Wprowadzenie

Niniejsze opracowanie stanowi próbę przedstawienia infonomiki jako nowej dyscypliny naukowej. Termin "infonomika" nie występuje jeszcze w rodzimej literaturze specjalistycznej. Wyszukiwanie go w języku polskim w jednej z najbardziej popularnych wyszukiwarek internetowych, jaką jest Google, również nie przynosi pozytywnych rezultatów. Podobnie bazy artykułów ProQuest i EBSCOhost w przypadku zapytania "infonomics" nie podają żadnych odwołań do opracowań zawierających opis tej "dyscypliny". Autorzy, prezentując infonomikę, bazowali głównie na dostępnych opracowaniach obcojęzycznych, opublikowanych w internecie.

Definicje infonomiki

Nazwa "infonomika" (infonomics) została stworzona na podobnej zasadzie jak inne, nowe dyscypliny czy specjalności naukowe, takie jak np.: himalaistyka, europeistyka czy amerykanistyka. Z perspektywy języka polskiego określenie to może być wynikiem połączenia dwóch wyrazów: ekonomika i informacja. W systematyce ekonomik szczegółowych występuje ekonomika informacji (economic information, economics of information), będąca gałęzią teorii mikroekonomicznej i zajmująca się badaniem wpływu informacji na gospodarkę oraz decyzje gospodarcze. Józef Oleński, przyjmując kryterium przedmiotowo-podmiotowe, wskazuje, iż przedmiotem ekonomiki informacji są: informacja, procesy i systemy informacyjne, a jej zakres podmiotowy obejmuje wszelkie klasy podmiotów społecznych i gospodarczych, które uczestniczą w procesach i systemach informacyjnych¹. Można by zatem sądzić, iż infonomika to synonim ekonomiki informacji. Tymczasem analiza dotychczas opracowanych, nielicznych i znacznie zróżnicowanych określeń wskazuje, iż infonomika, w odróżnieniu od ekonomiki informacji, ma odmienny i nieco szerszy zakres przedmiotowy.

Poniżej przedstawiono definicje infonomiki na podstawie literatury przedmiotu, w której jest ona prezentowana jako:

• badanie relacji między ludźmi a informacjami²,
• inteligentne zarządzanie informacjami, napędzające (drive) kluczowe procesy³,
• międzydyscyplinarna nauka badania społecznych i technologicznych wymiarów ewolucji wiedzy w społeczeństwie cyfrowym⁴,
• ekonomia i biznes społeczeństwa informacyjnego⁵,
• międzydyscyplinarna nauka badająca digitalizację społeczeństwa⁶.

Jeśli uwzględni się przedstawione wcześniej definicje, można zauważyć dwie orientacje. Pierwsza zakłada utożsamianie infonomiki z ekonomiką informacji. Tak właśnie uważa M. Pańkowska, według której infonomika obejmuje szacowanie wartości informacji oraz ocenę kosztów i korzyści z planowania, przechowywania, wykorzystywania, zabezpieczania i usunięcia informacji⁷. Również podejście holenderskie, reprezentowane przez naukowców z Maastricht University, postrzega infonomikę przez pryzmat ekonomii.

Natomiast orientacja druga, amerykańska, reprezentowana przez AIIM i M. Heyera, kładzie nacisk na miękkie elementy zarządzania informacjami. Dotyczy to zagadnień związanych z wykorzystaniem technologii do zarządzania informacjami w organizacji. Ujęcie M. Heyera sprowadza się do orientacji na człowieka w świecie zarządzania informacjami. Jeśli już porusza on kwestię wartości informacji, to nie w kategoriach ekonomicznych, a raczej praktycznych, czyli w jaki sposób człowiek może wykorzystać informację w praktyce do zaspokojenia swoich potrzeb⁸.

Bardziej niż ekonomiczne aspekty informacji czy badania zjawisk i prawidłowości ekonomicznych występujących w zarządzaniu informacją liczy się w infonomice wykorzystanie informacji i ICT przez człowieka, organizację i społeczeństwo.

Definicje dyscypliny naukowej

Rozważając możliwość uznania infonomiki za dyscyplinę naukową, konieczne jest odwołanie się do kryteriów instytucjonalnych i strukturalnych oraz aktualnych tendencji w rozwoju dyscyplin naukowych.

Według Leszka J. Krzyżanowskiego dyscyplina naukowa to: doniosła społecznie, ukształtowana i wyodrębniona ze względu na przedmiot i cel badań lub kształcenia część nauki w znaczeniu instytucjonalnym uznana za podstawową jednostkę jej klasyfikacji⁹. Za główne kryteria, pozwalające wyodrębnić dyscyplinę naukową, L. Krzyżanowski uważa przedmiot badań, czyli zakres rzeczywistości brany w badaniach pod uwagę i cel lub cele badań wywodzone z wartości kultury, których realizacji służy dana nauka¹⁰. Jan Kozłowski określa dyscyplinę naukową jako dziedzinę wiedzy wykładaną na wyższej uczelni i uprawianą w ramach wydziału lub instytutu, schematy klasyfikacyjne nauk są zazwyczaj zorganizowane wokół dyscyplin. Autor ten podkreśla, iż sam tylko przedmiot badań nie wystarcza do wyodrębnienia dyscypliny, ważny jest bowiem pewien szczególny punkt widzenia¹¹. Powołując się na Heinza Heckhausena, wyróżnia następujące elementy dyscyplin, a mianowicie: przedmiot badań, materię (subject matter), poziom teoretycznej integracji, metody, narzędzia analityczne, stopień związku z praktyką i uwarunkowania historyczne. Wyjaśnienie istoty, a przede wszystkim celu dyscypliny, wymaga także określenia jej podstawowych funkcji: teoriopoznawczej, aplikacyjnej i społecznej (wychowawczej, edukacyjnej)¹².

Rozpatrując aktualne tendencje w rozwoju dyscyplin naukowych, należy zwrócić uwagę na zachodzące procesy dzielenia i łączenia wiedzy. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z postępującą systematyzacją wiedzy, prowadzącą do wzrostu spoistości poszczególnych części i z postępującą segregacją, a więc dzieleniem na podsystemy, które rozwijają się i stają bardziej spójne, aż do ewentualnego osiągnięcia niezależności.

Według J. Kozłowskiego pod koniec lat 90. XX wieku rozluźniono kryteria dyscypliny naukowej. Wymóg stosunkowo wysokiego poziomu refleksji metodologicznej jest zastępowany uprawianiem obszarów wiedzy, grupowanych pod nagłówkiem "badań" (studies). Wspomniany autor zauważa, że równolegle z dzieleniem wiedzy na zamknięte obszary badawcze postępuje przeciwny proces - integracji, systematyzacji i jednoczenia wiedzy. Jego przejawem jest wzrost powiązań o charakterze interdyscyplinarnym, multidyscyplinarnym i transdyscyplinarnym, tworzenie nowych dyscyplin, typu "badania nad ..." czy rozwój "dyscyplin hybrydowych"¹³.

Infonomika jako dziedzina wiedzy

Ujęcia infonomiki prezentowane w dostępnych źródłach nie zawierają jednoznacznych rozstrzygnięć, umożliwiających precyzyjne określenie elementów kwalifikujących ją do miana dyscypliny naukowej. Na obecnym, wstępnym etapie jej rozwoju i ogólnie zarysowanych potencjalnych obszarów badań szczegółowych nie sposób określić poziomu teoretycznej integracji oraz metodyki badań infonomiki. Ewentualne próby sformułowania jej funkcji: teoriopoznawczej, aplikacyjnej i społecznej nie mogą przynieść satysfakcjonujących rezultatów, stając się co najwyżej hipotezami. Pomimo tych ograniczeń autorzy postanowili podjąć taką próbę, a jej wyniki przedstawiono poniżej.

Przedmiotem badań infonomiki, w świetle przedstawionych definicji, jest informacja. W tym miejscu należy wspomnieć, iż jest to przedmiot wspólny, także dla innych dyscyplin, np. wspomnianej wcześniej ekonomiki informacji, informatyki itp. Za materię w infonomice należy uznać informację wykorzystywaną przez człowieka oraz stosowane do tego ICT i inne sposoby.

Według M. Heyera przedmiotem badań infonomiki jest człowiek funkcjonujący w społeczeństwie informacyjnym, dla którego tworzone są interaktywne systemy informacyjne. W rezultacie zakres infonomiki jest obszerny i obejmuje między innymi: psychologię kognitywną, telekomunikację, szkolenia, edukację¹⁴.

Cel badań infonomiki określa M. Heyer jako poszukiwanie rzeczywistego wykorzystywania informacji przez człowieka i wartości informacji¹⁵. Celem uzupełniającym są badania nad stosowaniem technologii informatycznej, którą ludzie posługują się, aby zaspokoić swoje potrzeby informacyjne.

Inne zadania programu badawczego infonomiki przedstawia L. Soete, profesor Uniwersytetu Maastricht, według którego należą do nich:

• zrozumienie wartości, która zwiększa spójność informacji i komunikacji oraz określa zmiany w funkcjach tradycyjnych produktów,
• zrozumienie wyzwań stawianych przez społeczeństwo cyfrowe człowiekowi i organizacjom publicznym i prywatnym,
• wykorzystanie informacji w celu wsparcia naszego życia, społeczeństw i gospodarek¹⁶.

Tak zarysowane cele wyznaczają, zdaniem L. Soete'a, szereg obszarów badawczych infonomiki, takich jak:

• e-podstawy (e-basics) - różne aspekty elektronicznych interakcji człowiek - systemy informacyjne (np. człowiek - internet),
• e-zachowanie (e-behaviour) - zachowania ludzkie i agentów oprogramowania w świecie zdigitalizowanej informacji,
• e-organizacja (e-organisation) - zmiany w projektowaniu, produkcji i dystrybucji produktów i usług, włączając w to informację,
• e-społeczeństwo (e-society) - badanie wpływu digitalizacji na porządek ekonomiczny, prawny, socjologiczny i przestrzenny społeczeństwa oraz na normy i wartości,
• e-zawartość (e-content) - natura dóbr i usług, które charakteryzują sektor i relacje pomiędzy wszystkimi podmiotami współuczestniczącymi w łańcuchu produkcji i konsumpcji¹⁷.

Inne obszary zainteresowania infonomiki można znaleźć pod hasłem "infonomics" w angielskiej wersji Wikipedii. Obszary te tworzą:

• ekonomia wiedzy - badanie adaptacji zasad tradycyjnej ekonomii do nowej ekonomii (ekonomii społeczeństwa informacyjnego),
• organizacja jako ekosystem informacyjny, czyli całość złożona z ludzi, maszyn, procesów i polityk (procedur),
• prawa informacji i zasady adekwatne do wyjaśnienia zjawisk związanych z informacją,
• poszukiwanie znaczeń jako energii informacyjnej - zbadanie, co czyni informację znaczącą dla człowieka lub organizacji,
• wiedza jako wartość - badanie procesów przekształcania się informacji w wiedzę i kapitał intelektualny organizacji,
• zrozumienie istoty informacji jako tworzywa biznesu,
• internet jako nośnik biznesu (cyfrowe relacje między sprzedającymi a kupującymi, w których nowa ekonomia jest ekonomią niematerialnych wartości organizacji),
• polityki informacyjne - administracje publiczne i ich relacje z obywatelami za pomocą technologii oraz świadczonych za jej pomocą usług (e-administracja),
• edukacja zawodowa (nauczanie infonomiki, zawód infonomisty),
• ogólna teoria informacji zespalająca osiągnięcia inżynierów, informatyków, ekonomistów, statystyków, lingwistów, psychologów, naukowców od teorii chaosu i innych. Infonomikę jako ogólną teorię informacji można podzielić na: mikroinfonomikę (badanie relacji między informacjami i ludźmi) i makroinfonomikę (badanie ogólnych zastosowań nowych form informacji w organizacjach oraz społeczeństwie, z perspektywy teorii organizacji, ogólnej teorii systemów, systemów informacyjnych, polityki informacji, zarządzania wiedzą itp.)¹⁸. Poziom teoretycznej integracji jest niski, co cechuje dyscyplinę we wczesnej fazie rozwoju.

Infonomika nie wykształciła jak dotąd własnych metod i narzędzi analitycznych. Uwzględniając jej szeroki przedmiot, należy przypuszczać, iż będzie korzystała z metodyk wypracowanych w innych dyscyplinach naukowych i twórczo je adaptowała do swojej specyfiki. Luc Soete wskazuje, że interdyscyplinarność infonomiki polega na wykorzystaniu wiedzy z różnych pól badawczych: sztuki, nauk ścisłych i, humanistycznych, takich jak: filozofia, lingwistyka, prawo, matematyka, informatyka, badania operacyjne oraz nauk społecznych, takich jak: psychologia, ekonomia i studia biznesowe¹⁹. Odpowiada to spostrzeżeniu L. Krzyżanowskiego, według którego metody i język nauki łatwo przenikają współcześnie przez dyscyplinarne granice²⁰.

Stopień związku dyscypliny z praktyką jest wysoki właśnie ze względu na praktyczne wykorzystanie informacji przez człowieka.

Ostatni element dyscypliny, jakim są uwarunkowania historyczne, obejmujące wsparcie polityczne, poziom finansowania itp., w przypadku infonomiki pojawia się w formie prac badawczych i wdrożeniowych, realizowanych przez różne instytucje, zrzeszające głównie producentów oprogramowania do zarządzania informacjami (np. AIIM - Association for Information and Image Management).

Rozpatrując infonomikę z punktu widzenia funkcji, jakie może pełnić jako dyscyplina naukowa, należy odnieść ją do sfer: teoriopoznawczej, aplikacyjnej i wychowawczej. Funkcja teoriopoznawcza polega na wyjaśnianiu roli informacji w życiu człowieka, sposobów jej wykorzystania, tworzenia wartości informacji. Funkcja aplikacyjna pozwala na praktyczne zastosowanie reguł, związków postępowania z informacjami w życiu człowieka, np. w formie odpowiednio zaprojektowanego oprogramowania komputerowego. Funkcja wychowawcza obejmuje edukację społeczeństwa w zakresie wykorzystania informacji służącej lepszemu rozwojowi człowieka. Nauczanie infonomiki znajduje się w stadium początkowym. Najbardziej znaną uczelnią prowadzącą dydaktykę z tego tematu jest Uniwersytet Maastricht, w którym oferowane są dwustopniowe studia z zakresu infonomiki, w ramach powołanego w 1999 roku The International Institute of Infonomics. Na tej specjalności studenci badają wpływ ICT na ekonomiczne zachowania ludzi i strukturę gospodarki²¹.

Zakończenie

Uwzględniając przeprowadzone rozważania, można stwierdzić, iż infonomika znajduje się we wstępnej fazie rozwoju, na drodze ukonstytuowania się jako dyscyplina naukowa. Należy sądzić, iż kształtowanie się infonomiki przyjmie formę integracji dyscyplin opartej na wiązaniu. Jak wyjaśnia J. Kozłowski w "wiązaniu" pojedyncza idea tworzy ognisko zainteresowania dla kilku dyscyplin. Ideą tą może być zjawisko, pojęcie, teoria, problem, osoba lub obszar geograficzny. Specjaliści z różnych dziedzin studiują wspólny temat z perspektywy własnych dyscyplin. Tak powstaje "wiązana dyscyplina"²².

Bibliografia

• L.J. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, wyd. 2. poprawione.
• J. Oleński, Ekonomika informacji. Podstawy, PWE, Warszawa 2001.
• L. Soete, The Emergence of a new scientific field: The International Institute of Infonomics, "Technikfolgenabschätzung - Theorie und Praxis", marzec 2002, nr 1/11.

Netografia

• "AIIM - Infonomics Magazine", wrzesień-październik 2008, http://www.aiim.org/Infonomics/Default.aspx.
• M. Heyer, Introduction to infonomics, The Institute for Infonomic Research Silicon Valley World Internet Center, 1997, http://www.heyertech.com/document/Infonomics.pdf.
• Infonomics, International Institute of Infonomics, 2008, http://student.infonomics.nl.
• J. Kozłowski, Narodziny i rozwój dyscyplin naukowych, http://kbn.icm.edu.pl/pub/kbn/sn/archiwum/9601/kozlow.html.
• M. Pańkowska, Infonomics for Distributed Business and Decision-Making Environments: Creating Information System Ecology, http://searchtextmining.spaces.live.com/blog/cns!AC37A5CBB500EB03!1104.entry.
• What is infonomics, e-Centre for Infonomics, 2006, http://www.infonomics.org.uk/e-Centre/Infonomics.htm.
• Infonomics, [hasło w:] Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Infonomics.