Wprowadzenie

Autorka artykułu, jako adept e-learningu, poszukuje dróg swojego rozwoju i możliwości kształcenia się w tym obszarze. W związku z faktem, iż w Polsce trudno jest znaleźć szkolenia o tej tematyce, autorka zdecydowała się skorzystać z doświadczenia ekspertów zagranicznych. Wybór padł na "eModeration course", organizowany przez All Things In Moderation (ATIMOD) Gilly Salmon i Davida Shepherda. Fundamentami ATIMOD są: wieloletnie doświadczenie w moderowaniu oraz stworzony przez G. Salmon 5-etapowy model, który stanowi trzon serii kursów i wykładów. Dynamicznie zmieniający się rynek potrzeb edukacyjnych, postępująca digitalizacja w społeczeństwie, nowe priorytety na globalnym rynku edukacyjnym, rozwój gospodarki opartej na wiedzy - wszystkie te działania determinują nowe podejście do roli nauczyciela w procesie kształcenia. Kreowanie nowoczesnego modelu edukacji musi przebiegać równolegle do modyfikacji tradycyjnej roli nauczyciela. Konieczne jest "wyposażenie" współczesnego nauczyciela-trenera w nowy, szeroki wachlarz kompetencji informacyjnych, tak aby mógł sprostać wymaganiom Digital Natives¹, czyli native speakers języka cyfrowego. E-moderator jest nowym typem profesji, łączącym zawód nauczyciela i trenera.

Rysunek 1. 5-etapowy model kształcenia Gilly Salmon



Źródło: na podstawie materiałów z eModeration course ATIMOD

Opisywany kurs został zaplanowany na pięć tygodni (sesji), zgodnie z 5-etapowym modelem G. Salmon. W trakcie każdego tygodnia uczestnicy musieli wykonać około pięć zadań, nazwanych przez organizatorów e-tivities².

Etap 1. Dostęp do VLE i motywacja uczestników

Dostęp do wirtualnego środowiska uczenia się (VLE, Virtual Learning Environment) oraz umiejętności uczestnika kursu w zakresie poruszania się w tym środowisku to podstawowe warunki rozpoczęcia kursu³. Uczestnictwo w pierwszym etapie kursu wymagało zaanonsowania własnej osoby w wirtualnej społeczności. Sprowadziło się to do przeprowadzenia powitalnej "rundy" i - w ramach "przełamywania pierwszych lodów" - zaprezentowania krótkiej informacji o sobie. Ważnym elementem było również wskazanie czynników motywujących do uczestnictwa w kursie online.

E-moderator kursu, David Sheperd, przedstawił jego uczestnikom podstawowe zasady funkcjonowania w środowisku online oraz obowiązującą netykietę. Wsparcie ze strony moderatora dało się zauważyć już od samego początku - od pierwszych prób interakcji w środowisku wirtualnym. Ze względu na fakt, iż większość uczestników kursu występuje na co dzień w roli e-nauczyciela, doświadczenie zgoła odmiennej roli, czyli właśnie bycia uczestnikiem e-kursu, okazało się jednym z podstawowych źródeł motywacji w realizacji zajęć. Kolejnym motywem było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak być dobrym e-moderatorem, nie będąc permanentnie obecnym w e-grupie. W związku z tym integracja uczestników kursu została zdominowana przez pierwszą debatę, poświęconą zarządzaniu czasem e-moderatora oraz jego roli w motywowaniu uczących się. Pierwsze forum kursu zaowocowało ustaleniem podstawowych czynników, które zadecydowały o udziale w eModerationing course. Były to:

• podwyższanie (nabywanie) kompetencji e-moderatora,
• praktykowanie nowej roli - nie tylko e-moderatora, ale przede wszystkim uczestnika e-kursu,
• analiza dobrej praktyki moderowania - obserwacja D. Sheparda, jego zachowań, reakcji, umiejętności zarządzania czasem, unikania przeładowania treści kursu, umiejętności motywowania uczestników e-kursu,
• nabywanie umiejętności projektowania aktywności w środowisku online (e-tivities) i angażowania uczestników procesu kształcenia zdalnego.

Rysunek 2. Wypowiedzi z pierwszego forum eModeration course


Źródło: opracowanie własne
Najważniejszym rezultatem pierwszego etapu modelu G. Salmon było - z punktu widzenia autorki - uświadomienie sobie wagi integracji uczestników e-kursu. Uczestnictwo w kursie, w roli osoby uczącej się, przekonało autorkę o potrzebie zaangażowania się moderatora w proces integracji członków grupy. Pierwsze zadanie, mające na celu ich aktywizację, powinno być sformułowane na zasadzie jasnego i personalnego komunikatu, nieodnoszącego się do treści przedstawianych w dalszych etapach e-kursu. Komunikat ten powinien być tak sformułowany, aby sprzyjał wytworzeniu przyjaznej atmosfery w środowisku online. Jest to zadanie trudne, gdyż powinien on spełniać kilka funkcji: być swego rodzaju kierunkowskazem dla uczestników kursu, przykuwać ich uwagę, inspirować powstanie relacji w grupie.

Nie bez znaczenia dla komunikacji (a co za tym idzie dla relacji pomiędzy uczestnikami) oraz sukcesu kursu pozostają też kompetencje językowe wszystkich zaangażowanych w jego realizację osób. Zbyt często moderatorzy grup dyskusyjnych w przestrzeni wirtualnej, w której komunikacja jest ograniczona, stosują trudną terminologię, a komunikaty na forach są przeładowane zbędnymi informacjami i pozbawione jasno sprecyzowanych wymagań. Powoduje to, że uczestnik e-kursu czuje się zagubiony lub zwyczajnie poddaje się już na samym początku. Jest to jeden z głównych czynników ograniczających efektywność e-kursów. Krótki i konkretny komunikat może zwiększyć efektywność kształcenia zdalnego o wiele bardziej niż długi, określający zbyt wiele zasad. E-moderatorzy ATIMOD radzą, by pierwszy komunikat formułowany do uczestników rozpoczynających e-kurs był:

• zwięzły,
• klarowny,
• personalny, nienawiązujący do treści dydaktycznych e-kursu, ale zwracający na siebie uwagę e-uczestników.

Ramka 1. Przykład konstrukcji pierwszego komunikatu do uczestników dowolnego kursu online (Arrival forum eModeration course ATIMOD)

Tytuł pierwszego komunikatu na forum
to be "e" or not to be "e"

Drodzy uczestnicy,
jak brzmiałby monolog Shakespeare'a, gdyby żył on w e-czasach?
Być "e" … czy nie być "e" ….? Oto jest pyt@nie!

Cel:
Zainicjowanie pierwszego e-kontaktu i aktywnego udziału w tworzeniu e-społeczności kursu.

Zadanie:
Podaj powód, dla którego wybrałeś(aś) szkolenie online zamiast tradycyjnego, zamieść odpowiedni post na forum kursu.

Interakcje:
Nie obawiaj sie wyrazić swojej opinii i dołączyć do dyskusji pozostałych uczestników kursu, pod koniec dnia wyślij e-mail do moderatora na moderator@mail.com, aby zaanonsować swoje włączenie się do e-społeczności kursu.

Źródło: opracowanie własne na podstawie kursu ATIMOD
Kolejna konkluzja, jaka nasunęła się po pierwszym tygodniu kursu, dotyczy e-tivities - zauważono bowiem bezpośrednią i silną zależność stopnia zaangażowania i motywacji uczestnika do pracy w wirtualnym środowisku od interpersonalnych kompetencji e-moderatora.

Osoba, która podejmuje się takiej roli, musi charakteryzować się odpowiednimi predyspozycjami interpersonalnymi, o których mowa będzie w dalszej część tekstu. Liczne debaty, które odbyły się w pierwszym tygodniu kursu, umożliwiły rozpoczęcie rozważań nad metodologią procesu angażowania, aktywizowania i wspierania uczestników kształcenia online.

Etap 2. Socjalizacja w środowisku online

Etap ten rozpoczął się szczegółowym przedstawieniem przez e-moderatora zasad współpracy grupowej w środowisku VLE i netykiety oraz zachęceniem uczestników do wymiany opinii, poglądów i doświadczeń w zakresie zarządzania czasem.

Efektywne zarządzanie czasem e-moderatora jest głównym czynnikiem warunkującym efektywność e-tivities. Przeładowanie licznymi odwołaniami do źródeł wiedzy, które znajdują się w przestrzeni wirtualnej oraz informacjami, które nie wnoszą nic do treści, może stanowić swoistego rodzaju barierę aktywnego uczestnictwa w e-kursie. Uczącemu się może być w takiej sytuacji trudno trzymać się ustalonego harmonogramu realizacji, co często prowadzi do spadku motywacji i zaangażowania, a ostatecznie do rezygnacji z udziału w kursie.

Zazwyczaj odczuwamy permanentny brak czasu, by realizować nasze zamierzenia - nie tylko te edukacyjne. Zdarza się, iż nieproduktywne wykorzystywanie czasu lub po prostu jego marnotrawienie ma miejsce, gdy uczestnik ma do czynienia ze źle skonstruowaną instrukcją e-tivities. Poświęca on wtedy więcej czasu na zrozumienie niejasno sformułowanych instrukcji niż na wykonanie rzeczywistego zadania. Może to powodować zniechęcenie do dalszej pracy w środowisku online. W przypadku, gdy e-tivites są zaplanowane w prawidłowy sposób, uwzględniający realne ramy czasowe dla uczestnika, problem ten nie występuje⁴.

Dobre zarządzanie czasem warunkowane jest też czynnikami niezależnymi od e-moderatora i uczestników kursu - problemami technicznymi w obrębie VLE, dlatego e-moderator musi wykazać się elastycznością i cierpliwością. W takiej sytuacji konieczne jest zrezygnowanie przez niego ze ścisłego trzymania się harmonogramu realizacji e-tivities, np. wydłużenie terminu wykonania zadania, przy jednoczesnym dbaniu o utrzymanie współpracy w grupie.

David Sheperd skonkludował, że: dobre zarządzanie czasem sprowadza się do wyboru forum, na którym e-moderator jest aktywny⁵. Nie wszystkie wypowiedzi formułowane przez uczestników e-kursu wymagają komentarza. Gdyby bowiem moderator chciał przedstawić swoją opinię czy udzielić wsparcia każdemu e-uczącemu się, na każdym forum, byłoby to trudne do zrealizowania, i - co więcej - niekoniecznie potrzebne e-społeczności. Zapewnienie właściwej integracji i motywowanie e-uczestników w pierwszym etapie modelu G. Salmon sprawi, że będą oni stanowili wsparcie dla samych siebie w kolejnych etapach kursu. Spowoduje to wypracowanie dobrego modelu zarządzania czasem wszystkich osób zaangażowanych w kurs, bez zbędnego angażowania e-moderatora we wszelkie aktywności podejmowane przez uczestników. Można zatem powiedzieć, że efektywne zarządzanie czasem jest sztuką kompromisu pomiędzy zaangażowaniem się e-moderatora a potrzebami kursantów.

Zadania w drugim etapie odnosiły się do opracowywania podsumowań (summarizing) wielowątkowych wypowiedzi na forum oraz do czynności nazwanej przez prowadzących kurs "tkaniem wełny" (weaving). Znaczenie tego terminu w kontekście e-learningu nie było z początku oczywiste, jednakże wkrótce okazało się, iż określa on kolejny etap, następujący po podsumowaniu. "Tkanie wełny" jest narzędziem, którym moderujący posługuje się w celu ograniczania zbyt długich dyskusji, nieprzynoszących konkretnych wniosków. Polega na wyciąganiu wniosków z dyskusji i kierowaniu jej na nowe tory, wskazywaniu nowych możliwości jej rozwoju i powiązania z kolejnymi zagadnieniami. Zarówno podsumowywanie, jak i "tkanie wełny" wymagają konsolidacji wątków, które pojawiły się w trakcie dyskusji. Wątki te są jak różnokolorowe nitki wełny, z których można utkać gotowy produkt, będący efektem końcowym - czyli nową wiedzę.

Efektem podsumowania jest zazwyczaj zapisany w punktach komunikat, który ułatwia odbiór wiedzy przekazywanej w dyskusji i stanowi punkt wyjściowy do rozwinięcia nowych wątków. Sukces w zakresie efektywności tych narzędzi wynika z prostoty ich struktury i formy. Techniki prowadzenia dyskusji na forum VLE zostały opisane w przewodniku dla uczestników kursu. W tym zakresie zasugerowano stosowanie metody SMART, której nazwa stanowi akronim pochodzący od angielskich słów: Specific (specyficzny), Measurable (mierzalny), Activating (aktywizujący, czyli umożliwiający włączenie się e-uczestników), Relative (relatywny - adekwatny do celów i potrzeb e-uczestników) oraz Timing (określony ramami czasowymi, tzn. dyskusja nie może trwać w nieskończoność⁶.

W oparciu o tę metodę można sformułować wskazówki dotyczące efektywnego zarządzania czasem - zarówno dla uczestnika kursu, jak i dla prowadzącego:

• e-uczestnik powinien:
  • nie dopuścić do nagromadzenia się e-tivities, realizować je według harmonogramu określonego przez e-moderatora,
  • robić krótkie przerwy w swoim harmonogramie i przeglądać dyskusje, które równolegle toczą się na forach, by czerpać z nich wiedzę i wsparcie;
• e-moderator powinien:
  • sprecyzować priorytety - określić, co jest najważniejsze do zrealizowania w określonym przez niego czasie, który z e-uczestników potrzebuje wsparcia i opinii, które problemy (jeśli się pojawiły) należy rozwiązać w pierwszej kolejności,
  • zaprojektować tygodniowy plan pracy - optymalny harmonogram realizacji e-tivities,
  • przypominać e-uczestnikom, jako strażnik harmonogramu, o wcześniej ustalonych ramach czasowych.

Etap 3. Wymiana informacji

Etap trzeci modelu sprowadza się do wdrażania kolejnych e-tivities, wymagających większej aktywności od uczestników e-kursu, angażowania ich do pełnej współpracy online, stawiania nowych wyzwań i konstruowania pytań pomocniczych.

Pierwsza debata tego etapu została poświęcona porównaniu doświadczeń uczących się w prowadzeniu kształcenia w formie tradycyjnej i w środowisku online oraz roli moderatora w aspekcie tych dwóch modeli kształcenia. Zwrócono uwagę na zmienioną rolę nauczyciela w środowisku online, w którym - w odróżnieniu od kształcenia tradycyjnego - nie znajduje się on już w centrum procesu kształcenia, bowiem jego miejsce zajął uczący się.

Współpraca w środowisku wirtualnym wymaga zwiększonego wysiłku oraz cierpliwości - zarówno moderatora, jak i uczącego się. Moderujący powinien wspierać rozwój współpracy pomiędzy uczestnikami kursu, ożywiać wirtualną przestrzeń interakcji i czynić ją atrakcyjną, np. poprzez stosowanie różnorodnych obiektów multimedialnych. Bazując na pedagogicznym konstruktywizmie, rolę e-moderatora można sprowadzić do zapewnienia środowiska przyjaznej współpracy oraz wspierania procesu kooperatywnego uczenia się (CSCL). Moderator powinien być doradcą w procesie uczenia się, pomagając uczestnikom kursu w zdobywaniu wiedzy. Rolą e-uczącego się jest natomiast konstruowanie i rekonstruowanie swojej wiedzy poprzez wykorzystywanie różnorodnych źródeł.

W aspekcie społecznym interakcji uczestników środowiska online ingerencja e-moderatora w owe interakcje powinna być bardzo dobrze przemyślana. Jest to związane z podziałem ról, jakie zwykle podejmują uczestnicy w e-grupie. Mogą oni bowiem zarówno pełnić role dynamizujące pracę online - np. dostarczyciela doświadczeń, zapytań, generującego pomysły, zorientowanego na efekt końcowy pracy grupowej, czy też dostarczyciela podsumowań, jak i przyjmować postawę bierną. W przypadku wycofanych, nieangażujących się uczestników moderator, bazując na własnym doświadczeniu i kreatywności, powinien tak rozdzielić zadania, by stopniowo eliminować negatywne, niepożądane postawy członków e-grupy.

Rozważania nad definiowaniem roli e-moderatora doprowadziły do konkluzji, iż nie jest łatwo określić, kiedy powinien on interweniować. Zbyt wczesna ingerencja może spowodować bierność grupy i przyczynić się do jej mniejszej samodzielności w rozwiązywaniu przyszłych problemów. Zbyt późna ingerencja może spowodować brak oczekiwanego sukcesu i w efekcie zniechęcenie do działania. E-moderator ma zatem bardzo odpowiedzialną rolę - powinien pomóc, ale nie wyręczać, pozwolić się uczyć, ale nie dopuszczać do popełniania błędów przez uczestników e-kursu.

Zgodnie z założeniami trzeciego etapu modelu G. Salmon, cel kolejnego e-tivity koncentrował się wokół analizy zidentyfikowanych kluczowych umiejętności e-moderatora i mechanizmów jego działania w środowisku online. Analiza ta została przeprowadzona na dwóch płaszczyznach: postępu procesów grupowych i nabywania umiejętności w trakcie trwania kursu.

W stosunku do progresu procesów grupowych sformułowano wniosek, wskazujący na konieczność przeprowadzania przez e-moderatora podsumowania (summarizing) oraz wspomnianego "tkania wełny" (weaving). Przy zastosowaniu asynchronicznej formy kształcenia i przy dużej liczbie uczestników kursu zachodzi konieczność moderowania dyskusji w taki sposób, by skupić uwagę grupy na najważniejszych wnioskach, uwypuklając główne tezy.

Jeśli zaś chodzi o drugi aspekt - nabywanie umiejętności w trakcie kursu - główny wniosek z przeprowadzonej analizy dotyczył wagi, czy nawet rangi komunikacji w procesie uczenia się. Nabywaniu kompetencji komunikacyjnych uczestnicy poświęcili najwięcej czasu i uwagi, tego problemu przeważnie dotyczyły też wątki dyskusji na forach.

Podsumowanie omawianego etapu modelu G. Salmon stanowi, wypracowany przez grupę, zestaw oczekiwanych predyspozycji i kluczowych kompetencji e-moderatora, który - zdaniem grupy - powinien:

• mieć świadomość swojej roli (uczący się w centrum procesu kształcenia),
• charakteryzować się zaangażowaniem w społeczność uczących się, obiektywizmem, konsekwencją w działaniach oraz cierpliwością,
• być elastycznym i dynamizować metody kształcenia stosowane podczas trwania e-kursu (przewaga grupy metod problemowych nad metodami podającymi),
• mieć świadomość, iż VLE stanowi kanał przekazywania nie tylko informacji i wiedzy, ale także emocji,
• umiejętnie sterować rozwojem i współpracą uczących się w środowisku online,
• systematycznie weryfikować udział uczestników na forach e-kursu i monitorować ich postępy,
• właściwie zarządzać czasem w zakresie utrzymywania kontaktu z e-uczestnikami,
• wspierać e-uczestników, zwłaszcza niepewnych swoich umiejętności, zachęcać ich do aktywności w środowisku online, do udziału w dyskusjach, np. poprzez zadawanie pytań pomocniczych,
• utwierdzać e-uczących się w przekonaniu, że ich udział w dyskusji jest ważny,
• indywidualizować proces kształcenia uczestników e-kursu w aspekcie stylu uczenia się, jaki preferują,
• rozwijać, wzmacniać i podtrzymywać proces kooperatywnego uczenia się e-uczestników,
• w zależności od treści kursu rozwijać i podtrzymywać zdolności krytycznego myślenia e-uczestników,
• przypisywać określone role poszczególnym członkom grupy, szczególnie w przypadku uczestników mniej angażujących się we współpracę.

Efektem końcowym trzeciego etapu jest również instrukcja projektowania e-tivities na potrzeby własnych e-kursów. Proces ten powinien rozpocząć się od:

• uświadomienia sobie tego, co chcemy osiągnąć poprzez daną formę aktywności, co wniesie ona do procesu kształcenia, jaką partię wiedzy chcemy przekazać, jak przeprowadzimy zaliczenie i ewaluację e-tivity;
• zaprojektowania wprowadzenia do e-tivity i stworzenia przejrzystej instrukcji, określenia ilości czasu koniecznego dla zrealizowania e-tivity lub sekwencji e-tivities;
• zastanowienia się, czy zaprojektowane e-tivities są adekwatne do potrzeb e-uczestników;
• wyboru źródeł wiedzy oraz zapewnienia uczestnikom dostępu do nich;
• zaplanowania swojej roli i aktywności w e-tivity, częstotliwości kontaktów z e-uczącymi się, ról dla uczestników e-tivity,
• zastanowienia się, jakimi umiejętnościami powinien wykazać się e-moderator w trakcie trwania e-tivity.

Tabela 1. Instrukcja konstrukcji e-tivity lub sekwencji e-tivities kursu

Nazwa	Nazwa pojedynczego ćwiczenia, aktywności (e-tivity) lub całego e-kursu
Cele	Cele ogólne e-kursu
Etap modelu G. Salmon	Wskazanie, do którego etapu modelu kształcenia G.Salmon się odwołujemy przy konstruowaniu e-tivity lub całego e-kursu
Liczba uczestników	Podanie liczby uczestników
Struktura forum	Przyporządkowanie forum do pojedynczego e-tivity lub do każdej z sekwencji, składających się na kurs, określenie tematyki dyskusji na poszczególnych forach
Harmonogram zadań	Podanie opisu e-tivity lub poszczególnych e-tivities, składających się na sekwencję oraz terminów ich realizacji
Przewidywany czas realizacji ćwiczenia	Ustalenie harmonogramu realizacji e-tivity lub sekwencji e-tivities
Przewidywany czas pracy e-moderatora	Rozplanowanie czasu e-moderatora
Działania podejmowane przez e-moderatora	Przykłady: weryfikacja aktywności uczestników, zaplanowanie podpowiedzi, jeśli e-tivity okaże się zbyt trudne, przykładowe podsumowanie pierwszego e-tivity, sprawdzenie, czy zaistniały problemy ze zrozumieniem instrukcji
Przewidywany czas pracy uczestnika	Rozplanowanie czasu uczestnika, który musi on poświęcić na e-tivity lub cały e-kurs
Działania podejmowane przez uczestnika	Przejrzyste określenie działań i aktywności, jakich oczekujemy od uczestnika podczas realizacji e-tivity lub na każdym etapie e-kursu
Ingerencja e-moderatora w pracę uczestników	Zaplanowanie sposobu w jaki e-moderator będzie wspierał interakcje e-uczestników
Ewaluacja	Relatywna do założonych celów, sposób w jaki realizacja celów zostanie zmierzona

Źródło: opracowanie własne

Etap 4. Konstrukcja wiedzy

Etap ten opiera się na wprowadzaniu większej liczby aktywności otwartych, wspomaganiu procesu uczenia się, konstruowaniu zagadnień do dalszych rozważań dla e-uczestników, zachęcaniu ich do badania relacji pomiędzy teorią i praktyką pracy w środowisku wirtualnym, w nawiązaniu do własnych doświadczeń.

Ten etap pozostał w opozycji do wcześniejszego etapu modelu G. Salmon, gdyż rozważania poświęcone zostały kompetencjom, jakimi powinien charakteryzować się uczestnik e-kursu. Celem e-tivities było zidentyfikowanie tych kompetencji, które są niezbędne do efektywnego uczenia się w środowisku online. Uczestnicy e-kursu wytypowali:

• motywację i samodyscyplinę,
• podstawowe umiejętności w zakresie IT,
• chęć nabywania nowych kompetencji w zakresie IT,
• umiejętność zarządzania swoim czasem i dostosowania się do harmonogramu e-kursu,
• umiejętność komunikowania się w środowisku VLE,
• chęć zaangażowania się we współpracę mającą miejsce w wirtualnej przestrzeni edukacyjnej, umiejętność pracy w grupie,
• bycie otwartym na innych uczestników e-grupy,
• przestrzeganie zasad netykiety,
• branie odpowiedzialności za swoje wypowiedzi na forum.

Rysunek 3. Mapa myśli niezbędnych kompetencji e-uczącego się



Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Spiker (jedna z uczestniczek kursu), materiały eModeration course

Konstrukcja wiedzy w zakresie kluczowych kompetencji e-uczącego się doprowadziła uczestników do końcowego zadania, jakim było zaprojektowanie własnego planu rozwoju w zakresie kompetencji e-moderatora.

Etap 5. Rozwój

Ostatnim etapem w modelu G. Salmon jest plan własnego rozwoju. Został on poprzedzony transferem wiedzy i licznych doświadczeń uczestników. Od członków e-grupy wymaga się, by byli odpowiedzialni za własny proces uczenia się i stosowali konstruktywne podejście do niego. Zaproponowany przez G. Salmon model kształcenia w środowisku online stosowany jest w celu identyfikacji typowych aktywności (e-tivities), za pomocą których e-moderatorzy mogą wprowadzać uczących się do kolejnych etapów procesu kształcenia w przestrzeni wirtualnej.

Podsumowanie

Autorka uważa doświadczenia zdobyte w wyniku uczestnictwa w eModeration course za niezwykle cenne z wielu względów. Przede wszystkim pragmatyzm kursu okazał się dominować w procesie kształcenia jego uczestników. Przewaga aktywizujących zadań i nacisk na zdobywanie praktycznych umiejętności e-moderatora przyczyniły się do zwiększonej efektywności tego kursu. Uczestnicy, konsekwentnie prowadzeni przez poszczególne etapy modelu kształcenia Gilly Salmon, mieli okazję zaznajomić się z nim bardzo dokładnie, a następnie praktykować jego implementację podczas prac grupowych.

Jedynym mankamentem eModeration course, jaki można wskazać, jest czas jego trwania. Okazał się zdecydowanie za krótki, by w pełni wykorzystać możliwość kontaktów, współpracy, transferu wiedzy, a także doświadczeń na gruncie międzynarodowym. Stąd naturalnym, kolejnym etapem w procesie kształcenia kompetencji e-moderatora wydało się przeniesienie uczestników kursu do alternatywnej przestrzeni edukacyjnej online, jaką jest wirtualna społeczność jednego z darmowych portali. Proces kooperatywnego uczenia się trwa nadal.

Bibliografia

• G. Salmon, E-moderating, 2^nd edition, Kogan Page, 2004.

Netografia

• M. Prensky, Digital Natives, Digital Immigrants, http://www.twitchspeed.com/site/Prensky%20-%20Digital%20Natives,%20Digital%20Immigrants%20-%20Part1.htm.
• C. Shepherd, In serach of perfect e-tutor, http://fastrak-consulting.co.uk/tactix/Features/perfect_etutor.htm, [4.05.2009].