Wprowadzenie

Trend mobile learning rozwijany jest od kilku lat przez pasjonatów nowoczesnej edukacji. Najprostsza (technokratyczna) definicja m-learningu, dominująca w literaturze, określa go jako "uczenie się przy użyciu urządzeń przenośnych, takich jak: telefon komórkowy, palmtop, iPod, przenośne PlayStation itp."¹. Czy można jednak nauczyć się czegokolwiek przez komórkę? Mimo powszechnego używania mobilnych technologii, m-learning nie jest stosowany na szeroką skalę w edukacji, szczególnie w Polsce. Podchodzi się do niego z dystansem, jako do swoistej mody, a realizowanie znaczących celów kształcenia dzięki telefonowi komórkowemu wydaje się być czymś mało prawdopodobnym. W zakresie wykorzystania nowoczesnych technologii większym zaufaniem cieszy się komputer ze swoim coraz bardziej doskonałym oprogramowaniem i rozmaitymi udogodnieniami. Obecnie m-learning traktowany jest raczej jako "gadżeciarstwo edukacyjne" niż wykorzystanie wartościowych, nowoczesnych narzędzi kształcenia. Po co zatem zajmować się m-learningiem, skoro coraz więcej osób i tak posiada notebooka, którego także łatwo przenosić, a który sprawdza się w edukacji i daje większe możliwości. Czy nie lepiej ulokować wysiłki podejmowane na rzecz rozwoju edukacji w innym obszarze niż m-learning - w obszarze, w którym będą lepsze efekty realizacji celów kształcenia?

Najnowsze dane statystyczne wskazują, że w Polsce jest 41510 tys.² (czyli ponad 41 milionów) abonentów telefonii komórkowej (łącznie z użytkownikami usługi z przedpłatą). Jest to znacząca liczba - zważywszy, że stan ludności w tym samym roku (2007) wynosił 38125 tys.3³ (ponad 38 milionów). To proste zestawienie wskazuje, jak wielką rolę odgrywają w społeczeństwie technologie mobilne, szczególnie telefony komórkowe. Czy zatem można zignorować ten fakt w rozważaniach dotyczących kształcenia ustawicznego? Kształcenie ustawiczne, zgodnie z definicją, powinno dotyczyć uczenia się od fazy przedszkolnej do późnej emerytalnej, włączając w to całe spektrum uczenia się formalnego (w szkołach i innych placówkach systemu edukacji), pozaformalnego (w instytucjach poza systemem edukacji) i nieformalnego (naturalnego). Ponadto, powinno się ono odnosić do wszelkiej, trwającej przez całe życie, aktywności uczenia się, mającej na celu rozwój wiedzy, kompetencji i umiejętności w perspektywie osobistej, obywatelskiej, społecznej oraz zorientowanej na zatrudnienie. Zasadniczym odniesieniem w tym względzie powinna być osoba jako podmiot uczenia się, co ma podkreślać znaczenie prawdziwej równości szans jakości w procesie uczenia się⁴. Konfrontując to podejście z inną definicją m-learningu - skoncentrowaną na uczącym się - można zauważyć potencjał, jaki niesie m-learning w stosunku do kształcenia. Definicja opracowana przez M. Sharplesa brzmi: M-learning to każdy sposób uczenia się, który zachodzi wówczas, gdy uczący nie znajduje się w z góry przeznaczonym do tego celu miejscu lub uczenie się zachodzi, gdy uczący zyskuje korzyści z możliwości uczenia się oferowanych przez mobilne technologie⁵. W takim kontekście starania nad wykorzystaniem telefonu komórkowego jako narzędzia dydaktycznego - które dostępne jest niemal każdemu, niezależnie od wieku, płci czy statusu społecznego i towarzyszy większości osób niemalże przez całą dobę - wydają się mieć sens w kształceniu ustawicznym. Jakie są jednak realne efekty m-learningu? Jaką rzeczywistą wartość dla edukacji mają przenośne urządzenia?

Próbę odpowiedzi na powyższe pytania można podjąć po przeanalizowaniu wdrożonych projektów m-learningowych, które zostały poddane ewaluacji. Poniżej zaprezentowano kilka konkretnych zastosowań m-learningu. Przykłady wybrane zostały tak, aby ukazać wdrożone rozwiązania m-learningowe na różnych etapach kształcenia - zarówno w obszarze kształcenia formalnego (szkoła, uniwersytet), jak i pozaformalnego (inicjatywy organizacji międzynarodowych i mediów).

Użycie telefonów komórkowych podczas nauki języka

W roku szkolnym 2007/2008, w jednej ze szkół gimnazjalnych (County Meath) w Irlandii, z inicjatywy Ministerstwa Edukacji i Nauki⁶ został przeprowadzony projekt m-learningowy nauczania języka irlandzkiego - pięciotygodniowy kurs Gaeilge. Podstawowym językiem powszechnie używanym w Irlandii jest angielski, a narodowy język irlandzki (nauczany jest w szkołach jako drugi język) uważany jest coraz częściej za nieużyteczny, a umiejętność posługiwania się nim przez młodych ludzi powoli zamiera. Uczniowie w Irlandii mają możliwość zdobywania certyfikatów języka Gaeilge, jednak niewielu korzysta z tej możliwości, gdyż komisja egzaminująca musi być złożona z nauczycieli spoza danej szkoły. Taka sytuacja powoduje, że komisja zbiera się rzadko, szczególnie w szkołach wiejskich. Zamiarem projektu, oprócz rozwijania kompetencji językowych oraz motywowania uczniów do nauki języka, było ustalenie, w jakim zakresie zastosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (włącznie z telefonami komórkowymi) może być przydatne w procesie ustnego egzaminowania, na potrzeby certyfikacji. Celom tym miało służyć wykorzystanie telefonów oraz czatu internetowego jako narzędzi dobrze znanych uczniom.

W projekcie wzięło udział 69 uczniów w wieku 14-15 lat oraz trzech nauczycieli. Dla potrzeb projektu pilotażowego uczniowie wyposażeni zostali w telefony komórkowe. Aby uzyskać dostęp do systemu Interactive Voice Responce, uczestnicy wybierali w telefonie specjalny numer, po czym wpisywali indywidualny numer PIN i logowali się. Uczeń otrzymywał pytania, na które musiał odpowiedzieć werbalnie - odpowiedzi te były nagrywane i zachowywane na serwerze w specjalnych plikach, z możliwością odtworzenia przez internet. Nauczyciel mógł także oznaczać odpowiedzi wzorcowe, które student mógł pobierać jako podcasty na swój telefon. Jeżeli odpowiedź była nieprawidłowa zestawiano ją z prawidłową dla tego pytania. Ponadto każdego dnia uczeń otrzymywał wiadomość SMS, zawierającą słowo lub frazę, których musiał użyć w ciągu danego dnia podczas konwersacji w języku irlandzkim. Uczniowie byli także zobligowani do zastosowania otrzymywanych słów podczas cotygodniowego czatu⁷. Aby uniknąć presji ze strony rówieśników, uczestnicy czatu, włącznie z nauczycielem, pozostawali anonimowi (poprzez losowe oznaczenia loginów). Zapis czatu był archiwizowany dla potrzeb późniejszych analiz i wykorzystywany do oceny.

Zarówno większość nauczycieli, jak i uczniów (67 proc. udzielonych odpowiedzi) uznała, że nastąpił postęp w zakresie rozumienia i poprawnego pod względem gramatycznym posługiwania się językiem irlandzkim oraz w rozwoju zasobu słownictwa wśród uczniów. Uczestnicy pozytywnie ocenili użycie technologii podczas uczenia się i dobrze się bawili przy nauce (95 procent). Uczniowie zauważyli, że napięcie podczas komunikowania się w języku irlandzkim za pośrednictwem telefonu czy internetu było mniejsze niż w czasie tradycyjnej lekcji. Większość uczniów (93 proc.) wypowiedziała się za tym, aby umożliwić użycie technologii do uczenia się i ćwiczenia irlandzkiego na szerszą skalę. Negatywne uwagi uczestników projektu dotyczyły głównie funkcjonowania sytemu m-learningowego. Sugerowali oni, by eliminować odrzucane połączenia i usprawnić system przesyłania plików audio - tak aby były one dostarczane szybko i na czas oraz miały lepszą jakość.

Nauczyciele zauważyli, że uczniowie chętniej posługiwali się językiem irlandzkim podczas projektu i uczyli się szybciej - w porównaniu do metod tradycyjnych. Bardziej skuteczny wydał się również kontakt zwrotny od uczniów. Nauczyciele za pomocą podcastów i specjalnych kontaktowych formularzy mogli poznać znacznie większą liczbę wypowiedzi uczniów, którzy w klasie zwykle byli nieśmiali. Otrzymywanie wiadomości tekstowych także wywołało pozytywny efekt - do tego stopnia, że uczniowie prosili, aby przysyłać im nowe słowa i zwroty w czasie letnich wakacji (na ich osobiste telefony). Nauczyciele zauważyli jednak, że zaangażowanie w projekt wymagało poświęcenia mu sporej ilości czasu, szczególnie na odpowiadanie na dużą liczbę nagranych wypowiedzi uczniów. Autorzy projektu uznali, że do celów certyfikacji sprawdzanie umiejętności w zakresie wypowiadania się, bez bezpośredniego nadzoru egzaminatora, możliwe będzie przy wykorzystaniu biometrycznej weryfikacji głosu⁸.

Wykorzystanie telefonów komórkowych do nauki szybkiego podejmowania decyzji strategicznych

Na Uniwersytecie Aberdeen w Wielkiej Brytanii przeprowadzona została symulacja zarządzania kryzysowego podczas powodzi - Flood Disaster Management Simulation. Projekt pilotażowy został wdrożony w 2006 roku, a po pewnych zmianach ponownie przeprowadzony w roku 2008. Celem było zastosowanie wiedzy zdobytej wcześniej przez studentów w symulowanej sytuacji kryzysowej, jej właściwa ocena (na podstawie otrzymanych informacji) oraz szybkie podjęcie właściwej decyzji.

Podczas trzech dni trwania symulacji studenci otrzymywali w różnych odstępach czasu wiadomości SMS zawierające informacje dotyczące sytuacji w mieście dotkniętym powodzią. Na podstawie tych danych studenci musieli podjąć szybką decyzję, jak powinien zareagować w danej sytuacji sztab kryzysowy. Następnie musieli w jak najkrótszym czasie wysłać wiadomość zwrotną za pomocą telefonów komórkowych lub e-maili.

Do projektu zostało stworzone specjalne oprogramowanie, za pomocą którego koordynator rozsyłał wiadomości z komputera oraz gromadził wiadomości zwrotne od studentów i zarządzał nimi. W trakcie ewaluacji poproszono studentów o opinię na temat projektu, kładąc nacisk głównie na odczucia związane z nauką przy pomocy telefonu komórkowego. Badanie wykazało, że doświadczenie to wywołało w nich rozmaite emocje - począwszy od zadowolenia z uczestnictwa, poprzez stres związany z potrzebą szybkiego reagowania, po irytację wywołaną, w większości przypadków, problemami technicznymi. Uczestnikom podobała się innowacyjność projektu, byli także zadowoleni, że mogą używać swoich własnych telefonów, ale nie czuli potrzeby, aby w większym stopniu korzystać z tego urządzenia jako narzędzia studiowania. Dla wzmocnienia realizmu symulacji autorzy projektu zalecali zastosowanie na większą skalę wiadomości multimedialnych oraz włączenie aspektu pracy w grupach z wykorzystaniem telefonów⁹.

W kontekście szkolnictwa wyższego z ewaluacji projektu wypływa wniosek, że włączenie m-learningu w proces dydaktyczny szkoły wyższej ma ograniczone możliwości - nie tylko ze względu na różnice w zakresie treści, jakich mogą być dostępne za pomocą urządzeń mobilnych, a jakich studenci muszą się nauczyć, ale również ze względu na oczekiwania studentów, którzy nie wyrażają chęci włączania telefonu komórkowego do swojej edukacji w większym stopniu.

M-learning i młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym

W 2001 roku zainicjowano ogólnoeuropejski program badań i rozwoju w zakresie użytkowania technologii mobilnych w nauczaniu podstawowych umiejętności - pisania i liczenia. Projekt skierowany był do osób w wieku 16-24 lat, które znalazły się w grupie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, tzn. znajdowały się poza formalnym systemem edukacji, były nisko wykwalifikowanymi pracownikami lub bezrobotnymi. Początkowe badania w zakresie korzystania z telefonów komórkowych przeprowadzono w Wielkiej Brytanii, Szwecji i we Włoszech. W Wielkiej Brytanii badania wykazały, że nawet 80 proc. młodych bezdomnych ma dostęp do telefonu komórkowego.

Osobisty charakter telefonów komórkowych, ich ciągła obecność przy użytkowniku oraz znaczenie w budowie relacji między ludźmi - wszystko to zostało wykorzystane do stworzenia warunków dla indywidualnego uczenia się oraz uczenia się we współpracy z innymi. W projekcie wykorzystywane były wiadomości SMS, aplikacja voiceXML (umożliwiająca prowadzenie interaktywnych dialogów pomiędzy człowiekiem a urządzeniem), wiadomości obrazkowe. Materiały były także dostępne poprzez sieć i telewizję. Treści skonstruowano tak, aby w jak największym stopniu wiązały się z rzeczywistością - np. zawierały serial o dwóch bohaterach przeprowadzających się do mieszkania, a scenki miały pomóc w nauce właściwego słownictwa przydatnego w sprawach związanych z zamieszkaniem. Innym przykładem mającym usprawnić umiejętność czytania i pisania były quizy, np. związane z mistrzostwami świata w piłce nożnej. VoiceXML używano, aby dostarczać interaktywne historyjki, zastosowano także quizy z prostymi informacjami, instrukcje i przypomnienia przez wiadomości SMS.

Ewaluacja projektu była nastawiona bardziej na mierzenie zmian w postawach względem uczenia się niż na sprawdzenie osiągnięć uczestników. W pierwszej fazie projektu, który trwał tydzień, uczestniczyły 34 osoby. Odpowiedź ze strony uczestników była bardzo entuzjastyczna¹⁰.

BBC mobile learning

Inicjatywa BBC Mobile istnieje w ramach działu BBC Learning. Jest to serwis zawierający zasoby materiałów dydaktycznych - adresowane do osób w różnym wieku- przygotowane specjalnie do pobierania na komórkę. Aby móc korzystać z materiałów, telefon komórkowy musi mieć możliwość łączenia się z internetem i standardowe wyposażenie do odtwarzania plików audio, wideo oraz prostych gier. Samo korzystanie z materiałów jest darmowe, jednak należy uwzględnić opłaty operatorów w zakresie połączenia z internetem i przesyłu danych przez komórkę.

W ramach mobilnych materiałów BBC dostępne są serwisy, takie jak:

• BBC Bitesize - zapewnia materiały do samokontroli dla uczniów. Z materiałów tych można korzystać, pobierając gry Java i wiadomości tekstowe. Liczba informacji przesyłana jednorazowo jest ograniczona - tak aby zmieściła się na wyświetlaczu w telefonie i w SMS-ie (bardziej rozbudowane materiały dostępne są w portalu internetowym). Od tej niewielkiej porcji treści edukacyjnych - jakby na jeden "kęs" - pochodzi też nazwa inicjatywy - Bitesize (bite-sized). Inicjatywa powstała w 2003 roku i udowodniono jej dużą popularność, szczególnie wśród wzrastającej w tamtym czasie liczby użytkowników telefonów z możliwością odtworzenia programu Java. Swoją popularność zawdzięczała odbiorcom, do których była głównie skierowana - 650 tys. uczniów GCSE¹¹. Materiały zostały przygotowane także dla poziomu Key Stage 3¹². Uwagi związane ze słabymi stronami projektu dotyczyły zawartości treści szkoleniowych - niektóre pytania nie odpowiadały temu, czego konkretna osoba uczyła się w szkole. Użytkownikom brakowało także szczegółowych informacji zwrotnych - rozmiar wyświetlacza i możliwości pamięci telefonów znacznie ją ograniczają. Trudno było także skonstruować takie gry Java, które pasowałyby do wszystkich telefonów. Serwis SMS-owy był przez jakiś czas darmowy, jednak gdy BBC zażądało opłat za wiadomości, znacząco spadła popularność usługi;
• BBC Languages - prezentuje podręczne frazy związane z tematyką wakacyjną w języku francuskim i hiszpańskim - możliwe jest także ich odsłuchanie;
• Blast - Get Creative - serwis ma na celu inspirowanie młodych ludzi (głównie w wieku 13-19) do podejmowania twórczych działań w zakresie muzyki, tańca, filmu, pisania, malowania i tworzenia gier, poprzez krótkie instrukcje i filmy. Serwis podpowiada, jak rozpocząć twórcze działania w różnych dziedzinach. Przy okazji organizowane są rozmaite imprezy, zawody i pokazy umożliwiające zaprezentowanie własnych umiejętności i prac w BBC. Z inicjatywą Blast związane są także darmowe warsztaty odbywające się w różnych miejscach Wielkiej Brytanii;
• History - On This Day - codziennie prezentuje najważniejsze wydarzenia historyczne, które miały miejsce w danym dniu w przeszłości;
• Raw - to kampania dla dorosłych pragnących rozwijać swoje umiejętności czytania i pisania (poprawianie umiejętności opowiadania i tworzenie grup ludzi czytających książki). Kampania realizowana jest w bibliotekach, a podstawowe informacje można zdobyć przez telefon komórkowy;
• 60 Second Shakespeare - to treści dotyczące Williama Shakespeare'a, począwszy od związanych z nim haseł i krótkich informacji o jego życiu poprzez streszczenia fabuły dramatów zachęcające do przeczytania całości, po generator obraźliwych zdań (Insult me again!) pochodzących z utworów autora;
• h2g2 - to niekonwencjonalny przewodnik, podzielony na trzy kategorie: Życie (Life) (np. biologia, zachowanie, jedzenie i picie), Świat (The Universe) (np. ogólna astronomia, Ziemia, podróże i transport) i Wszystko inne (Everything) (np. archeologia, ekonomia, aktualne sprawy). Przewodnik pisany jest przez ludzi z całego świata, którzy odwiedzają stronę www.bbc.co.uk/h2g2/. Jest on stale aktualizowany i sprawdzany ¹³.

Wyzwania m-learningu w kształceniu ustawicznym

W Polsce nie ma jeszcze dużych projektów związanych z m-learningiem. Zaprezentowane przykłady przedsięwzięć zagranicznych przybliżają możliwości wykorzystania mobilnych technologii w edukacji. Jaka jest zatem wartość i użyteczność m-learningu? Nie ma jeszcze badań, które ukazałyby długofalowe efekty m-learningu¹⁴. Na podstawie zaś ewaluacji zrealizowanych projektów można określić obszary edukacji, w jakich m-learning może być pożyteczny i spełniać założone cele edukacyjne.

Materiały stworzone na potrzeby m-learningu mają za zadanie przede wszystkim inspirować i motywować do dalszej nauki przez swoją atrakcyjną formę. Praktycy m-learningu zauważają, że wzrasta wykorzystanie telefonów komórkowych w szkołach jako narzędzia dydaktycznego oraz wspierającego komunikację i budowanie relacji między rodzicami a uczniami. Czasami narzędzie to ma zdumiewająco pozytywny wpływ na motywację uczniów i nauczycieli¹⁵. Nie da się tym samym oddzielić m-learningu od popularnego obecnie trendu edutainment (nauka przez zabawę). Dzisiejsze wyzwanie to zachować harmonię między pracą a zabawą, domem i szkołą. Większość aktywności związanych z mobilnym uczeniem się odbywa się z wykorzystaniem urządzeń, które nie są wyposażone w aplikacje przeznaczone z góry do celów edukacyjnych. Ze względu na szeroką dostępność telefonów komórkowych można dotrzeć za ich pośrednictwem do grona odbiorców w różnym wieku - co daje duże możliwości, szczególnie dla edukacji pozaformalnej. W edukacji formalnej materiały m-learningowe mogą pełnić rolę uzupełniającą względem zajęć stacjonarnych lub zdalnych. W odniesieniu do szkoleń zawodowych mogą także być przydatne osobom, które dużo czasu spędzają w podróży (np. odpowiednio skonstruowane programy "mobilnych" szkoleń dla pracowników).

M-learning, mimo potencjału dla kształcenia ustawicznego, ma swoje znaczne ograniczenia. Nie dostarczy uczącemu się kompleksowej wiedzy z konkretnego obszaru nauki, bowiem nie da się przekazać treści edukacyjnych o dużej objętości przez urządzenia mobilne. Większa ilości treści w postaci tekstu nie sprawdza się (nawet za pośrednictwem komputera kieszonkowego) ze względu na rozmiary wyświetlaczy - pomimo że są coraz większe i o coraz wyższej rozdzielczości czytanie długich tekstów w ten sposób jest uciążliwe. Irytujące może być także pisanie (np. tworzenie bloga), gdzie formatowanie jest ograniczone¹⁶. Poza tym, aby dostać się do pożądanego materiału (znajdującego się np. w specjalnym serwisie internetowym), należy wykonać liczne kliknięcia w klawiaturę urządzenia, co jest uciążliwe dla użytkowników. Rozwiązaniem w tej kwestii może być tzw. QRcode¹⁷ - kwadratowy kod kreskowy, który umożliwia szybki dostęp do właściwych danych - w przypadku telefonu komórkowego zrobienie zdjęcia kodu (skanowanie go) otwiera od razu właściwą stronę z danymi, do których kod jest przeznaczony, bez potrzeby wielokrotnego przechodzenia od strony do strony, zanim osiągnie się pożądane informacje. Telefony komórkowe absorbują uwagę oraz często zakłócają wykonywanie innych czynności zarówno użytkownikowi, jak i jego otoczeniu. Ponadto w rozwoju m-learningu w dalszym ciągu istotną rolę odgrywa aspekt ekonomiczny. Najlepiej wyposażone telefony komórkowe - które są narzędziami dającymi możliwość kreatywnych działań - są kosztowne i większość potencjalnych uczestników kształcenia ustawicznego nie posiada takich urządzeń. Poza tym niektóre rozwiązania m-learningowe, stosowane do konkretnych projektów, wymagają specjalnego oprogramowania, co także związane jest z dodatkowym nakładem finansowym¹⁸.

Podsumowanie

Główne powody, dla których w dalszym ciągu istnieje zainteresowanie rozwojem m-learningu to: zwiększający się dostęp do technologii, odkrywanie potencjału zmian w nauczaniu i uczeniu się oraz potrzeba dopasowania systemu kształcenia do celów instytucjonalnych czy biznesowych. Praktycy i badacze wskazują coraz częściej na ważną rolę uczenia się we współpracy oraz podkreślają znaczenie osobistej nauki każdej osoby uczącej się, zespolenie różnych możliwości uczenia się oraz wskazują uczącym się nowe sposoby postrzegania różnych tematów dzięki urządzeniom mobilnym¹⁹. Mike Sharples stwierdził w odniesieniu do m-learningu: Mamy teraz możliwość zaprojektować kształcenie inaczej: stworzyć rozległe społeczności uczące się, tworzyć powiązania między ludźmi w rzeczywistości realnej i wirtualnej, zapewnić żądane umiejętności i wesprzeć kształcenie przez całe życie²⁰. Rzeczywiście mobilne technologie mają ciągle rozwijający się potencjał, który można wykorzystać w kreatywny sposób w różnych obszarach kształcenia. Jaki będzie efekt takich działań? Zależy to od twórczego podejścia osoby nauczającej (organizującej kształcenie) oraz motywacji osoby uczącej się, która, poza miejscami przeznaczonymi do nauki, w dalszym ciągu będzie chciała się uczyć.

Bibliografia

• M. Sharples (red.), Big issues in mobile learnings, Report of a workshop by the Kaleidoscope Network of Excellence Mobile Learning Initiative, Learning Sciences Research Institute, University of Nottingham, 2007, http://mlearning.noe-kaleidoscope.org/repository/BigIssues.pdf.
• A. Kukulska-Hulme, Mobile Usability and User Experience, [w:] A. Kukulska-Hulme, J. Traxler (red.), Mobile Learning: A handbook for educators and trainers, Routledge, Londyn 2005.
• A. Kukulska-Hulme, Mobile Usability in Educational Contexts: What have we learnt?, International Review of Research in Open and Distance Learning, 2/2007, s. 11, http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/356/907.
• Mały rocznik statystyczny Polski 2008, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2008.
• Rezolucja Komisji Unii Europejskiej z 27 czerwca 2002 r. w sprawie kształcenia ustawicznego, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 09.07.2002.
• M. Sharples, C. O`Halley, G. Vavoula, J.P. Glew, J. Taylor, P. Lefrere, P. Lonsdale, L. Naismith, J. Waycott, Guidelines for learning/teaching/tutoring in a mobile environment, MOBilearn, 29.03.05, http://www.mobilearn.org/download/results/public_deliverables/MOBIlearn_D4.1_Final.pdf.
• N. Winters, What is mobile learning?, [w:] M. Sharples (red.), Big issues in mobile learnings, Report of a workshop by the Kaleidoscope Network of Excellence Mobile Learning Initiative, Learning Sciences Research Institute, University of Nottingham, http://mlearning.noe-kaleidoscope.org/public/news/KALEIDOSCOPE%20REPORT_07_Big_Issues_In_Mobile_Learning.pdf.
• T. Yamaguchi, Vocabulary learning with a mobile phone, Program of the 10th Anniversary Conference of Pan-Pacific Association of Applied Linguistics, Edinburgh 2005.

Netografia

• BBC Mobile Learning Site, http://www.bbc.co.uk/mobile/learning/.
• G. Cooney, K.A. Keogh, Use of Mobile Phones for Language Learning and Assessment for Learning, a Pilot Project, Learnosity, http://www.learnosity.com/files/learnosity-use-of-mobile-phones-for-language-learning-and-assessment-for-learning.pdf.
• S. Cornelius, Learn to Make Quick Decisions - With Your Mobil, Online Educa Berlin, ONB News Portal, 8/2008, http://www.icwe.net/oeb_special/news94.php.
• C. Ganito, Portugal: Mobile Phones in Schools, artykuł konferencyjny Online Educa Berlin, ONB News Portal, 9/2008, http://www.icwe.net/oeb_special/news97.php.
• I. de Waard, Mobile Barcodes QRcodes, prezentacja podczas konferencji Online Educa Berlin, 12/2008,
  http://www.slideshare.net/ignatia/oeb08-mobile-barcodes-q-rcodes-inge-de-waard-small3-presentation.
• Think! Edukacja Komunikacja Społeczność,
  http://www.think.org.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=26&Itemid=77.