Wprowadzenie

Celem artykułu jest pokazanie wartości środowiska 3D dla dydaktyki. Łączy się to ze zwróceniem uwagi na cechy środowiska elektronicznego oraz z wyliczeniem z tej perspektywy kilku różnić w przebiegu procesu nauczania w środowisku 3D w stosunku do tradycyjnej dydaktyki. W tym celu posłużono się przykładem działania dydaktyki w elektronicznym świecie Second Life.

Technologiczny wymiar dydaktyki

Wykorzystanie dla dydaktyki środowiska elektronicznego 3D może zmienić proces dydaktyczny, co wiąże się z komunikacją i zaistnieniem w środowisku, które pod wieloma względami różni się od świata fizycznego. Chodzi nie tyle o poszerzenie lub uzupełnienie tradycyjnej dydaktyki prowadzonej w przestrzeni fizycznej, ale o przeniesienie jej do alternatywnej rzeczywistości elektronicznej. Wiąże się to z wykształceniem zasad i praktyki w sytuacji edukacyjnej, jaka powstaje w środowisku elektronicznym 3D. Nie akcentuje się jednak roli samej technologii, zakładając jej powszechność, zmienność i dostępność oraz przyjmując, że technologia sama w sobie jest ewoluującym podłożem lub źródłem przemian tworzących nową sytuację komunikacyjną, która z kolei jest wykorzystywana do celów dydaktycznych. Chodzi tu raczej o wartościowy dla celów edukacyjnych sposób zaistnienia w sieci: osób, elementów rzeczywistości i prezentowanych treści, umożliwiający powstawanie i funkcjonowanie systemu edukacyjnego. Dotyczy to procesu dokonującego się w otwartym, powszechnie dostępnym i wspólnym środowisku, tworzonym w przestrzeni, która jest możliwa do zagospodarowania przez aktywizujących w niej swoją działalność ludzi.

Edukacja w sieci nie jest definiowana przez pryzmat technologicznie domkniętego, niezależnego i gwarantowanego systemu komunikacji komputerowej. Przyjmuje się, że system edukacji przenoszony jest do otwartej przestrzeni elektronicznej - przeznaczonej do kreowania celów edukacyjnych - podobnie jak dzieje się to z innymi dziedzinami życia.

Dzięki wykorzystaniu możliwości, jakie posiada środowisko elektroniczne - zwłaszcza ewoluujące wraz z technologią środowisko 3D - procesy dydaktyczne dokonujące się na jego gruncie mogą okazać się konkurencyjne lub pod pewnymi względami bardziej wartościowe od dydaktyki tradycyjnej. Idea edukacji w sieci ma na celu wykorzystanie możliwości środowiska elektronicznego w takim stopniu, w jakim nie jest to możliwe w tradycyjnym systemie edukacji - postrzega się ją jako cel sam w sobie, a nie jedynie jako proces wspomagający edukację tradycyjną. Jest ona traktowana jako całościowy system edukacyjny - alternatywny i niezależny w stosunku do dydaktyki tradycyjnej, samowystarczalny i zdolny do całościowego kształcenia, ale na odmiennych zasadach niż edukacja tradycyjna.

Naturę środowiska elektronicznego 3D wyznaczają cechy, które zmieniają znaczenia znane ze świata fizycznego - w tym np.: interaktywność zmieniająca linearny przekaz w wielotorową komunikację z ludźmi oraz z samym środowiskiem elektronicznym; teleobecność, czyli uobecnianie się osób i otoczenia pod postacią elektroniczną, co wiąże się z elektroniczną "cielesnością", jak również może wpływać na budowanie elektronicznej tożsamości; telematyczność, czyli wykształcanie w środowisku elektronicznym doświadczenia zmysłowego; immaterialność, która zmienia znaczenie fizyczności i czasoprzestrzeni. Własności te wpływają na rodzajowość kontaktu, jak również odróżniają go od kontaktu bezpośredniego w świecie fizycznym (własności te w ograniczonym stopniu występują w komunikacji posługującej się jedynie kanałem wideo). Wzajemny kontakt w sieci stwarza odmienny rodzaj kontaktu od kontaktu bezpośredniego w świecie fizycznym. Bardziej adekwatne byłoby określenie "kontakt elektroniczny", czyli wiążący się z aktywnością elektroniczną człowieka przed interfejsem komputera, co może wykraczać poza komunikację w znaczeniu jedynie użytkowym i np. zawierać inną ekspresję języka w stosunku do kontaktu w świecie fizycznym. Inne cechy, takie jak np. hipertekstualność lub polisensoryczność, mają szerszy wymiar dla zjawisk w środowisku elektronicznym i dotyczą nie tylko środowiska 3D - wiążą się np. z bieżącą prezentacją stron w sieci i aktualizowaniem omawianych tematów za pomocą przesyłanych na bieżąco materiałów, co umożliwia dyskusję na temat konkretnych przykładów.

Dla dydaktyki w sieci wiodące pozostają sposób i wartość zinstytucjonalizowania - powiązanie edukacji sieciowej z ośrodkami akademickimi (stosującymi taką metodę). Wychodzi się z założenia, że w przyszłości zapewne nieuniknione jest całościowe wręcz przeniesienie edukacji do sieci, a zwłaszcza do środowisk 3D. Powyższa teza wyłania problemy formalno-prawne, tyle że utrudnienia tego rodzaju traktowane są jako konieczność wytworzenia dogodnych założeń dla rozwoju edukacji w sieci, a nie jako czynniki ograniczające.

System edukacji w sieci

Wspomniany wcześniej system edukacji w sieci miałby istnieć niezależnie od tradycyjnego systemu edukacji i służyć ciągłemu rozwijaniu idei nauczania zdalnego, głównie z wykorzystaniem środowiska 3D. Utworzenie elektronicznych filii ośrodków akademickich mogłoby wykreować odmienne struktury edukacyjne o zasięgu globalnym.

System edukacji cechują:

• decentralizacja - idea studiów w sieci decentralizuje szkolnictwo, tzn. po pierwsze, koncentruje studentów wokół miejsca w środowisku elektronicznym lub osoby prowadzącego, a nie wokół miejsca w przestrzeni fizycznej (np. budynku akademickiego), po drugie, daje możliwość łatwego indywidualizowania studiów w zakresie doboru kursów w skali ogólnopolskiej (lub globalnej), a nie w ramach jednej uczelni. Decentralizacja wynika z alinearnej natury sieci - może skłaniać do refleksji odnośnie przestrzennego regionalizowania dydaktyki tradycyjnej, ponadto ujawnia wartość środowiska elektronicznego dla edukacji, jaka nie może zaistnieć w świecie fizycznym;
• profilowanie studiów¹ - ścieżki i kierunki. Decentralizacja pociąga za sobą możliwość profilowania studiów, czyli procesy konsolidujące studia, w tym np. powstawanie ścieżek lub kierunków. Konsolidacja w ramach uczelni mogłaby dotyczyć profilowania uwzględniającego kursy w innych uczelniach, które tematycznie związane są z kierunkiem lub akceptowane w ramach studiów - chodzi tu o honorowanie pojedynczych kursów, np. w skali ogólnopolskiej oraz ich międzyuczelnianą wymianę. Oczywiście pogłębianie tego systemu natrafia dzisiaj na ograniczenia formalno-prawne. Nie zmienia to jednak faktu, że dzięki wykorzystaniu sieci pojawiają się nowe możliwości, co w przypadku wzbogacania programów i podnoszenia kwalifikacji wydaje się zasadne. Sieć nie jest postrzegana jako narzędzie, ale jako medium służące do wykreowania wartości edukacji przez zwiększenie możliwości studiowania. Wiodące staje się profilowanie studiów w oparciu o konsolidację kursów w przestrzeni elektronicznej, a nie dostosowywanie ich do możliwości, jakie zapewnia pojedyncza uczelnia. Taki program nauczania mógłby realizować zakres studiów, który poza siecią praktycznie nie jest możliwy;
• immaterializacja - zmiana sytuacji edukacyjnej, tzn. przeniesienie zajęć do sieci powoduje zmianę sposobu kontaktowania się i przekazywania wiedzy. Decentralizacja i profilowanie sprawiają, że student może oczekiwać częstego kontaktu z wybranym wykładowcą, co wynika z jego zainteresowań i samodzielnego wyboru zajęć, a co jest możliwe po przeniesieniu owych kontaktów do sieci. Środowisko elektroniczne daje większe możliwości takiego kontaktu, który pod pewnymi względami może być ciągły (np. poprzez Skype lub Messenger - nie chodzi tu nawet o konkretną rozmowę, ale o widoczną dostępność). Znika również potrzeba dostępu do konkretnego miejsca w świecie fizycznym. Sieć zmienia zakres, jak i intensywność kontaktów ze studentami. Warto wspomnieć o relacji mistrz - uczeń, wynikającej z formy komunikacji (np. dialog poprzez Skype). Nie chodzi tu jednak o obniżenie prestiżu nauczyciela, co mogłoby wiązać się z odmiennością języka lub informacją graficzną, wręcz przeciwnie - taka forma kontaktu może zaowocować wartościową dyskusją i potwierdzać znaczenie relacji mistrz - uczeń. Środowisko elektroniczne stwarza możliwość takiej komunikacji, kiedy to student może bez ograniczeń zwracać się do wykładowcy lub opiekuna. Stwarza to poczucie jedności i ciągłości kontaktu, powoduje przeplatanie się tematów (kontakt za pomocą poczty elektronicznej może być tutaj niewystarczający). Relacje pomiędzy studentami i wykładowcami w sieci mają duże znaczenie - np. dla osób piszących prace stały kontakt elektroniczny może mieć wpływ na doprecyzowanie i krystalizację omawianych treści. Kontakty w sieci wiążą się z obustronnym zaakceptowaniem tej formy komunikowania oraz z przekonaniem studenta, że wykładowca jest otwarty i gotowy na podjęcie rozmowy w każdej chwili. Przykładowo dyżury wykładowców w realnym świecie wymagają wskazania miejsca, do którego, np. ze względów losowych, student może nie dotrzeć. Chodzi tu o immaterializację kontaktów - całkowite przeniesienie do sieci, bez potrzeby koncentrowania ich w przestrzeni fizycznej;
• edukacja międzynarodowa - programy: Erasmus, Sokrates. Dodatkowym elementem decentralizacji i profilowania systemu edukacji jest możliwość zdalnego prowadzenia zajęć ze studentami na studiach międzynarodowych. Chodzi o sytuację, kiedy student nie może uczestniczyć w zajęciach odbywających się w świecie fizycznym w rodzimej uczelni - wówczas jedynym rozwiązaniem dla zachowania wartości procesu edukacyjnego jest zdalne uczestniczenie w zajęciach. Prowadzący ma przecież prawo wymagać obecności na wykładach, ale z drugiej strony student ma prawo korzystać z systemu edukacji międzynarodowej. Powstaje wobec tego pytanie, jak dopasować system edukacji międzynarodowej do jakiegokolwiek systemu edukacji wynikającego z centralizacji w stosunku do rodzimej uczelni? Wydaje się, że uczestniczenie w zajęciach za pośrednictwem takich programów, jak Skype lub Messenger, mogłoby częściowo rozwiązywać tego typu problemy, niezależnie od konsultacji czy egzaminowania.

Mówiąc o systemie edukacji w sieci, należy wziąć pod uwagę zagadnienie opracowania zasad - głównie prawodawstwa - i sposobów działania, które umożliwiałyby taki rodzaj edukacji. Uniwersytety mogłyby mieć swoje miejsca w sieci², tak jak dzieje się to np. w Second Life - filie działające na podobnych prawach, chociaż na innych zasadach niż w przestrzeni fizycznej. Tworzenie podobieństw - "kalkowanie" świata realnego - nie musi być najlepszą drogą, jeśli w ogóle jest możliwe. Edukacja w sieci może wręcz zdominować działania pedagoga, kiedy próbuje on stworzyć mechanizmy nauczania podobne do tradycyjnych. Zbyt dalekie porównywanie dydaktyki w sieci do tradycyjnej może powodować niekorzystne formatowanie dydaktyki w środowisku elektronicznym. Fakt wykorzystania sieci w celach dydaktycznych zmienia zakres wiedzy dostępnej podczas wykładu. Sytuacja taka może wpływać np. na chęć zachowania przez prowadzącego linearności wykładu, co może ograniczać proces dydaktyczny. Chodzi na przykład o możliwość weryfikacji treści przez studentów na bieżąco, jak również poszerzanie poruszanej tematyki o informacje odnajdywane na stronach w internecie podczas trwania wykładu. Pedagog staje się nie tylko źródłem wiedzy, ale także kieruje procesem poznania, tworzy całościowy obraz dla danego tematu, wykorzystując inicjatywę studentów. Podobną sytuacją jest zaakceptowanie przez prowadzącego wykorzystania komputerów podłączonych do sieci podczas wykładu w świecie fizycznym, dzięki czemu studenci mogą konfrontować i uzupełniać na bieżąco informacje będące treścią wykładu z materiałami dostępnymi w internecie. Jest to sytuacja, w której edukacja sieciowa ma możliwość formatowania edukacji tradycyjnej. Powyższa zmiana w procesie dydaktycznym wiąże się z potrzebą przyjęcia przez pedagoga otwartej postawy. Staje się to wręcz koniecznością współczesnego sposobu nauczania z wykorzystaniem otwartego środowiska sieci.

Potrzeby wynikające z wielokierunkowości nauki i specjalizacji dyscyplin mogą stać się z jednej strony podłożem dla działań edukacyjnych, jakie daje środowisko elektroniczne - zwłaszcza 3D, z drugiej zaś mogą być przyczyną ewoluowania i krystalizowania się samych praktyk edukacyjnych.

System edukacji w sieci zawiera jednak pewne niejasne aspekty, związane np. z anonimowością - identyfikacją studentów. Pewnym utrudnieniem jest również wpis do indeksu. Ogólnie jednak kwestie techniczne wydają się być drugorzędne - nie ograniczają, ale antycypują potrzeby technicznego rozwiązania. Nie pytamy, dlaczego nie da się dokonać wpisu lub zidentyfikować w obecnej sytuacji osoby logującej się pod postacią awatara, lecz zmierzamy do znalezienia rozwiązania dla tych problemów, gdyż trudno sobie wyobrazić, by krytyczne argumenty miały ograniczać ideę sieciowej edukacji³. Dotyczy to również konstrukcji systemu pod względem jego wydolności wobec liczby zalogowanych osób, czyli istnienia "lagów" (opóźnień w działaniu systemu) lub "crashy" (tzw. wieszania się systemu lub nieoczekiwanego zamykania się programów). Negatywne aspekty (a jest ich pewnie więcej), które są wynikiem rozwoju sieci i edukacji w sieci, powstają jako naturalny efekt i trudno, by były interpretowane jako czynniki powstrzymujące rozwój systemów edukacyjnych w internecie. Sieć może być pojmowana paradygmatycznie jeśli chodzi o tworzenie systemów, które w niej powstają lub są do niej implementowane. Medium to może służyć edukacji jeszcze lepiej, jeśli przyjmie się jego rozwojowość, odmienność i wytworzy niezależne standardy oraz dostosuje mechanizmy nauczania do możliwości, jakie oferuje.

Naszą intencją jest włączenie się, na ile jest to możliwe, w dyskusję na temat e-learningu przez pryzmat własnych doświadczeń w środowisku Second Life⁴. Elektroniczny świat Second Life z jednej strony integruje uczestników, wielość ich różnych zachowań oraz wnoszone przez nich treści (z których część pierwotnie przynależała do świata fizycznego), z drugiej strony ma, wspomniane wcześniej, właściwości charakteryzujące środowisko elektroniczne, umożliwiające powstanie aktywności służącej edukacji w sieci. Przenosząc do środowiska 3D swoją edukacyjną aktywność, człowiek odkrywa jej nową postać oraz nowe sposoby działania, a co za tym idzie - dookreśla edukację w sieci jako wartościową i odmienną od tradycyjnej.

Second Life jako przestrzeń dla edukacji - Academia Electronica

W październiku 2007 roku, na podstawie porozumienia z deweloperem Second Poland, powołano Academia Electronica w Second Krakow (SK)⁵. Academia Electronica jest niezinstytucjonalizowaną, otwartą placówką o charakterze akademickim. Jej działalność ma charakter non-profit i odbywa się za akceptacją władz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Academia mieści się w jednej z kamienic w elektronicznym Krakowie. Powstały związane z nią grupy zrzeszające wykładowców, studentów i słuchaczy. Grupa Academia Electronica liczy ponad 100 osób. W roku akademickim 2007/08 Academia była miejscem prowadzenia otwartych wykładów i dyskusji. Rok później wykład został przekształcony w 30-godzinny kurs (jak dotąd jedyny) dla studentów, zatytułowany: Środowisko elektroniczne jako rzeczywistość człowieka⁶. Aktualnym celem jest możliwość przeprowadzenia w Academia Electronica ogólnopolskich kursów honorowanych przez ośrodki akademickie, które uzupełniałyby w ten sposób wzajemnie swoje programy.

Podczas roku akademickiego 2007/08 wygłoszono ponad 30 otwartych wykładów⁷, w których uczestniczyło każdorazowo do 25 osób, przy czym w kolejnym roku liczba ta wzrosła do 40. W kilku przypadkach wykłady prowadzone były przez słuchaczy Academia Electronica.

W trakcie wykładów nawiązuje się głównie do zagadnień związanych ze środowiskiem elektronicznym Second Life. Otwarta formuła wykładów gromadzi osoby o różnych zainteresowaniach - co owocuje interesującymi dyskusjami, nierzadko podpartymi rzetelną wiedzą.

Wykładowcy spotykają się ze studentami pod postacią awatarów. W Academia Electronica można korzystać z ekranu, na którym możliwe jest wyświetlanie plików JPG (na ekranach w Second Life można dokonywać projekcji filmów i prezentacji w PowerPoint). Second Life posiada środowisko audio (tzw. voice), tzn. głos rozchodzi się w sposób swobodny w pobliżu mówiącego, podobnie jak w przestrzeni fizycznej, stąd wykład można wygłaszać bez jakichś szczególnych warunków technicznych (z użyciem zwykłego zestawu - mikrofonu i słuchawek). Można wykorzystać tzw. stream radiowy (co wymaga jednak pewnych przygotowań) - wtedy słyszalność jest całkowicie pozbawiona niedoskonałości, jakie mogą się pojawić przy wykorzystaniu środowiska audialnego.

Autor niniejszego opracowania kilkukrotnie skorzystał z Academia Electronica do przeprowadzenia wykładów w połączeniu z tradycyjnym wykładem w świecie fizycznym⁸. Uczestniczył zdalnie w konferencji, wygłaszając referat w Akademii, z której obraz był rzutowany na ekran w sali konferencyjnej w świecie fizycznym. Innym razem, podczas prezentacji na konferencji w świecie fizycznym, prowadził wystąpienie równocześnie dla słuchaczy zgromadzonych w Academii. Tego typu działania wyłaniają hybrydowość rzeczywistości fizycznej i elektronicznej, a w ramach przestrzeni łączonej wyłania się nowy aspekt edukacyjny.

Możliwość alinearnego uczestniczenia w wykładach, jaka powstaje w środowisku elektronicznym w szerokim rozumieniu (tzn. nie tylko w środowisku 3D), stymuluje słuchaczy do aktywnego uczestnictwa. Podczas wykładu w Akademii pojawiały się komentarze i powstawały dyskusje prowadzone w ogólnym kanale pisanym (widocznym jako czat dla odbiorców w obrębie kilku metrów od grupy zgromadzonych osób, np. w obrębie Akademii). W taki sposób pojawiały się również pytania i komentarze kierowane do prowadzącego lub do innych słuchaczy zgromadzonych w sali. W świecie fizycznym taka forma prowadzenia zajęć jest niemożliwa, gdyż traktuje się ją jako rozmowę, która zaburza porządek wykładu - wykład tradycyjny jest linearny. Tutaj to nie przeszkadza - gdyż ten rodzaj prowadzenia zajęć umożliwia alinearny (wielotorowy) sposób wymiany informacji. Taka forma łączy merytoryczne treści wykładu z bieżącym problematyzowaniem ich przez słuchaczy. Powyższa wielotorowość może na bieżąco inspirować wykładowcę, pokazując, w którą stronę kieruje się zainteresowanie słuchaczy. Równocześnie mogą pojawić się pytania do prowadzącego na IM, czyli kanałach prywatnych, co raczej służy późniejszym konsultacjom poza wykładem.

Po wykładzie w Academia Electronica odbywały się dyskusje w systemie audialnym. Warto podkreślić, że tego rodzaju sytuacja ma miejsce dzięki inspiracji płynącej z medium, jakim jest sieć i nie może tak samo zaistnieć w edukacji tradycyjnej.

Uwarunkowania dla edukacji w Second Life

Second Life jest również wspaniała przeglądarką, gdzie są dostępne np. interaktywne muzea i gotowe, różnorodnie zwizualizowane, materiały, przez co zmienia się postać prezentacji, która, będąc hipertekstualną (np. trójwymiarową i polisensoryczną lub uwzględniającą adresy w sieci), nierzadko dotyczy całościowego kontekstu prezentowanych treści. Przestrzeń 3D pozwala na specyficzne dokumentowanie informacji lub materiałów, np. wywoływanie zawartości baz danych przez klikniecie w aktywny link lub ciągłą edycję pewnych treści (np. na wyświetlaczach umieszczanych w wykreowanych elektronicznie pomieszczeniach).

Dzięki elektronicznemu wcieleniu dostrzega się ekspresję słuchaczy - poprzez obserwację ich powierzchowności, wyglądu i gestów. Studenci przynoszą ze sobą pomoce naukowe, np. przygotowane linki do stron lub tzw. landmarki do miejsc w przestrzeni Second Life, w których prezentowane są poruszane podczas zajęć treści. Studenci mają możliwość modyfikowania własnego wyglądu, co jest dodatkowym elementem budowania elektronicznej osobowości. Różne sposoby wyrażenia samego siebie w środowisku 3D, takim jak Second Life, urozmaicają relacje międzyludzkie - stają się źródłem inspiracji i wzbudzają zainteresowanie innych. Możliwość ta przesuwa komunikację w kierunku znaczeń i hipertekstu w sposób nieosiągalny dla świata fizycznego. Studenci zachowują tu swobodę autokreacji i wyrażania treści - awatar może czasem powiedzieć więcej niż "maska w świecie fizycznym" czy obraz wideo.

Praktykę edukacyjną w Second Life można poszerzyć o zagadnienie partycypacji, wiążące się z traktowaniem Second Life jako rzeczywistości - pewnej osobistej przestrzeni. Takim miejscem może być również ośrodek akademicki, skupiający zalogowane osoby - niezależnie od wymiaru użytkowego edukacji - nie tylko partycypujące w społeczności akademickiej ze względów użytkowych, ale gotowe w każdym momencie podjąć działania związane z potrzebami elektronicznej uczelni.

Do elektronicznego uniwersytetu może przyjść każdy i w dowolnym momencie, bowiem jest to miejsce pozbawione ograniczeń typowych dla przestrzeni fizycznej, otwarte na ciągłą wymianę myśli - wydaje się być stworzone zarówno dla aktywności naukowej, prezentacji własnych poglądów, jak i budowania wspólnoty akademickiej.