Wprowadzenie

Proces reformowania szkolnictwa wyższego na kontynencie europejskim - zgodnie z założeniami Deklaracji Bolońskiej (1999 r.), jak i Strategii Lizbońskiej (2000 r.) - nabiera w ostatnim okresie wyraźnego przyśpieszenia¹. Do 2010 roku powinna bowiem być zakończona budowa wspólnego europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego. Obecnie w większości państw europejskich trwają jeszcze prace związane z projektowaniem i wdrażaniem krajowej struktury (ramy) kwalifikacji, która ma zapewnić przejrzystość i porównywalność poziomów kwalifikacji (dyplomów, świadectw i innych certyfikatów) - niezależnie od miejsca ich uzyskania². Jednocześnie w wielu uczelniach programy kształcenia są modyfikowane pod kątem oczekiwanych efektów (learning outcomes), a więc tego, co student powinien wiedzieć, rozumieć i potrafić zrobić po zakończeniu danego okresu kształcenia³. Programy te powinny też w jak największym stopniu odpowiadać potrzebom gospodarki⁴. W dyskusji nad reformą polskiego systemu szkolnictwa wyższego, w tym nad opublikowanymi ostatnio przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pakietami propozycji, zatytułowanymi: Partnerstwo dla wiedzy - reforma studiów i praw studenckich; Partnerstwo dla wiedzy - nowy model kariery akademickiej oraz Partnerstwo dla wiedzy - nowy model zarządzania szkolnictwem wyższym, warto odwołać się również do sprawdzonych rozwiązań stosowanych w najlepszych uczelniach europejskich. Bez podobieństwa reguł i struktur kształcenia nie wydaje się bowiem możliwe pełne umiędzynarodowienie polskich uczelni oraz osiągnięcie porównywalnej jakości kształcenia. W niniejszym artykule⁵ ograniczamy się do programów kształcenia w zakresie ekonomii, zarządzania oraz nauk społecznych w czterech renomowanych uczelniach angielskich i jednej francuskiej.

W powszechnej opinii środowisk: akademickiego i gospodarczego oraz fachowych rankingów najlepszymi uczelniami w Europie są: University of Cambridge oraz University of Oxford. Te dwie angielskie uczelnie należą też do czołowej dziesiątki najlepszych uniwersytetów na świecie, zajmując w najnowszym rankingu Shanghai Jiao Tong University World Ranking 2008 - Top 500 World Universities odpowiednio miejsca 4 i 10. Na tej liście na 22. miejscu sklasyfikowana jest trzecia uczelnia europejska - UCL (University College London). W wymienionych uniwersytetach ugruntowaną pozycję mają wydziały ekonomii oraz nauk społecznych. Wielu laureatów Nagrody Nobla, w tym z ekonomii, to właśnie wykładowcy lub absolwenci tych uczelni.

Z kolei do grona najlepszych europejskich uczelni ekonomicznych zalicza się LSE (London School of Economics and Political Science), a do uczelni typowo biznesowych - francuską HEC Paris. Poświadcza to m.in. ranking Financial Times - European Business School Rankings, według którego oferowany przez HEC program studiów magisterskich z zarządzania ma najwyższe oceny w Europie, a program LSE zajmuje trzecią pozycję⁶. O wysokiej randze edukacyjnej LSE świadczyć może również liczba Nagród Nobla uzyskanych przez jej wykładowców (14). Warto podkreślić, że HEC oraz LSE są członkami Community of European Management Schools and International Companies (CEMS) - organizacji reprezentowanej przez najlepszą uczelnię ekonomiczną z danego kraju. Dodajmy, że do CEMS należy też Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.

Organizacja studiów i standardy kształcenia w uczelniach angielskich

W Anglii uczelnie są instytucjami mającymi - na mocy edyktu królewskiego lub ustawy parlamentu - uprawnienia do tworzenia własnych programów kształcenia oraz przyznawania własnych tytułów (stopni)⁷. Od wielu lat prowadzą one studia na trzech poziomach: licencjackim, magisterskim i doktoranckim.

Studia I stopnia (undergraduate) trwają z reguły trzy lata i kończą się tytułem Bachelor (w zależności od programu kształcenia i (lub) uczelni jest to: Bachelor of Arts - BA, Bachelor of Science - BSc, Bachelor of Laws - LLB). Z kolei studia II stopnia (graduate) trwają na ogół od roku do dwóch lat i kończą się tytułem Master (np.: Master of Arts - MA, Master of Science - MSc, Master of Laws - LLM, Master of Philosophy - MPhil, Master of Research - MRes), natomiast studia doktoranckie wymagają od trzech do czterech lat nauki (w trybie niestacjonarnym trwają one nieco dłużej), a ich uczestnicy mają status studentów. Dyplomy ukończenia studiów nie są firmowane przez państwo (jak np. w Polsce), ale przez wydające je uczelnie. Ponadto poszczególne programy kształcenia na stopień nie odpowiadają ściśle polskiemu pojęciu "kierunek studiów", lecz - jako subject projektowany przez uczelnię - cechują się zróżnicowanym stopniem specjalizacji wiedzy w ramach określonej dyscypliny bądź dwóch lub więcej dyscyplin.

Rekrutacja na studia w Anglii odbywa się za pośrednictwem UCAS (Universities & Colleges Admissions Service). Głównym kryterium selekcji są wyniki uzyskane na maturze. Renomowane uniwersytety stosują też dodatkowe kryteria, najczęściej w postaci rozmowy kwalifikacyjnej z częścią wstępnie wyselekcjonowanych już kandydatów. Przyjęcia na studia odbywają się na konkretny program, kierunek kształcenia. Przeciętnie około 1/3 wymiaru programu studiów pozostaje do dyspozycji studenta, z przeznaczeniem na wybór przedmiotów zgodnych z jego zainteresowaniami, w tym przedmiotów spoza danego kierunku lub wydziału. To rozwiązanie zapewnia uzyskanie szerszego (interdyscyplinarnego) profilu wykształcenia i jest przejawem dbałości uczelni o zapewnienie swoim absolwentom danego kierunku studiów potencjalnie większych możliwości zatrudnienia.

W uczelniach angielskich studia na stopień prowadzone są głównie w formie studiów stacjonarnych (full-time). Studia niestacjonarne (part-time), zwłaszcza na poziomie licencjackim (undergraduate) są nieliczne.

Studia w Anglii są odpłatne. Czesne za rok studiów wynosi w przypadku I stopnia 3145 GBP dla osób z kraju i UE, a dla pozostałych średnio ponad 10 tys. GBP, natomiast za studia II stopnia - w zależności od kierunku studiów - kilkanaście tysięcy GBP.

Warto dodać, że w Anglii jedynie około 25 proc. absolwentów studiów I stopnia podejmuje naukę na studiach magisterskich (w przypadku najlepszych uczelni odsetek ten jest dwukrotnie wyższy), pozostali absolwenci z tytułem Bachelor podejmują pracę zawodową.

Ramka 1. Informacje o University of Cambridge

University of Cambridge

Rok założenia: 1209
Liczba studentów: 25 465¹, w tym: 12 300 full-time undergraduate degree, 6253 full-time graduate/postgraduate degree
Liczba pracowników naukowo-dydaktycznych: 3933¹
Pozycja w rankingach:

• Shanghai Jiao Tong University World Ranking 2008 - Top 500 World Universities: IV miejsce (I miejsce w Europie). I miejsce - Harvard University, II - Stanford University, III - Berkeley, University of California, IV - University of Cambridge, http://www.arwu.org/rank2008/en2008.htm;
• The Times - QS World University Rankings 2008 -Top 100 Universities: III miejsce (I w Europie) I miejsce - Harvard University; II - Yale University, III - University of Cambridge http://www.topuniversities.com/schools/data/school_profile/default/universitycambridg;
• Sunday Times University Ranking 2008 - I miejsce spośród 120 uczelni brytyjskich.

Nagrody Nobla uzyskane przez pracowników lub absolwentów Cambridge: 83 W tym 7 z ekonomii: 1972 r. - John Hicks, Caius College; 1983 r. - Gerard Debreu, Churchill College; 1984 r. - Richard Stone, Caius College, King's College; 1996 r. - James Mirrlees, Trinity College;1998 r. - Amartya Sen, Trinity College; 2001 r. - Joseph Stiglitz, 1997 r. - James Meade, Trinity College.
Inne:

• Struktura uniwersytetu: 31 colleges;
• Wydział Ekonomii jest jednym z największych w UK; w przeszłości ważną rolę w jego rozwoju odegrali Alfred Marshall i John Maynard Keynes; The Marshall Library of Economics należy do najlepszych bibliotek w UK; The Economics Faculty in Cambridge ma ocenę "5" w najnowszym angielskim ratingu RAE - Research Assessment Exercises (ocena w skali od 1 do 5*, gdzie 5* oznacza najwyższy światowy poziom);
• Ponad 90 proc. absolwentów studiów I stopnia - w 6 miesięcy po ukończeniu studiów - pracuje (49,4 proc.) lub studiuje (41,4 proc.); 5,6 proc. ma przerwę (np. podróżuje), a około 3,5 proc. poszukuje pracy.

______________
¹ Liczba podana przez uczelnię w dniu 27.06.2008 r. do rankingu: QS World University Rankings 2008 - Top 100 Universities, http://www.topuniversities.com/schools/data/school_profile/default/universitycambridge

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej University of Cambridge: http://www.cam.ac.uk, [20.03.2009]

Ramka 2. Informacje o University of Oxford

University of Oxford

Rok założenia: 1096 (najstarszy uniwersytet w Anglii)
Liczba studentów: 23 629¹, w tym 12 173 full-time undergraduate degree, 6723 full-time graduate/postgraduate degree
Liczba pracowników naukowo-dydaktycznych: 4153, w tym 1 544 zatrudnionych na stanowiskach academic, a 2609 na stanowiskach research (według danych uczelni na dzień 31.06.2007)
Pozycja w rankingach:

• Shanghai Jiao Tong University World Ranking 2008 - Top 500 World Universities: X miejsce (II w Europie);
• The Times - QS World University Rankings 2008 -Top 100 Universities: IV miejsce (II w Europie);
• Sunday Times University Ranking 2008 - II miejsce (spośród 120 uczelni brytyjskich);
• Financial Times 2008 ranking of MBA programmes, the University's Said Business School wśród 20 najlepszych na świecie i III miejsce w UK.

Nagrody Nobla uzyskane przez pracowników lub absolwentów uczelni: 47.
Inne:

• Struktura uniwersytetu: 38 colleges i 6 prywatnych halls;
• Po pół roku od ukończenia studiów I stopnia 90 proc. absolwentów pracuje lub studiuje; 45 proc. absolwentów studiów I stopnia kontynuuje naukę na II stopniu, czyli prawie dwukrotnie więcej niż wynosi średnia krajowa (23 proc.);
• Ponad 180 000 absolwentów Uniwersytetu jest obecnie zarejestrowanych w światowej sieci Oxford's Alumni Network.

______________
¹ Liczba podana przez uczelnię w dniu 27.06.2008 r. do rankingu: QS World University Rankings 2008 - Top 100 Universities, http://www.topuniversities.com/schools/data/school_profile/default/universityoxford

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej University of Oxford: http://www.ox.ac.uk, [20.03.2009]

Ramka 3. Informacje o University College London

University College London

Rok założenia: 1826
Liczba studentów: 21 620¹ w tym: 11 354 full-time undergraduate degree, 6024 full-time gragraduate/postgraduate degree.
Liczba pracowników naukowo-dydaktycznych: 3858¹
Pozycja w rankingach:

• Shanghai Jiao Tong University World Ranking 2008 - Top 500 World Universities: XXII miejsce (III w Europie i III w Anglii);
• The Times - QS World University Rankings 2008 -Top 100 Universities: VII miejsce (IV w Europie i IV w Anglii);
• Sunday Times University Ranking 2008 - VI miejsce (spośród 120 uczelni brytyjskich).

Nagrody Nobla uzyskane przez pracowników lub absolwentów UCL: 20
Inne:

• UCL jest trzecim, najdłużej funkcjonującym uniwersytetem w Anglii;
• Departament Ekonomii UCL powstał w 1828 roku ku pamięci Davida Ricardo, a obecnie jest jednym z dwóch w UK, który otrzymał "double 5*" (gdzie 5* oznacza najwyższy światowy poziom) w ratingu Research Assessment Exercises;
• Departament otrzymał też za ocenę 24/24 jakość nauczania od QAA Subject Review (2001 r.);
• UCL ma ponad 120 000 absolwentów zarejestrowanych we własnej światowej sieci network.

______________
¹ Liczba podana przez uczelnię w dniu 21.09.2008 r. do rankingu: QS World University Rankings 2008 - Top 100 Universities, http://www. topuniversities.com/schools/data/school_profile/default/universitycollegelondonucl

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej UCL: http://www.ucl.ac.uk, [20.03.2009]

Ramka 4. Informacje o The London School of Economics and Political Science

The London School of Economics and Political Science

Rok założenia: 1895
Liczba studentów: 9640 (31.05.2008) w tym: 3858 full-time i 53 part-time: I stopień (undergraduate degree), 4481 full-time i 808 part-time - II stopień (graduate degree).
Liczba pracowników naukowo-dydaktycznych: 2760, w tym: 1460 (full-time), 1320 (part-time); 97 proc. z nich prowadzi badania; 45 proc. pochodzi z innych krajów
Pozycja w rankingach:

• Shanghai Jiao Tong University World Ranking 2008 - Top 500 World Universities: wśród uczelni sklasyfikowanych na miejscach 201-302 (80-124 w Europie; 23-33 w Anglii);
• The Times - QS World University Rankings (2008) - LXVI miejsce (XIX w Europie, IX w Anglii);
• Sunday Times University Ranking 2008 - IV miejsce (na 120 uczelni brytyjskich);
• Financial Times - European Business School Rankings: Masters in Management Programmes 2008 - III miejsce;
• Eduniversal Ranking - Top Business Schools Worldwide 2008 - w czołowej dwudziestce spośród 1000 szkół biznesu na świecie, II miejsce w Anglii za London Business School.

Nagrody Nobla uzyskane przez pracowników lub absolwentów LSE: 14 Nagrody Nobla z ekonomii, literatury i pokojowe: George Bernard Shaw (1925 r.), Ralph Bunche (1950 r.), Bertrand Russell (1950 r.), Philip Noel-Baker (1959 r.), Sir John Hicks (1972 r.), Friedrich von Hayek (1974 r.), James Meade (1977 r.), Arthur Lewis (1979 r.), Merton Miller (1990 r.), Ronald Coase (1991 r.), Amartya Sen (1998 r.), Robert Mundell (1999 r.), George Akerlof (2001 r.) i Leonid Hurwicz (2007 r.)
Inne:

• LSE jest członkiem CEMS;
• LSE ma ponad 87 500 absolwentów zarejestrowanych w sieci - LSE's Global Alumni Networ.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej LSE: http://www.lse.ac.uk, [20.03.2009]

Mimo że w Anglii nie obowiązują państwowe przepisy dotyczące wymagań programowych w postaci tzw. standardów kształcenia⁸ , to jednak poszczególne autonomiczne uczelnie przez lata wypracowały podobne zasady organizacji studiów i reguły kształcenia. Poza tradycyjnym podziałem roku akademickiego na trymestry (w zależności od uczelni mają one swoje nazwy, np. w LSE: Michaelmas Term, Lent Term, Summer Term) - University of Cambridge, University of Oxford, UCL oraz LSE mają następujące wspólne cechy procesu kształcenia:

• programy studiów (degree programmes) - prowadzone są w tzw. systemie course-unit. Z reguły w roku akademickim studenta obowiązuje zaliczenie przedmiotów o łącznej wartości 4 units, przy czym dany przedmiot (kurs) może mieć wartość 1.0 unit lub 0,5 unit;
• system punktów ECTS (European Credit Transfer System) używany jest dotąd wyłącznie do celów transferu punktów na potrzeby wymiany studentów, np. w programie Erasmus. Poszczególne uczelnie brytyjskie mają jednak własne systemy punktowe, które służą planowaniu i prowadzeniu kształcenia, rejestrowaniu postępu w nauce poszczególnych studentów - systemy te opierają się na efektach kształcenia uwzględniających nominalny nakład pracy studenta⁹;
• każda z uczelni posiada bardzo dobrze funkcjonujący system opieki naukowej nad studentem - tzw. system tutorski;
• studenci mają dużą swobodę w kształtowaniu programu studiów, gdyż mogą wybrać około 1/3 przedmiotów, także z innych wydziałów;
• system studiów opiera się na samodzielnym studiowaniu - pracy własnej studenta, a liczba godzin zajęć dydaktycznych na uczelni jest stosunkowo niewielka (około 240 godzin rocznie; przedmiot o wartości 1.0 unit ma na ogół wymiar 60 godzin dydaktycznych, a godzina dydaktyczna najczęściej trwa 50 minut). Od studentów wymagane jest przygotowywanie się do poszczególnych zajęć (przeczytanie dość obszernej literatury, rozwiązanie zadań), a także wykonywanie okresowych prac pisemnych (esejów, projektów), których oceny wliczane są do oceny końcowej z przedmiotu;
• przedmioty z reguły kończą się 3-godzinnym egzaminem pisemnym (2-godzinnym, jeśli przedmiot ma wartość 0,5 unit);
• na większości kierunków studiów wymagana jest praca dyplomowa (nie wymaga obrony; niekiedy zamiast pracy dyplomowej można wybrać inny przedmiot) - z reguły liczy ona 10 000 słów. Studia kończy się po zdaniu egzaminu z ostatniego wymaganego przedmiotu.

Z uwagi na rekrutację bezpośrednio na kierunek studiów przestrzegana jest "zasada czytelności" kierunków studiów pod względem nazwy i obligatoryjnych treści programowych, np. kierunek stosunki międzynarodowe (tradycyjnie o politycznym charakterze) nie narzuca realizacji ekonometrii czy rachunkowości.

Uniwersytety Cambridge, Oxford i UCL oraz LSE kształcą na wielu kierunkach studiów, przy czym liczba tych kierunków (programów) kształcenia jest zdecydowanie większa na studiach magisterskich niż licencjackich (np. LSE prowadzi ponad 140 programów kształcenia na II stopniu i niecałe 40 - na I stopniu studiów). Wśród tych kierunków są m.in. ekonomia (także w wersji rozszerzonej - z ekonometrią, matematyką, geografią, historią, filozofią, polityką, ochroną środowiska), finanse i rachunkowość, polityka społeczna, stosunki międzynarodowe oraz zarządzanie, a więc kierunki prowadzone również przez polskie uczelnie ekonomiczne. W tej sytuacji zasadne wydaje się przedstawienie struktury programów kształcenia na tych kierunkach (tabele 1-5). Tytuły programów kształcenia oraz nazwy przedmiotów podane są w wersji oryginalnej, aby lepiej oddać ich istotę.

Tabela 1. Programy studiów I stopnia na kierunku ekonomia w najlepszych uczelniach angielskich

LSE BSc Economics	University of Cambridge BA. Economics	University of Oxford BA. Economics and Management	UCL BSc Economics
I rok: Economics B Mathematical Methods Elementary Statistical Theory One outside option	I rok: Microeconomics Macroeconomics Quantitative Methods Politics (political and sociological aspects of economics) British Economic History	I rok: Introductory Economics Introduction to Management Mathematics and Statistics	I rok: Economics Applied Economics (0.5 unit) Introduction to Mathematics for Economics (0.5) Introduction to Statistical Methods (0.5 unit) Optional courses The World Economy (0.5) Students are encouraged to take options from other department
II rok: Microeconomic Principles I or Microeconomic Principles II Macroeconomic Principles Introduction to Econometrics or Principles of Econometrics One outside option	II rok: Microeconomics Macroeconomics Econometrics One outside option from Development, Sociology or Mathematics	II i III rok: Microeconomics Macroeconomics Quantitative Economics 4-5 Optional courses, w tym koniecznie 2 z zarządzania, np.: Strategic Management, Finance, Organisational Behaviour, Marketing, Economics of Industry	II rok: Microeconomics Macroeconomic Theory and Policy Quantitative Economics and Econometrics Optional courses Choice of 1.0 unit from a range of options including; Economics of Labour (0.5 unit) Economics of Finance (0.5) Money and Banking (0.5) Economics of Industrial Relations (0.5) International Economics, Development Economics 8 egzaminów lub 7 egzaminów + "thesis"
III rok: 4 options from Economics or closely related subjects	III rok: Microeconomics Macroeconomics 2 options Dissertation		III rok: 2.0 units from: 3007 Economic Policy Analysis (1.0 unit) 3011 Industrial Economics (1.0) 3014 Game Theory (0.5) 3020 Experimental Economics (0.5) Optional courses 2.0 units from: Economics 3' prefix courses, or outside the Economics Department (1.0)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze stron internetowych ww. uczelni

Tabela 2. Programy studiów I stopnia na kierunkach: ekonomia, rachunkowość i finanse oraz zarządzanie w LSE

BSc Economics Liczba kandydatów w 2007: 2 861 Liczba przyjętych w 2007: 236	BSc Accounting and Finance Liczba kandydatów w 2007: 2 335 Liczba przyjętych w 2007: 134	BSc Management Liczba kandydatów w 2007: 1 549 Liczba przyjętych w 2007: 58
I rok: 1. Economics B 2. Mathematical Methods 3. Elementary Statistical Theory 4. One outside option	I rok: 1. Economics B 2. Mathematical Methods or Basic Quantitative Methods or an outside option 3. Introduction to Statistics for Accounting and Finance or Quantitative Methods (Mathematics) or Elementary Statistical Theory 4. Elements of Accounting and Finance	I rok: 1. Economics A or Economics B 2. Introductory Quantitative Methods (Mathematics) H1 and Introductory Quantitative Methods (Statistics) H or Quantitative Methods (Mathematics) H and Quantitat. Methods (Statistics) H 3. Introduction to Psychology and Behavioural Science for Management 4. Elements of Accounting and Finance or an approved paper taught outside the Department ___________ 1H = 0,5 unit.
II rok: 5. Microeconomic Principles I or Microeconomic Principles II 6. Macroeconomic Principles 7. Introduction to Econometrics or Principles of Econometrics 8. One outside option	II rok: 5. Managerial Accounting 6. Principles of Finance 7. Microeconomic Principles or Macroeconomic Principles 8. One option in Econometrics or Management or Business Statistics or Commercial Law or an outside option	II rok: 5. The Process of Management 6. Economics for Management 7. Social Science Research Methods for Management 8. Elements of Accounting and Finance (if not taken in year 1) or one from Groups A-F
III rok: 9-12. Four options from Economics or closely related subjects	III rok: 9. Financial Accounting, Analysis and Valuation 10. One option in Accounting 11. One option in Finance 12. One option from a Selection List including options in Account, or Finance, or Econ, or Manag, or BS, CL	III rok: 9. International Context of Management H and Introduction to Strategy H 10. Marketing Management: A Strategic Approach 11, 12. Two from: Groups A-F

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej LSE: http://www.lse.ac.uk, [20.03.2009]

Tabela 3. Programy studiów I stopnia na kierunkach: administracja i ekonomia, polityka społeczna oraz stosunki międzynarodowe w LSE

BSc Government and Economics	BSc Social Policy	BSc International Relations
I rok: Economics B Basic Quantitative Methods or Quantitative Methods - Mathematics (H) and Quantitative Methods - Statistics (H) Dwa przedmioty z: Introduction to Political Science, Introduction to Political Theory, one outside option	I rok: Foundations of Social Policy Dwa przedmioty z: - Sociology and Social Policy - Population, Economy and Society - Social Economics and Policy - Crime and Society One outside option	I rok: The Structure of International Society International History since 1890 Jeden przedmiot do wyboru: - Introduction to Political Theory - Reason, Knowledge and Value: An Introduction to Philosophy - Key Concepts in Sociology: An Introduction to Sociological Theory One outside option
II rok: Microeconomic Priciples Macroeconomic Principles Introduction to Political Theory or Introduction to Political Science (if not taken in year 1) or Government option Public Choice and Politics	II rok: Principles of Social Policy Research Methods for Social Policy One Social Policy option Either one Social Policy option or one outside option	II rok: International Political Theory International Organisations Foreign Policy Analysis Jeden przedmiot z: - Economics A: - The Internationalisation of Economic Growth, 1870 to the Present Day - The Arab-Israeli Conflict: Nationa- lism, Territory, Religion etc. - An approved foreign language course
III rok: Two Government options One Economics option One Government, Economics or outside option	III rok: Comparative and International Social Policy A Long Essay on one approved topic One Social Policy option Either one Social Policy option or one outside option	III rok: Cztery przedmioty z: - Theories and Problems of Nationalism; The Ethics of War; Politics of International Economic Relations; Strategic Aspects of International Relations; Sovereignty, Rights and Justice: Issues in International Political Theory; Systemic Change in the Twentieth Century: Theories of the Cold War; International Security; The English School of IR Theory; Europe's Institutional Order; International Protection of Human Rights A 10 000 word dissertation

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej LSE: http://www.lse.ac.uk, [20.03.200]

Jak już wcześniej stwierdzono, studia magisterskie w Anglii trwają na ogół od roku do dwóch lat i prowadzone są na bardzo wielu kierunkach, mimo że w niektórych z nich uczestniczy tylko kilku studentów. Studia te wymagają od studenta szczególnie intensywnej pracy własnej, gdyż liczba godzin zajęć dydaktycznych na uczelni jest niewielka, a wymagania w trakcie zajęć i na egzaminie końcowym z przedmiotu są wysokie.

Poniżej zamieszczono przykłady programów studiów magisterskich w LSE z ekonomii, finansów, zarządzania oraz prawa własności intelektualnej.

Tabela 4. Dwuletni i roczny program studiów magisterskich z ekonomii w LSE

MSc Economics (2 lata)1	MSc Economics (1 rok)
I rok: EC201 Microeconomic Principles I or EC202 Microeconomic Principles II EC210 Macroeconomic Principles EC220 Introduction to Econometrics or EC221 Principles of Econometrics MA100 Mathematical Methods or MA107 Quantitative Methods (Mathematics) (H) and ST107 Quantitative Methods (Statistics) (H) or MA200 Further Mathematical Methods (Calculus) (H) and MA201 Further Mathematical Methods (Linear Algebra) (H) Candidates may be allowed to substitute one other course for one of the above papers with the permission of the Course Tutor.	EC413 Macroeconomics for MSc Students or EC442 Macroeconomics for MRes Students EC411 Microeconomics for MSc Students or EC441 Microeconomics for MRes Students EC402 Methods of Economic Investigation or EC443 Econometrics for MRes Students One of the following courses (including a 6000-word dissertation to be submitted by the beginning of the summer term): EC421 International Economics EC423 Labour Economics EC424 Monetary Economics EC426 Public Economics EC427 Economics of Industry EC428 Development and Growth EC430 Capital Markets EC453 Political Economy EH422 Topics in Quantitative Economic History EH477 History of Economics: from Moral Philosophy to Social Science Students are also required to attend the September Introductory Course (Economics) EC400: 25 godz. wykładów + 50 godzin ćwiczeń, kurs zakończony egzaminem.
II rok: EC413 Macroeconomics for MSc Students or EC442 Macroeconomics for MRes Students EC411 Microeconomics for MSc Students or EC441 Microeconomics for MRes Students EC402 Methods of Economic Investigation or EC443 Econometrics for MRes Students One of the following courses (including a 6000-word dissertation to be submitted by the beginning of the summer term): EC421, ..., EH477 (zob. kolumna obok).

¹Dla osób bez dobrego przygotowania ekonomiczno-matematycznego lub bez ukończonych studiów I stopnia z zakresu ekonomii. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze stron internetowych LSE: http://econ.lse.ac.uk/study/programmes/mscecon.html, [20.03.2009]

Tabela 5. Ogólna charakterystyka programów studiów magisterskich z finansów, zarządzania i prawa własności intelektualnej w LSE

MSc Finance
(http://www.lse.ac.uk/resources/graduateProspectus2009/taughtProgrammes/MScFinance_(fulltime).htm)
A. Studia full-time trwają 10 miesięcy; studia part-time: 21 miesięcy. B. Na program kształcenia składają się 4 pełne kursy (przedmioty) (4.0 units), w tym dwa obowiązkowe: Corporate Finance oraz Asset Markets, a także 4 kursy o wartości 0,5 unit do wyboru z listy: Financial Engineering; Topics in Portfolio Management; Risk Management and Financial Institutions; Applied Financial Valuation; Applied Corporate Finance; Global Financial System; Forecasting Financial Time Series; Quantitative Methods for Finance and Risk Analysis; International Finance; Corporate Finance Theory; Fixed Income Markets; Corporate Finance II; Fixed Income Securities and Credit Markets; może też być wymagana praca dyplomowa o zawartości 6000 słów w miejsce egzaminu jednego z kursów o wartości 0,5 unit.

MSc Development Management
(http://www.lse.ac.uk/resources/graduateProspectus2009/taughtProgrammes/MScDevelopmentManagement. htm)
A. Studia full-time trwają 12 miesięcy; studia part-time: 24 miesiące. B. Na program kształcenia składają się 4 pełne przedmioty (4.0 units), w tym: Development Management (0,5 unit); dwa z: The Political Economy of Development Management (0,5 unit), Public Management and Development (0,5 unit), Managing Globalisation (0,5 unit); praca dyplomowa (10 000 słów); wybór pozostałych przedmiotów o łącznej wartości 1,5 units w uzgodnieniu z supervisorem.

Master of Laws (LLM) - Intellectual Property Law
(http://www.lse.ac.uk/resources/graduateProspectus2009/taughtProgrammes/LLM.htm)
A. Studia full-time trwają12 miesięcy; studia part-time: 24 miesiące. B. Na program kształcenia składają się 4 pełne przedmioty (4.0 units) do wyboru z następujących: Copyright and Related Rights; Cultural Property and Heritage Law; Internet and New Media Law; Introduction to Regulation (0,5 unit); Legal Regulation of Information Technology; Media and Communications Regulation (0,5 unit); Media Law; New Media Regulation (0,5 unit); Intellectual Property Rights in Global Bio-economies (0,5 unit); Patent Law; Regulation: Legal and Political Aspects; Trademark Law oraz praca dyplomowa (15 000 słów).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej LSE: http://www.lse.ac.uk, [20.03.2009]

Przykład najlepszej uczelni biznesowej w Europie

Według rankingu Financial Times najlepszą europejską uczelnią biznesową w 2008 roku, podobnie jak w 2007 i 2006 r., była francuska HEC - École des Hautes Études Commerciales de Paris¹⁰ . Uczelnia ta powstała w roku 1881, a obecnie prowadzi studia wyższe tylko na poziomie magisterskim i doktoranckim¹¹. Pod względem liczby studentów HEC jest uczelnią niewielką - ma poniżej 2400 studentów, natomiast zatrudnia relatywnie dużą, w stosunku do liczby studentów, liczbę profesorów - prawie dwustu, w tym stu profesorów na pełnym etacie. HEC prowadzi studia magisterskie w zakresie rachunkowości, finansów, zasobów ludzkich, zarządzania (biznesu międzynarodowego) oraz marketingu, a także studia MBA i Executive MBA oraz studia doktoranckie (w 2008 roku - dla 80 osób).

Ramka 5. Informacje o HEC School of Management

HEC School of Management

Rok założenia: 1881 (w 1989 r. zmiana nazwy na HEC School of Management).
Liczba studentów: 2329, w tym 465 na typowych studiach magisterskich i 334 na studiach full-time MBA¹⁵
Liczba pracowników naukowo-dydaktycznych: ponad 100 profesorów zatrudnionych na pełnym etacie, 41 profesorów współpracujących (afiliowanych), 57 visiting professors oraz 450 wykładowców¹⁶
Pozycja w rankingach:

• "Financial Times" - European Business School Rankings 2008 (2007, 2006): I miejsce

Akredytacje: HEC jest pierwszą biznesową uczelnią francuską, która posiada trzy prestiżowe akredytacje: amerykańską AACSB - Association to Advance Collegiate Schools of Business (2000 r.), europejską EQUIS od EFMD - European Foundation for Management Development (1998 r., reakredytacja w 2003 oraz 2008 roku) oraz akredytację The Association of MBAs (AMBA): HEC MBA - akredytacja w 1992 r. i reakredytacja w 1999 oraz w 2004 roku, HEC Executive MBA CPA - akredytacja w 2002 i reakredytacja w 2004 roku
Inne:

• po pół roku od ukończenia studiów magisterskich ponad 98 proc. absolwentów pracuje;
• ponad 42 tys. absolwentów ze 113 krajów zarejestrowanych jest w światowej sieci The HEC Alumni Network.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej HEC School of Management, http://www.hec.edu, [20.03.2009]

HEC Paris prowadzi m.in. trzy programy studiów magisterskich: MSc in Finance, MSc in Managerial and Financial Economics oraz MSc in International Business (program w ramach CEMS), skierowane głównie do osób, które uzyskały dyplomy studiów pierwszego stopnia lub równorzędne poza Francją. Studia - trwające 12 miesięcy (full-time) - podzielone są na cztery okresy (terms) i mają wartość 90 punktów ECTS. Każdy z programów składa się z kilku zaawansowanych przedmiotów obligatoryjnych, przedmiotów do wyboru, tracks - grupy zagadnień związanych z ekonomią, zarządzaniem i finansami wybranego segmentu gospodarki (np. na kierunku finanse - rynki energii, nieruchomości, rynek towarów luksusowych, fundusze hedgingowe), pracy magisterskiej (master thesis) oraz praktyk (internship, trwających z reguły 10 tygodni). Łączny wymiar czasowy zajęć dydaktycznych na wymienionych kierunkach studiów wynosi 400 godzin. Studenci uczestniczący np. w programie MSc Finance w pierwszym okresie (term I) realizują dwa obowiązkowe kursy (moduły) dotyczące rynków finansowych oraz finansów przedsiębiorstwa, w drugim - przedmioty do wyboru z powyższych dwóch zakresów oraz bankowości i ubezpieczeń, natomiast trzeci okres przeznaczony jest na studiowanie zagadnień w ramach wspomnianego tracks, a czwarty na praktykę¹² . Warto podkreślić, że absolwenci studiów w HEC są bardzo chętnie zatrudniani, nie tylko na rynku francuskim¹³.

Propozycje dla Polski

Analiza programów kształcenia, a w szczególności treści przedmiotów, metod studiowania oraz metod egzekwowania znajomości wiedzy od studentów na uniwersytetach Cambridge, Oxford, UCL oraz LSE i HEC, wyraźnie pokazuje, co i jak należy robić, aby dobrze kształcić. W uczelniach tych o sukcesie decydują takie czynniki, jak: właściwie skonstruowany program kształcenia (według zasady: "to, co niezbędne - reszta opcjonalnie"), odpowiednio dobrany zakres treści poszczególnych przedmiotów, wysoki poziom merytoryczny kadry i jej duże wymagania wobec studentów, łączenie teorii z praktyką, nacisk na samodzielne studiowanie, rozwijanie umiejętności samodzielnego myślenia, a także postawa samych studentów. Z pewnością nie bez znaczenia jest też kultura uczelni, tradycja uniwersytecka, poziom badań naukowych, jak też możliwość dobrej selekcji kandydatów. Absolwenci wymienionych uczelni, bez względu na ukończony kierunek studiów, nie mają problemów ze znalezieniem pracy. Na rynku nazwa uczelni jest już wystarczającym potwierdzeniem jakości wiedzy i umiejętności jej absolwenta.

O jakości kształcenia, jak łatwo zauważyć na przykładzie najlepszych uczelni europejskich, nie decyduje wymiar godzinowy studiów i poszczególnych przedmiotów czy też liczba tych przedmiotów. Uczelnie te bardzo dobrze kształcą swoich absolwentów na kierunkach ekonomiczno-biznesowych i kierunkach społeczno-politycznych, aczkolwiek patrząc z perspektywy tych kierunków studiów w Polsce:

• wymiar godzinowy ich studiów I stopnia jest średnio ponad dwukrotnie mniejszy niż przewidują to polskie standardy kształcenia (po odjęciu już wymaganej w nich nauki języka obcego w wymiarze 120 godzin),
• w trakcie całych studiów undergraduate do zaliczenia jest tylko kilkanaście przedmiotów obowiązkowych i fakultatywnych, natomiast w polskich uczelniach takich przedmiotów jest z reguły ponad 40,
• wiele przedmiotów przewidzianych w programie kształcenia ma charakter fakultatywny, student może je wybrać w ramach posiadanej liczby units na przedmioty opcjonalne,
• na studiach II stopnia programy kształcenia są bardziej wyspecjalizowane - duży nacisk położony jest na zagadnienia praktyczne; studia magisterskie są też bardzo intensywne - m.in. z uwagi na niewielką liczbę godzin zajęć dydaktycznych na uczelni oraz często tylko roczny okres trwania tych studiów (full-time);
• studia niestacjonarne (part-time) mają ten sam program co studia stacjonarne (full-time), lecz trwają od nich znacznie dłużej, ponadto studia part-time prowadzone są w niewielkim zakresie, głównie na studiach II stopnia, nie na wszystkich kierunkach.

W świetle przedstawionych informacji i porównań wyraźnie wynika, że w Polsce studia wyższe, zwłaszcza pierwszego stopnia, wymagają zasadniczych zmian jakościowych.

Przede wszystkim należy zrezygnować z systemu lekcyjno-szkolnego na rzecz prawdziwie uniwersyteckiego systemu studiów, którego podstawą jest samodzielne studiowanie. Obecna w polskich uczelniach dominacja nauczania nad uczeniem się - studiowaniem wynika bezpośrednio z ministerialnych standardów kształcenia, które wymagają prowadzenia studiów pierwszego stopnia w zdecydowanie zbyt dużym wymiarze godzinowym. Przy racjonalnym zmniejszeniu ogólnej liczby godzin zajęć dydaktycznych¹⁴ studenci będą mieli więcej czasu na naukę własną i będą mogli sprostać zwiększonym wymaganiom w trakcie zajęć (obowiązkowe prace pisemne, projekty, zadania) i egzaminów końcowych z poszczególnych przedmiotów (przedmioty lub moduły powinny być bardziej pojemne treściowo i powinno ich być zdecydowanie mniej niż obecnie). Niezbędna jest też weryfikacja treści przedmiotów obligatoryjnych w programie studiów pod kątem oczekiwanych kompetencji absolwenta danego kierunku studiów.

W standardach kształcenia nie znajduje merytorycznego uzasadnienia ustalona - ponad dwudziestoprocentowa - różnica w minimalnym wymiarze godzinowym trzyletnich studiów pierwszego stopnia na niektórych kierunkach (np. na kierunku ekonomia - 1800 godzin, a na kierunku gospodarka przestrzenna - 2200¹⁵ godzin ), podczas gdy wartość studiów na tych kierunkach wyrażona w punktach ECTS jest taka sama i wynosi 180. Ta uwaga dotyczy również dwuletnich studiów II stopnia, które mają wartość 120 punktów ECTS i znacząco inny wymiar godzinowy na różnych kierunkach (np. kierunku ekonomia - 800 godz., a na kierunku gospodarka przestrzenna - 1000 godz.).

Wskazane byłoby wprowadzenie zapisu w nowej ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym, że studia drugiego stopnia trwają co najmniej jeden rok (2 semestry), a nie jak dziś - 3 lub 4 semestry (art. 166, ust. 4 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym). W ten sposób polskie uczelnie mogłyby prowadzić studia magisterskie wspólnie z uczelniami zachodnimi, w których wiele programów trwa jeden rok. Dodajmy, że kwestia czasu trwania studiów drugiego stopnia nie została ściśle określona w Deklaracji Bolońskiej. Przyjmuje się, że studia II stopnia (magisterskie) nie mogą mieć mniejszej wartości niż 60 punktów ECTS (na ogół ma to być 90-120 ECTS)¹⁶ .

W nowej ustawie warto byłoby również zrezygnować z zapisu art. 167. ust. 2, mówiącego, że datą ukończenia studiów jest data złożenia egzaminu dyplomowego. Tą datą powinien być dzień pomyślnego złożenia ostatniego egzaminu przewidzianego programem studiów (jak jest teraz na kierunkach: lekarskim, lekarsko-dentystycznym i weterynarii). Ta zmiana jest istotna głównie dla studiów I stopnia, gdyż pozwala uczelniom autonomicznie decydować o tym, czy potrzebny jest egzamin dyplomowy (np. w postaci obrony pracy licencjackiej), czy też wystarczy zaliczenie wszystkich egzaminów z przedmiotów objętych programem studiów. Proponowany zapis w ustawie umożliwiałby też uczelniom traktowanie ewentualnych obron prac licencjackich jako jednego z egzaminów wymaganych w planie studiów i możliwych do przeprowadzenia w trakcie ostatniego semestru, a nie dopiero po zaliczeniu wszystkich pozostałych egzaminów. Już dziś wiele uczelni przewiduje poważne trudności logistyczne z przeprowadzeniem w krótkim okresie egzaminów dyplomowych, wobec czego studenci mogą mieć problemy z terminowym ukończeniem studiów, warunkującym ubieganie się o przyjęcie na studia II stopnia.

Na zakończenie wypada wyrazić nadzieję, że efektem dyskusji społecznej nad założeniami reformy polskiego systemu edukacji będą m.in. takie zmiany w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym, które dadzą najlepszym uczelniom akademickim (czy też zapowiadanym przez MNiSW - Krajowym Naukowym Ośrodkom Wiodącym, KNOW) - wzorem np. uczelni angielskich - prawo do samodzielnego tworzenia programów kształcenia, w tym do określania ich nazw.

Bibliografia

• Annual report on education systems in the EU confirms slow but steady progress, European Commission, IP/08/1127, Bruksela, 10.07.2008,.
• S. Bergan, Qualifications - Introduction to a concept, Council of Europe Higher Education Series No. 6, Council of Europe Publishing, Strasburg 2007.
• E. Chmielecka, Europejskie ramy kwalifikacji, "Forum Akademickie", styczeń 2009, nr 1,
• Harmonizacja struktur kształcenia w Europie. Wkład uczelni w Proces Boloński. Wprowadzenie do projektu Tuning Educational Structures in Europe, Sokrates - Tempus, FRSE, Warszawa 2008.
• D. Kennedy, Designing curricula based on learning outcomes, [w:] materiały z seminarium Efekty kształcenia jako podstawa budowy i oceny programów kształcenia, Uniwersytet Warszawski, 5.03.2009.
• Struktury systemów studiów szkolnictwa wyższego w Europie 2006/07. Proces Boloński: kierunki rozwoju w poszczególnych krajach. Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Edukacji i Kultury, Eurydice, FRSE, Warszawa 2008.
• Ramowa struktura kwalifikacji Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego, Materiały
z Konferencji europejskich ministrów do spraw szkolnictwa wyższego, Bergen, 19-20 maja 2005 r., MEN, Warszawa 2005.
• Raport o kapitale intelektualnym Polski, ZDSPRM, Warszawa, 10.07.2008.