, z drugiej zaś - nieustanny rozwój technologii zmusza do ciągłego rozwijania umiejętności i podnoszenia kompetencji niezbędnych w posługiwaniu się nią we własnym rozwoju i w innych sferach działalności.

Szkoły i uczelnie są podstawowymi instytucjami kształcenia formalnego, w których spędza się przeciętnie 20 proc. swojego życia, przygotowując się do aktywności zawodowej, trwającej niemal połowę życia. Szkolne wykształcenie nie jest na ogół wystarczające, dlatego fundamentalne znaczenie ma ukształtowanie pozytywnego nastawienia do dalszego własnego rozwoju i kształcenia się. W szkole uczniowie powinni w szczególności wykształcić umiejętności:

• samodzielnego uczenia się i korzystania z technologii,
• dostosowywania się do zmian spowodowanych rozwojem technologii.

Z kolei rola nauczyciela jest podwójna, gdyż powinien on:

• wspomagać uczniów w rozwoju umiejętności samodzielnego kształcenia się,
• jednocześnie ustawicznie rozwijać swoje profesjonalne kompetencje, w tym również w zakresie technologii.

Te dwa zadania nauczycieli wymagają od nich odmiennych umiejętności i kompetencji. Zwłaszcza ta druga powinność jest trudna do pogodzenia z ich codzienną pracą, ponieważ zajęcia w klasie niewiele wnoszą do profesjonalnego rozwoju nauczycieli, którzy potrzebują dodatkowego czasu i starań, by kontynuować swój rozwój.

Przygotowanie nauczycieli do kształcenia się przez całe życie i promowania takiego podejścia wśród uczniów wymaga od nich:

• znajomości pedagogicznych podstaw kształcenia przez całe życie i znajomości jego wpływu na środowisko kształcenia,
• umiejętności integrowania i promowania innowacji oraz technologii w kształceniu,
• kompetentnego wdrażania i stosowania technologii do wspierania kształcenia oraz zarządzania jego procesem.

Najpopularniejszą formą ustawicznego kształcenia (doskonalenia) nauczycieli są studia podyplomowe i szkolenia, prowadzone przez uczelnie i inne placówki oświatowe. Dla zapewnienia oczekiwanych efektów doskonalenie to powinno być powiązane z potrzebami miejsca pracy (tj. pracy w klasie), nauczanego przedmiotu i lokalnej społeczności. Najlepszym rozwiązaniem jest więc stworzenie nauczycielom takich warunków rozwoju, by nie musieli opuszczać swoich uczniów, miejsca pracy czy zamieszkania. Dzięki technologii szkoła może stać się instytucją ustawicznie kształcących się nauczycieli i personelu, a także centrum kształcenia ustawicznego dostępnym dla społeczności lokalnej, w której większość członków nie opuszcza swojego miejsca zamieszkania⁵.

Obecnie obserwuje się duże zainteresowanie kształceniem na odległość, spotęgowane możliwościami platform elektronicznych, które w porównaniu z kształceniem korespondencyjnym znacząco przyspieszają wymianę materiałów i komunikację, a także wzbogacają o możliwość interakcji pierwsze elektroniczne formy przekazu edukacyjnego na odległość, takie jak radio i telewizję. Przez kształcenie na odległość (distance education) rozumie się taki tryb kształcenia, w którym nie zachodzi jedność czasu i miejsca w odniesieniu do uczących się, nauczycieli i przebiegu zajęć⁶. Kształcenie na odległość z wykorzystaniem technologii charakteryzuje się następującymi cechami (które w pewnym sensie uzupełniają zmniejszone kontakty osobiste nauczycieli i uczniów):

• możliwością korzystania z komunikacji asynchronicznej między nauczycielem i uczącymi się oraz między uczącymi się,
• szerszym spektrum materiałów edukacyjnych w wersji elektronicznej,przekazywanych przez nauczyciela i uczących się,
• zwiększeniem rygorów organizacyjnych procesu kształcenia, których celem jest zapewnienie realizacji celów kształcenia w zakresie przyjętego programu i udziału uczących się.

W powyższych rozważaniach, dotyczących kształcenia przez całe życie oraz kształcenia na odległość, uwzględniono rolę technologii, której rozwój zwiększa możliwości jej wykorzystania w edukacji. Metody nauczania, których wspólną cechą jest wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych, stanowią podstawy e-kształcenia (e-learning) i służą poprawie jakości kształcenia, m.in. dzięki asynchronicznej komunikacji i współpracy nauczycieli i uczących się oraz ułatwieniu i zwiększeniu dostępu do materiałów i usług edukacyjnych.

Przyjęte powyżej znaczenia trzech podstawowych pojęć: kształcenie przez całe życie, kształcenie na odległość i e-kształcenie - są mniej rygorystyczne niż zwykle, ale dzięki temu zyskują na pojemności i umożliwiają bardzo elastyczne posługiwania się nimi - można objąć nimi wiele rozwijających się i mieszanych form kształcenia. Kształcenie na odległość i e-kształcenie mogą integrować się z tradycyjnym systemem klasowo-lekcyjnym, przybliżając w ten sposób uczniom metody użyteczne w kształceniu przez całe życie. Brak odpowiednich regulacji w ustawie o oświacie nie powinien w tym przeszkadzać⁷.

Obecnie podział na kształcenie formalne, nieformalne i incydentalne staje się również mniej rygorystyczny. Kształcenie incydentalne wnosi bowiem bardzo wiele do kształcenia formalnego i nieformalnego, a szkoła nie powinna tego bagatelizować⁸. Z drugiej strony trudno jest wskazać zadowalające formy kształcenia, które byłyby np. pełnym kształceniem na odległość lub pełnym e-kształceniem - i to wcale nie ze względu na przepisy, które to ograniczają - wiele wypracowanych przez stulecia metod kształcenia, zwłaszcza uwzględniających indywidualną sylwetkę uczącego się, nie znajduje bowiem jeszcze konkurencji we współczesnej technologii. Dochodzimy w ten sposób do przedstawienia roli, jaką personalizacja obecnie odgrywa w projektowaniu i budowaniu koncepcji środowisk kształcenia, w tym również z wykorzystaniem technologii. Bez wątpienia technologia, taka jak platforma edukacyjna, znacznie poszerza pole personalizacji kształcenia, gdyż uczeń może:

• sprawdzić i wybrać najbardziej odpowiednią dla siebie ścieżkę kształcenia w środowisku zaprojektowanym elastycznie - odpowiednio do jego oczekiwań,
• przyjąć najbardziej odpowiedni dla siebie sposób uczenia się, w wybranym przez siebie tempie, czasie i miejscu,
• obracać się w spersonalizowanym środowisku kształcenia, dostępnym dla niego online w dowolnej chwili i z dowolnego miejsca,
• mieć większy wgląd do swoich osiągnięć i postępów oraz kontrolę nad nimi,
• budować osobiste archiwa i na ich podstawie e-portfolia, umożliwiające dzielenie się swoimi postępami i osiągnięciami w nauce oraz transfer między instytucjami edukacyjnymi na przestrzeni całego życia.

We wszystkich dokumentach unijnych i w większości dokumentów krajowych, określających kierunki rozwoju edukacji w społeczeństwie i priorytety systemów kształcenia, przyjmuje się, że głównym podmiotem kształcenia staje się w jeszcze większym stopniu (bo należy przyjąć optymistycznie, że zawsze nim był) uczący się, ze swoimi zainteresowaniami, możliwościami i potrzebami edukacyjnymi, zawodowymi i osobistymi oraz sposobami uczenia się i kształtowania wiedzy. Zarówno indywidualizacja kształcenia, jak i personalizacja środowisk kształcenia nie jest pomysłem współczesnej technologii. Mimo, że technologia sprzyja indywidualizacji, dzieje się to nie zawsze z korzyścią dla uczącego się, czego nie uświadamiają sobie ani projektanci środowisk wirtualnych, ani ich użytkownicy, zapatrzeni bezkrytycznie w technologię.

W tym miejscu zatrzymajmy uwagę na technologii, a konkretnie - na komputerze, który stoi za całą współczesną technologią komputerowo-sieciową. Komputer jest urządzeniem, które jedynie wykonuje programy, a każdy program składa się ze skończonej liczby poleceń zrozumiałych dla komputera, a zapisanych przez człowieka⁹. Pod tym względem sytuacja nie zmieniła się od chwili uruchomienia pierwszego komputera. Zmienił się jedynie interfejs naszej komunikacji z tą maszyną - na bardziej przyjazny, multimedialny. Ze smutkiem trzeba jednak przyznać, że - wbrew idei Paperta¹⁰ - komputer jako nauczyciel nadal programuje uczącego, zatem nadzieja leży w projektantach środowisk kształcenia, by ich rola nie polegała jedynie na uruchomieniu programu. Aby technologia rzeczywiście okazała się wsparciem dla edukacji wymaga wsparcia człowieka.

Dzisiaj technologia umożliwia już tworzenie spersonalizowanych środowisk kształcenia, wyposażonych w odpowiednie mechanizmy motywujące, stymulujące i ułatwiające kształcenie, a przez to wzbogacające nauczanie i uczenie się. Środowisko to - przy pomocy swoich agentów - może dostosować się do bieżących potrzeb uczącego się, uwzględniając przy tym jego umiejętności oraz preferowany sposób i styl uczenia. Jednak w tym środowisku, sterowanym bardzo złożonym programem, uczący się nie natrafi na przypadkową informację, która może być dla niego ciekawa lub na zapomnianą książkę, stojącą na półce obok tej, po którą akurat sięga, bo w tym programie tego nie przewidziano, chociaż te przypadkowe "spotkania" mogłyby mieć dużą wartość edukacyjną. Personalizacja środowiska e-kształcenia faktycznie powoduje ograniczenie swobody informacyjnej¹¹, gdyż uczącemu się podsuwane są informacje najbardziej odpowiadające jego profilowi, z czego na ogół skwapliwie korzysta, nie poszukując ich w innych miejscach. Jest to więc swoisty rodzaj wykluczenia informacyjnego. Dochodzi także do bezkrytycznego przyjmowania podawanych informacji jako tych, które przecież zostały "właściwie" dla niego wybrane. W konsekwencji korzystanie z niemal gotowych wzorców postępowania i schematów myślenia odsuwa na dalszy plan kształcenie zdolności podejmowania prób rozwiązywania sytuacji problemowych. Maleje również chęć podejmowania inicjatywy i realizacji własnych pomysłów, a w rezultacie następuje ograniczenie twórczego myślenia osób uczących się. W ten sposób krytyczne podejście do informacji i kreatywność - zaliczane do kompetencji kluczowych, niezbędnych w XXI wieku - nie są faktycznie wspierane przez personalizację środowisk e-kształcenia¹².

Badania brytyjskie¹³ pokazują, że aktywność uczniów w klasie najczęściej ogranicza się do: przepisywania informacji z tablicy lub z podręcznika, wsłuchiwania się w długie wypowiedzi nauczyciela lub notowania jego wypowiedzi. Podczas gdy woleliby oni uczyć się w grupach, z przyjaciółmi, wykonując czynności mające praktyczne znaczenie, z zastosowaniem komputera. Technologia może wspomagać preferowane przez uczniów formy kształcenia, ale nie należy odrzucać tradycyjnych metod kształcenia i tradycyjnych ścieżek poznania i rozwoju - uczniowie powinni móc je indywidualnie obierać i należy je traktować na równi ze ścieżkami wspomaganymi technologicznie. Co więcej tradycyjne podejście do kształcenia, czyli bez użycia technologii, może być w wielu przypadkach bogatsze i przynosić więcej satysfakcji uczącym się.

Błądzenie, serfowanie czy nawet żeglowanie "z mapą" po sieciowych zasobach informacji rządzi się strukturą powiązań sieciowych, zbudowanych na odnośnikach hipertekstowych, pozbawionych jeszcze ładunku semantycznego oraz na mechanizmach zrealizowanych w wyszukiwarkach, nie zawsze jawnych. Proces "czytania" informacji w sieci, jeśli nawet kończy się znalezieniem poszukiwanej informacji, często trudno jest odtworzyć, posługując się użytymi linkami, w przeciwieństwie do tradycyjnej książki, której lektura pozostawia trwale skonstruowane powiązania w strukturach myślowych czytającego. Książki czy podręczniki nie znalazły w tworach elektronicznych odpowiednika, który mógłby je wyprzeć lub przynajmniej zastąpić - e-książka to twór utrudniający czytanie, a zwłaszcza wertowanie¹⁴.

Można pokusić się o określenie relacji między znaczeniami pojęć omówionych dotychczas, tj. kształcenia przez całe życie, kształcenia na odległość, e-kształcenia oraz personalizacji. Niewątpliwie za naczelną należy przyjąć zasadę personalizacji kształcenia, i stwarzać warunki, by kształcenie przebiegało przez całe życie. W zależności od warunków i przyjętej strategii, kształcenie może przebiegać na odległość i zwłaszcza w tej formie korzystne może być posłużenie się technologią e-kształcenia. W kolejnej części opracowania wracamy do takiej hierarchii podstawowych pojęć - omawiając rolę szkoły jako instytucji przygotowującej uczniów do kształcenia przez całe życie oraz instytucji uczących się nauczycieli. Panujący nadal system klasowo-lekcyjny nie powinien wykluczać personalizacji kształcenia - tryb kształcenia na odległość powinien to ułatwić. Przygotowanie do tej formy oraz poznanie podstaw e-kształcenia będzie kapitałem uczniów, wyniesionym na lata rozwoju po zakończeniu edukacji szkolnej.

Rozwój technologii w edukacji

Zmiany w technologii przenikają szybko do edukacji, zarówno w postaci czystej (np. jako nowy lub coraz sprawniejszy sprzęt), jak i przetworzonej (np. jako tablice interaktywne, systemy testowania, oprogramowanie i platformy edukacyjne). Nowe rozwiązania technologiczne stają się przedmiotem zainteresowania systemów edukacji, gdyż mogą być źródłem korzyści edukacyjnych, a ponadto tworzą silniejsze więzi kształcenia ze środowiskiem uczących się, w szkole i poza nią.

Pierwsze komputery pojawiły się w edukacji w latach 60. XX wieku i od razu upatrywano w nich narzędzie do realizacji popularnego wtedy nauczania programowanego¹⁵. To wzmocnienie nauczania programowanego komputerami znalazło swojego wielkiego oponenta dopiero pod koniec lat 70. XX wieku w osobie Seymoura Paperta, który, przesiąknięty ideami konstruktywistycznymi, odwrócił relację, pisząc w 1980 roku¹⁶: Można by sądzić, że komputer jest wykorzystywany do programowania dziecka. W mojej wizji to dziecko programuje komputer. Seymour Papert widział w programowaniu¹⁷ sposób na porozumiewanie się człowieka z komputerem w języku, który rozumieją obie strony. Stworzył w tym celu język Logo. Przedstawił także ideę uczenia się matematyki w Matlandii,[...] czyli w warunkach, które są dla uczenia się matematyki tym, czym mieszkanie we Francji jest dla uczenia się języka francuskiego. Wyprzedził on swoją epokę ideami, które mają szansę być zrealizowane dopiero w warunkach sieci Web 2.0, gdy uczeń może być współtwórcą treści i środowiska kształcenia. Nie uniknął on jednak błędu. Pisząc entuzjastycznie o Logo jako języku komunikacji dzieci z komputerem, był przekonany, że komputery i Logo wzbogacą edukację. Dekadę później, w kolejnej swojej książce¹⁸, był rozczarowany, że tak się nie dzieje, a szkoły z wielkim oporem przyjmują jego idee i stosują komputery podobnie do prób udoskonalenia transportu w XIX wieku poprzez przymocowanie silników odrzutowych do drewnianych wozów. Zwraca on również uwagę na inny powód braku sukcesów - stosowanie komputerowego wsparcia jako nowej techniki nauczania według starych programów.

Określenie kierunków zmian w edukacji, zachodzących pod wpływem technologii, wymaga przyjęcia modelu tych zmian¹⁹. Sama szkoła, jako instytucja, również podlega zmianom, dla których buduje się różne scenariusze (np. OECD²⁰). Powszechnie stosuje się model rozwoju technologii w edukacji złożony z czterech etapów:

1. Etap odkrywania, wyłaniania się technologii (emerging stage) - odkrywanie i uświadamianie sobie możliwości technologii (sprzętu i oprogramowania) i edukacyjnych zastosowań;
2. Etap zastosowań (applying stage) - stosowanie technologii we wspomaganiu nauczania różnych przedmiotów na zasadzie "dodania" technologii do istniejącej praktyki;
3. Etap integracji (integrating stage) - integrowanie technologii z dziedzinami kształcenia, rozwiązywanie rzeczywistych problemów;
4. Etap transformacji (transformation stage) - technologia wpływa na zmianę form kształcenia i funkcjonowania szkoły jako instytucji edukacyjnej, działającej w środowisku lokalnym.

Model ten odnosi się do rozwoju każdej nowej technologii w edukacji - tak wdrażane są (a raczej były) pojedyncze komputery, podobnie było z internetem, a teraz jest tak z tablicami interaktywnymi i platformami edukacyjnych.

Według podobnego modelu następuje profesjonalny rozwój kompetencji informatycznych nauczycieli²¹:

1. Wyłanianie się i rozwijanie umiejętności posługiwania się technologią - uwaga nauczycieli jest skupiona głównie na poznaniu technicznych możliwości technologii i jej potencjalnych zastosowań edukacyjnych;
2. Stosowanie technologii w różnych dziedzinach kształcenia - nauczyciel wzbogaca technologią wykorzystywane przez siebie środowisko kształcenia;
3. Włączanie technologii dla poprawy poziomu i organizacji kształcenia - nauczyciel potrafi w pełni integrować technologię z najważniejszymi aspektami swojej działalności edukacyjnej i własnego doskonalenia;
4. Transformacja nauczania i szkoły za pomocą technologii - nauczyciel, posługując się technologią, wspiera transformację szkoły jako instytucji edukacyjnej działającej w środowisku lokalnym.

Podobne etapy można wyróżnić w rozwoju informatycznych kompetencji uczniów²² i podobnie jak rozwój technologii w edukacji etapy rozwoju kompetencji informatycznych odnoszą się do każdej nowej technologii pojawiającej się w edukacji.

Zarysowany model powinien być punktem odniesienia dla opisu i oceny działań w edukacji, związanych z wdrażaniem i rozwojem technologii²³. Posługując się tym modelem, można uzasadnić, dlaczego w szkołach nadal są wydzielone pracownie i zajęcia informatyczne, a przenikanie technologii do innych przedmiotów następuje tak powoli - przechodzenie wymienionych etapów rozwoju można ewentualnie przyspieszyć, ale nie można ich pominąć. Ten model powinien być również uwzględniony przy planowaniu dalszego rozwoju szkół, a także przez samych nauczycieli przy planowaniu swojego doskonalenia i rozwoju kompetencji. W dalszej części opracowania opisane zostało wykorzystanie tego modelu przy organizacji studium podyplomowego dla nauczycieli z zakresu kształcenia na odległość.

Coraz większe możliwości technologii i jej przenikanie do różnych dziedzin i sfer życia oraz działalności człowieka powoduje, iż stałemu poszerzaniu ulegają oczekiwane kompetencje informatyczne uczących się. Jakieś 10-15 lat temu wystarczało, by nauczyciel umiał posłużyć się pakietem biurowym i potrafił komunikować się za pomocą sieci. Dzisiaj oczekuje się, że będzie umiał swobodnie poruszać się po portalu edukacyjnym i utworzyć w nim środowisko kształcenia dla swoich uczniów i dla siebie.

Technologie informacyjno-komunikacyjne rozpoczęły swój intensywny rozwój wraz z rozwojem komputerów osobistych, których możliwości komunikacyjne zostały następnie spotęgowane przez internet. Edukacja informatyczna w polskich szkołach jest rozwijana od niemal 25 lat²⁴ i gwarantuje dzisiaj, że wszyscy absolwenci gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych opuszczają placówkę z podstawowym przygotowaniem w zakresie technologii. W pierwszej dekadzie upowszechniania się komputerów osobistych przedmiotem kształcenia było podstawowe przygotowanie w zakresie technologii, określane mianem alfabetyzacji komputerowej (computer literacy, IT literacy), obejmujące umiejętności stosowania dostępnej technologii w obrębie swoich własnych zainteresowań, profesjonalnych i życiowych. Po pewnym czasie okazało się, że potrzebne są znacznie większe umiejętności poznawania i stosowania nowych technologii, pojawiających się w czasie aktywności zawodowej człowieka - określa się je jako biegłość w stosowaniu technologii informacyjnej (fluency with IT) i obejmują one, poza alfabetyzacją komputerową, znajomość podstawowych pojęć (np. zasad działania komputera i sieci oraz reprezentacji i mechanizmów przetwarzania informacji) oraz pewne zdolności intelektualne, potrzebne do stosowania technologii w złożonych sytuacjach problemowych, w tym myślenie algorytmiczne i umiejętność programowania. W ostatnich latach analiza wyzwań stawianych przed obywatelami rozwijających się społeczeństw, w których gospodarka bazuje na wiedzy, doprowadziła do dalszego rozszerzenia niezbędnego zakresu kompetencji informatycznych na computational thinking²⁵, które obejmuje szeroki zakres intelektualnych narzędzi, reprezentujących spektrum informatycznych metod modelowania i rozwiązywania problemów, na przykład takich jak: redukcja i dekompozycja złożonego problemu, aby móc go rozwiązać efektywnie, aproksymacja, gdy dokładne rozwiązanie jest poza zasięgiem nawet komputerów, rekurencja jako metoda indukcyjnego myślenia i zwięzłej, komputerowej implementacji rozwiązań, modelowanie wybranych aspektów złożonych problemów oraz znajdowanie rozwiązań metodami heurystycznymi. Computational thinking można przybliżyć wszystkim uczniom gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych na zajęciach informatycznych i innych przedmiotach, posługując się przy tym metodologią stosowaną przy rozwiązywaniu problemów z pomocą komputerów²⁶. Przy tym zwraca się uwagę, że w kształceniu z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) coraz większą rolę odgrywa "K" - komunikacja, kooperacja (współpraca), kreatywność, kolektywne uczenie się, kolektywna inteligencja. Przy tym internet (w zakresie zasobów) w coraz większym stopniu jest kreowany przez uczących się (Web 2.0).

Na podstawie analizy systemu kształcenia w Polsce oraz stopnia i zakresu wykorzystywania narzędzi i metod nowych technologii w edukacji, sformułowano następujące priorytety strategiczne, których realizacja ma na celu podnoszenie poziomu przygotowania dzieci i młodzieży do funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym²⁷:

1. Personalizacja kształcenia jako naczelna zasada planowania i realizacji misji edukacyjnej państwa. System edukacji i szkoleń powinien zapewniać każdemu obywatelowi nabycie i stały rozwój kompetencji kluczowych na wymaganym poziomie;
2. Kształcenie przez całe życie. Edukacja i szkolenia powinny być umieszczone w ramach ogólnych koncepcji uczenia się i kształcenia przez całe życie;
3. Kształcenie i przygotowanie nauczycieli. Przygotowanie nauczycieli jest niezbędnym warunkiem powodzenia wszelkich inicjatyw edukacyjnych;
4. Zasoby edukacyjne. Zawartość merytoryczna, struktura i funkcjonowanie zasobów edukacyjnych, powinny być podporządkowane priorytetom 1 - 3, czyli indywidualizacji kształcenia, kształceniu przez całe życie i edukacyjnym potrzebom nauczycieli;
5. Infrastruktura technologiczna. Na potrzeby edukacji jest budowana infrastruktura technologiczna, która uwzględnia najnowsze rozwiązania w zakresie technologii twardych i miękkich, umożliwiająca realizację wszystkich priorytetów strategicznych;
6. Niezbędne jest wytworzenie mechanizmów monitorowania, ewaluacji i modyfikacji powyższych priorytetów oraz wszelkich działań, które są ich realizacją;
7. Ogrom zadań niezbędnych w realizacji powyższych priorytetów strategicznych, potrzeba ich koordynacji, monitorowania i ciągłego rozwoju, wymagają utworzenia agendy rządowej, która zajmie się wdrażaniem i rozwojem technologii w edukacji.

Realizacji priorytetów strategicznych służy plan działań, który ma na celu wsparcie realizacji idei e-szkoły, pod którą kryją się zintegrowane działania w szkole lub w skupisku szkół albo w obszarze administracyjnym, uwzględniające wszystkie najważniejsze aspekty, od koncepcji, po ich realizację, związane z wykorzystaniem technologii w procesie transformacji współczesnej szkoły ku lepszemu, bardziej efektywnemu wypełnianiu swojej misji edukacyjnej, wychowawczej i społecznej. Na ten plan działania składają się:

1. Utworzenie Krajowej Sieci Edukacyjnej (KSE), zorientowanej na zasoby i usługi edukacyjne dla procesów nauczania i uczenia się, przebiegających ustawicznie w dowolnym czasie i w dowolnym miejscu;
2. Tworzenie elektronicznych środowisk kształcenia, w tym platform edukacyjnych oraz Krajowego Portalu Edukacyjnego (KPE) i jego zasobów. Dla platform należy opracować standardy edukacyjne, a KPE powinien umożliwić gromadzenie, ewaluację i nabywanie oprogramowania edukacyjnego przez szkoły;
3. Realizacja projektów typu e-szkoła wymaga powzięcia ogólnokrajowych działań mających na celu kształcenie i doskonalenie nauczycieli w zakresie przygotowania do pracy na platformie edukacyjnej i biegłości w zakresie oprogramowania narzędziowego, biurowego i edukacyjnego;
4. Tworzenie programów rozwoju szkół, wspieranych przez technologie. Szkoły, przed przystąpieniem do realizacji idei e-szkoły, powinny najpierw opracować programy własnego rozwoju, uwzględniające realizację wszystkich priorytetów strategicznych;
5. Utworzenie Agencji ds. Technologii w Edukacji. Ogrom i różnorodność zadań, składających się na plan działania, sugeruje, iż powinna powstać samodzielna agencja rządowa, która zajmie się koordynacją i nadzorem nad realizacją wszystkich zadań składających się na ideę e-szkoły.

Projekt e-szkoły²⁸

Dyskusja o przyszłości edukacji koncentruje się dzisiaj na pytaniu, w jaki sposób uczynić szkołę bardziej interesującą dla digital natives²⁹, a przez to motywującą ich do działania i wysiłku na rzecz własnego kształcenia - bliższą ich życiu pozaszkolnym i zainteresowaniom, bardziej użyteczną, w tym również na przyszłość. Powiększa się przepaść między tym, jak uczniowie dzisiaj żyją, a jak się uczą³⁰. Szkoła musi zadbać, by nie rodziło się digital divide między warunkami pracy w szkole - z użyciem przestarzałej technologii a warunkami, z którymi uczniowie spotykają się poza szkołą, znacznie bardziej nowoczesnymi. Ponadto, jak już wspomniano, znaczną część swoich szkolnych osiągnięć uczniowie zdobywają poza szkołą. Co więc należy uczynić, by szkoła nie była tylko przymusem, ale by każdy z uczniów mógł kiedyś powiedzieć za Markiem Twainem: nigdy nie dopuściłem, aby chodzenie do szkoły zaszkodziło mojemu (wy)kształceniu w pozytywnym sensie.

Jedna z konkretnych realizacji nakreślonej powyżej idei e-szkoły wykrystalizowała się podczas prac nad koncepcją projektu Komputer dla ucznia, zainicjowanego przez Premiera RP Donalda Tuska deklaracją, że każdy polski uczeń powinien mieć dostęp do komputera, oprogramowania edukacyjnego i internetu, co zrewolucjonizuje polską edukację i wyrówna szanse między dziećmi z rodzin biednych i bogatych³¹. Ponadto przedstawiona w tym punkcie propozycja wpisuje się w ogólnoświatowe tendencje wyposażenia każdego ucznia w osobisty komputer, by mógł on w sposób zindywidualizowany korzystać z możliwości technologii komputerowej i tworzyć w sieci własne środowisko kształcenia i rozwoju. Przedstawiona tutaj propozycja, realizacji idei e-szkoły w szerszej perspektywie ma na celu realizację celów strategicznych, opisanych powyżej.

Chociaż jednym z celów projektu Komputer dla ucznia i projektu e-szkoły jest wyposażenie uczniów w laptopy, to podobnie jak w przypadku innych tego typu projektów na świecie, zgodnie z ideą Nicholasa Negroponte, animatora ogólnoświatowego programu One Laptop Per Child, nie dotyczą laptopów, ale są projektami edukacyjnymi - bowiem założone efekty edukacyjne są znacznie trwalsze (istotniejsze) niż laptopy czy inne tego typu urządzenia³².

Pomysły wyposażenia uczniów w laptopy pojawiły się na przełomie XX i XXI wieku, gdy w państwach rozwiniętych szkoły zaczęły się stawać coraz lepiej wyposażone w komputery i liczba uczniów przypadających średnio na jeden komputer zaczęła zbliżać się do 1. Zbiegło się to z bardzo energicznym rozwojem dwóch obszarów technologii związanych z urządzeniami mobilnymi (przenośnymi) - telefonami komórkowymi (i innymi urządzeniami mobilnymi do komunikowania się) i komputerami przenośnymi (notebookami, netbookami itp.). Oba obszary czerpią dodatkowo z rozwoju komunikacji internetowej, która za coraz mniejsze środki dociera coraz dalej.

Laptop jest tylko jednym z elementów technologii mobilnej w projekcie e-szkoła. Technologia mobilna umożliwia uczenie się w dowolnym czasie i miejscu i dodatkowo w spersonalizowanym środowisku kształcenia. Składają się na nią:

• wspomniane już komputery przenośne, wyposażone w kartę sieciową do bezprzewodowego dostępu do internetu i przeznaczone do indywidualnego wykorzystywania,
• bezprzewodowy dostęp do internetu,
• platforma internetowa wypełniona zasobami edukacyjnymi i służąca do organizacji kształcenia.

Technologię mobilną nazywa się także technologią one-to-one, gdyż każdy nauczyciel i uczeń może dysponować laptopem do własnego użytku w warunkach spersonalizowanego środowiska kształcenia na platformie edukacyjnej³³.

Technologia mobilna w szkole umożliwia zmianę sposobu korzystania z technologii przez uczniów i nauczycieli - znajduje się ona wszędzie tam, gdzie jest potrzebna, uczniom i nauczycielom. Poza szkołą również. Wymaga to wielu zmian w tradycyjnej szkole, zarówno w sposobach uczenia się (uczniowie) i nauczania (nauczyciele), jak i w organizacji pracy szkoły (personel administracyjny i zarządzający), a także w społeczności lokalnej, której trzon stanowią rodzice i rodziny uczniów.

Na bazie mobilnej technologii można określić model mobilnej edukacji, opisujący takie warunki kształcenia, w których edukacyjny rozwój ucznia następuje nie tylko w warunkach systemu klasowo-lekcyjnego, ale (korzystając z wszelkich udogodnień) by kształcenie mogło przebiegać o dowolnym czasie i w dowolnym miejscu, jeśli tylko takie są potrzeby, zainteresowanie i wola uczących się.

Model mobilnej edukacji można scharakteryzować poniższymi postulatami:

• przeniesienie nacisku z nauczania (teaching) na uczenie się (learning);
• przejście od modelu teacher centered do learner centered, czyli głównym podmiotem edukacji staje się uczeń;
• istnieją daleko zaawansowane możliwości personalizacji, czyli tworzenia indywidualnych środowisk i ścieżek kształcenia;
• uczący się gromadzi swoje indywidualne zasoby w osobistym archiwum i może tworzyć na ich podstawie e-portfolia, będące materiałem do refleksji nad własnym kształceniem i rozwojem oraz współczesną wersją wizytówki uczącego się, ilustrującą jego rozwój i możliwości, suplementem certyfikatów;
• realizowana jest idea uczenia się o dowolnym czasie i w dowolnym miejscu, co wymaga świadomego zaangażowania ucznia;
• proces kształcenia ma charakter asynchroniczny (nie wszyscy uczą się jednocześnie i tego samego) i rozproszony (przebiega w różnych miejscach i o różnym czasie);
• system kształcenia jest oparty na ideach konstruktywistycznych, czyli budowania i rozwoju wiedzy przez uczniów w rzeczywistym środowisku ich przebywania i rozwoju.

Wszystkie te postulaty mogą być spełnione w warunkach korzystania z wirtualnego środowiska edukacyjnego, które w modelu mobilnej edukacji spełnia rolę, jaką w modelu tradycyjnym odgrywa szkoła, ponadto zapewnia mobilność i możliwości personalizacji. Środowiskiem tym jest platforma edukacyjna.

Ważnym elementem projektu e-szkoły jest potraktowanie pobytu ucznia w szkole jako jednego z epizodów w jego kształceniu się przez całe życie. Celem projektu jest również położenie podwalin pod kształcenie ustawiczne w szkole i poza nią, a przede wszystkim po wypełnieniu obowiązku szkolnego.

Za dwa najważniejsze aspekty w projekcie e-szkoły należy uznać: postawienie ucznia w centrum uwagi i personalizację elektronicznych środowisk rozwoju i kształcenia (na platformie edukacyjnej). Wyznaczają one kierunki działań oraz określają rolę i miejsce technologii. Dostęp uczniów do technologii powinien być rozważany nie w kategoriach dostępu do komputera jako urządzenia, ale dostępu do elektronicznych środowisk towarzyszących edukacji, w których uczniowie się kształcą - komputer to tylko "furtka" do tych środowisk i "okno" na świat. Taką furtką może być również komputer stacjonarny w szkolnej pracowni, w domu³⁴ lub w innym miejscu. Dostęp do sprzętu komputerowego powinien być zapewniony w każdym miejscu, w którym może być potrzebny i to nie tylko uczniom, ale także ich rodzicom, nauczycielom, personelowi szkoły czy organom prowadzącym.

Najważniejszym wyzwaniem, decydującym o powodzeniu projektu e-szkoły, jest odpowiednie przygotowanie nauczycieli do sytuacji edukacyjnej, w której każdy uczeń będzie miał na lekcjach i poza nimi indywidualny dostęp do technologii, a zwłaszcza gdy będzie indywidualnie kształtował środowisko swojego rozwoju. Warto tutaj uwzględnić zarówno model rozwoju informatycznych kompetencji nauczycieli, jak i standardy ich przygotowania - oczekiwany jest nowy typ nauczyciela - bardziej doradcy i moderatora własnego rozwoju uczniów niż mentora.

Celem indywidualnych szkoleń nauczycieli, w tym również w ramach rad pedagogicznych, jest przygotowanie do:

• efektywnego korzystania z mobilnej technologii edukacyjnej, na którą składają się: komputery przenośne, bezprzewodowy internet i dostęp do platform edukacyjnych,
• wykorzystania elektronicznych zasobów edukacyjnych, w szczególności znajdujących się w internecie,
• projektowania i prowadzenia zajęć edukacyjnych z wykorzystaniem mobilnej technologii, w szczególności na platformach edukacyjnych.

Zebrano już pierwsze doświadczenia z przygotowania nauczycieli do roli nauczyciela w e-kształceniu. Najważniejszy wniosek można było przewidzieć - tę technologię kształcenia trzeba dogłębnie poznać, by przełamać opory psychiczne i posiąść pełne zaufanie do możliwości stosowania jej we własnej pracy³⁵.

Przy organizacji studium podyplomowego³⁶ na WMiI UMK w Toruniu oraz w metodyce prowadzenia zajęć tego studium wykorzystano modele rozwoju technologii w edukacji i rozwoju kompetencji nauczycieli i uczniów opisane wcześniej. Studium miało formę mieszanego kursu na platformie edukacyjnej Moodle. Za nową technologię przyjęto wsparcie tradycyjnych zajęć e-kształceniem, za kompetencje nauczycieli - posługiwanie się platformą edukacyjną, a za kompetencje uczniów - korzystanie z zasobów platformy. Ponieważ głównym zadaniem słuchaczy studium było przygotowanie kursu na platformie Moodle dla swojego przedmiotu, naturalne było założenie, że słuchacze znajdują się na III etapie rozwoju swoich kompetencji informatycznych, czyli potrafią integrować technologię komputerowo-internetową z nauczaną przez siebie dziedziną. Było to jednak zbyt optymistyczne założenie, dlatego za dodatkowy cel studium przyjęto doprowadzenie słuchaczy do III etapu swoich umiejętności integrowania technologii z nauczaną dziedziną. Założono, że podczas trwania studium słuchacze znajdowali się na I etapie stosowania nowej dla nich technologii e-kształcenia - zapoznawali się z nią w roli uczniów, wtedy o absolwentach studium można było powiedzieć, że osiągnęli II etap rozwoju swoich kompetencji w zakresie e-kształcenia. Ponadto zalecono słuchaczom, by swoje kursy wykorzystali na zajęciach z uczniami w szkole - wtedy odbędą praktykę z II etapu, natomiast swoich uczniów wprowadzą do I etapu kształcenia umiejętności korzystania z platformy edukacyjnej. Dalsza praktyka szkolna powinna umożliwić nauczycielom przejście do III etapu kompetencji posługiwania się e-kształceniem, integrującym tradycyjne formy kształcenia z e-kształceniem, jednocześnie umacniając kompetencje uczniów na I etapie.

Zarysowany tutaj projekt e-szkoły będzie wdrażany w województwie dolnośląskim w latach 2009-2010 i koordynowany przez Radę Naukową na szczeblu województwa, zaś główne działania będą przebiegać w szkołach. Realizacja projektu będzie odbywać się etapami, które są dość typowe dla projektów polegających na wdrożeniu nowych rozwiązań w edukacji, zwłaszcza związanych z nowymi technologiami. Uwzględniono ponadto modele rozwoju technologii w edukacji i modele rozwoju kompetencji nauczycieli i uczniów, opisane powyżej.

W realizacji projektu e-szkoły można wyróżnić następujące etapy, realizowane w ścisłym powiązaniu ze sobą:

1. Powołanie szkolnego zespołu ds. wdrożenia projektu e-szkoły i opracowanie przez ten zespół programu rozwoju szkoły w ramach tego projektu. Szkoła otrzyma od Rady Naukowej szablon programu, zawierający najważniejsze punkty do uwzględnienia;
2. Przygotowanie nauczycieli do pracy w środowisku platformy edukacyjnej i technologii mobilnej. Szkoleni nauczyciele otrzymają laptopy do własnego użytku. Szkolenie odbywać się będzie według programu opracowanego przez Radę Naukową - zostanie w nim wykorzystana platforma edukacyjna wypełniona odpowiednimi zasobami;
3. Przygotowanie uczniów do pracy z technologią mobilną. Może się ono odbywać w ramach wydzielonych zajęć informatycznych. Kontynuacja nastąpi po otrzymaniu pracowni mobilnej - w ramach zajęć w wybranego przedmiotu, wspartych platformą edukacyjną;
4. Przygotowanie infrastruktury technologicznej w szkole do korzystania przez uczniów i przez nauczycieli z technologii mobilnej, czyli zainstalowanie bezprzewodowego dostępu do internetu oraz zakup przynajmniej jednej pracowni mobilnej dla pełnej klasy (ok. 30 stanowisk);
5. Monitorowanie szkolnego programu realizacji projektu e-szkoła, ewaluacja działań, ewentualna korekta zaplanowanych działań.

Najważniejszym czynnikiem przesądzającym o powodzeniu projektu e-szkoły jest gotowość do zmian wszystkich osób, których ten program dotyczy: uczniów, nauczycieli, personelu administracyjnego i technicznego, rodziców, ciał kolegialnych w szkole, personelu administracyjnego w organach prowadzących szkoły.

Bibliografia

• A Memorandum on Lifelong Learning, Komisja Wspólnot Europejskich, SEC(2000) 1832, Bruksela.
• A. Clarke, E-learning. Nauka na odległość, WKŁ, Warszawa 2007.
• Fostering Learning in the Networked World: The Cyberlearning Opportunity and Challenge, czerwiec 2008, http://www.nsf.gov/pubs/2008/nsf08204/.
• W. Gogołek, Kreatywność z siecią, V Konferencja Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, AE w Poznaniu, listopad 2008, listopad 2008, http://www.e-edukacja.net/index.php?konferencja=5&page=program.
• Harnessing Technology: Next Generation Learning, BECTA, Londyn 2008.
• Keeping Pace with K-12 Online Learning: A Review of State-Level Policy and Practice, listopad 2008, http://www.kpk12.com/.
• J. Kloch, Świadomość komputerów?, BIBLOS, Tarnów 1996.
• Lifelong Learning in the Global Knowledge Economy: Challenges for Developing Countries, Bank Światowy, Waszyngton 2002.
• Making a European Area of Lifelong Learning a Reality, Komisja Wspólnot Europejskich, COM(2001) 678 końcowy, Bruksela.
• S. Papert, Burze mózgów, WN PWN, Warszawa 1997.
• S. Papert, The Children's Machine, Basic Books, 1993.
• Plan działań dotyczących nauczania dzieci i młodzieży w zakresie problematyki funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym. Nowe technologie w edukacji, Rada ds. Edukacji Informatycznej i Medialnej przy MEN, Warszawa 2008.
• Przygotowanie kadry do prowadzenia kształcenia ustawicznego na odległość, 2007/2008 [studium podyplomowe koordynowane przez COME UW na zlecenie MEN].
• A.K. Stanisławska-Mischke, E-learning: o co nie pytają wykładowcy? i M. Wilkin, E-nauczanie dla wielu czy dla nielicznych?, [w:] materiały z V Konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, AE w Poznaniu, listopad 2008, http://www.e-edukacja.net/index.php?konferencja=5&page=program.
• M.M. Sysło, Książka i podręcznik w dobie Internetu - zmierzch, czy nowa twarz, WSiP, Warszawa 2000.
• M.M. Sysło (oprac.), Sześć scenariuszy dotyczących przyszłości szkoły, [w:] materiały z XIX Konferencji Informatyka w Szkole , Szczecin 2003.
• M.M. Sysło, Model rozwoju kompetencji informatycznych, [w:] W. Strykowski, W. Skrzydlewski (red.), Kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy, materiały z V Konferencji Media w Edukacji, Poznań 2004.
• M.M. Sysło, Model rozwoju technologii informacyjnej w edukacji, [w:] materiały z XX Konferencji Informatyka w Szkole, Wrocław 2004.
• M.M. Sysło, A.B. Kwiatkowska, The Challenging Face of Informatics Education in Poland, [w:] R.T. Mittermeir, M.M. Sysło (red.), Informatics Education - Supporting Computational Thinking, ISSEP 2008, LNCS 5090, Springer Verlag, Berlin Heidelberg 2008.
• M.M. Sysło, Edukacja informatyczna - między technologią a pedagogiką, [w:] materiały z V Konferencji Informatyka w Edukacji, Toruń 2008.
• UNESCO, Information and Communication Technology in Education. A Curriculum for Schools and Programme of Teacher Development, Paryż 2002.
• J.M. Wing, Computational thinking, "Communications of the ACM" 2006, nr 49