Wprowadzenie

Zmiany technologiczne, w szczególności w dziedzinie mikroelektroniki, spowodowały przeobrażenia w niemalże wszystkich obszarach egzystencjalnych większości współczesnych grup społecznych. Stwierdzenie to, uznawane za oczywiste, a wielokrotnie wręcz za trywialne, nabiera nowej jakości, gdy uwzględnione zostają następstwa oraz pojawiające się problemy będące pochodną tych zmian. Zinformatyzowana pośrednio oraz bezpośrednio przestrzeń stwarza możliwości, które jeszcze paręnaście lat wstecz były wizją niemożliwą do zrealizowania. Poprzez masowe wdrożenie technologii informatycznych intensywnie zmieniają się m.in. takie obszary, jak: medycyna, sektor produkcyjny i usługowy oraz podstawowa kategoria egzystencjalna, typowa dla każdego człowieka, czyli edukacja. Tworzące się społeczeństwo informacyjne wymaga od jego członków permanentnego doskonalenia się, gdyż nieustanne zmiany kanonu obowiązujących trendów, kompetencji oraz wiedzy, determinowanych w znaczącym stopniu przez technikę, mogą powodować - w przypadku jego zaniechania - uniemożliwienie swobodnego odnalezienia się w płynnej rzeczywistości. Ustabilizowana do tej pory przestrzeń edukacyjna ewoluuje poprzez wdrożenie w teorię i praktykę kształcenia narzędzi technologii informacyjnej. Obecnie coraz mniej zaskakujące jest to, iż lekcje w trybie e-nauczania prowadzone są już w szkole podstawowej, będąc uzupełnieniem materiału przekazywanego stacjonarnie, natomiast część zajęć na wielu uczelniach wyższych realizowanych jest jako pełnowartościowy odpowiednik klasycznej formy studiów. Pojawiają się jednak dylematy związane z tym procesem. Istotne jest wypracowanie prawidłowej, pod względem poprawności dydaktycznej i technicznej, metodyki tworzenia kursów online, a także animowanie oraz upowszechnianie tychże działań wśród grup mogących bezpośrednio podnosić swój potencjał wiedzy oraz rozwijać zainteresowania.

Zmiany społeczno-techniczne a e-edukacja

Ostatnie kilkanaście stanowi okres transformacji gospodarki przemysłowej w gospodarkę opartą na wiedzy. Wraz z rozszerzeniem zakresu wykorzystywania instrumentów informatycznych oraz wzrostem liczby użytkowników technologii informacyjnej na świecie wykształcił się nowy typ społeczeństwa, określany terminem społeczeństwa informacyjnego¹. W społeczeństwie takim informacja stała się podstawowym, znaczącym towarem, a możliwość jej zdobycia stanowi istotny czynnik rozwoju kulturalnego i społecznego². Typowy członek społeczeństwa informacyjnego musi posiadać zdolność do użytkowania systemów komputerowych połączonych ze sobą za pomocą internetu, w celu tzw. 7P (pozyskiwania, przetwarzania, przesyłania, przechowywania, preparowania, prezentowania, porządkowania danych). Informatyzacja zmieniła funkcjonowanie nie tylko jednostek ludzkich, organizacji opartych na kapitale intelektualnym, przemysłu, ale także przekształciła podejście do procesu uczenia się i nauczania, tworząc nową jakość, określaną jako e-edukacja.

Nowe technologie powinny przyczyniać się do postępu, rozpowszechniania wiedzy, swobodnego przepływu myśli i wiadomości oraz edukacji wszystkich grup społecznych w ciągu całego ich życia³. Europejskie próby nauczania na odległość pojawiły się już w 1840 roku w Wielkiej Brytanii, gdzie powstała pierwsza szkoła korespondencyjna, zaś w 1927 roku w Paryżu swoje audycje edukacyjne nadawał Instytut Radiofoniczny⁴. Obecnie najbardziej popularnym kanałem prowadzenia zajęć na odległość jest nauczanie prowadzone przy użyciu internetu. Cyfrowe medium, będące bezgranicznym środkiem masowego przekazu informacji, posiada cechy umożliwiające wykorzystanie go jako bardzo dobrego narzędzia wzbogacającego proces edukacji. Pośród najważniejszych wyznaczników warunkujących efektywność e-nauczania internet zawiera w sobie następujące pożądane cechy:

• interaktywność - dwustronny sposób komunikowania się,
• globalny zasięg - szansa dotarcia wszędzie tam, gdzie pojawia się możliwość przyłączenia do zasobów globalnej cyfrowej wioski,
• multimedialny charakter - dowolne połączenie ze sobą dźwięku, tekstu, obrazów statycznych i dynamicznych,
• posiadanie elementów medium masowego, jak i kanału przekazu informacji bezpośredniej - możliwość dystrybuowania informacji do wielu odbiorców lub konkretnego użytkownika,
• głębia przekazu - odpowiednio zaprojektowana hipertekstowość informacji ułatwia dostęp do wiedzy,
• szybkość reakcji - możliwość udzielania odpowiedzi w trybie synchronicznym,
• medialność typu pull - umożliwiająca wybór informacji przez użytkownika oraz wybór kolejności zapoznawania się z nimi,
• elastyczność - możliwość bieżącej korekty zawartości stron WWW,
• ekonomiczność - niski koszt przekazu informacji w porównaniu z mediami tradycyjnymi (np. kursy prowadzone przy użyciu tradycyjnej korespondencji pocztowej),
• stała dostępność (przynajmniej teoretycznie) .

Wszystkie wymienione cechy internetu, jako nośnika odpowiedzialnego za prawidłową techniczną realizację założeń e-edukacji, sprzyjają rozwojowi społeczeństwa informacyjnego. Niestety, przy analizie danych statystycznych przedstawianych przez instytucje zajmujące się aktywnością użytkowników w internecie (np. GUS, GEMIUS, Rada Monitoringu Społecznego), pojawiają się pewne wątpliwości co do faktycznego wykorzystania potencjału najbardziej rozwiniętego, interaktywnego transmitera XXI wieku. Tabela 1 przedstawia wyniki badań prowadzonych przez D. Batorskiego w zakresie wykorzystania nowych technologii cyfrowych w różnych grupach wiekowych.

Tabela 1. Wykorzystanie technologii cyfrowych w różnych grupach wiekowych

Grupa społeczno-demograficzna		Komputer	Internet	Telefon komórkowy	Nie korzysta z nowych technologii	Korzysta ze wszystkich trzech nowych technologii
Ogółem		51%	42%	70,5%	26%	39%
Płeć	mężczyzna	51%	43%	72%	25%	40%
	kobieta	51%	41%	69%	27%	38%
Wiek	16-24 lat	88%	77%	94%	2%	73%
	25-34 lat	72%	59%	93%	5%	58%
	35-44 lat	57%	46%	82%	14%	43%
	45-59 lat	40%	32%	64%	30%	27%
	60-64 lat	18%	14%	47%	49%	12%
	65 i więcej lat	5%	4%	22%	77%	3%

Źródło: D. Batorski, Uwarunkowania i konsekwencje korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych, [w:] J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna 2007, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2007, s. 280
Przedstawione dane ukazują, iż jedynie niewielki procent (4 proc.) osób w wieku poprodukcyjnym jest w stanie skorzystać z kursów prowadzonych z wykorzystaniem internetu. Mamy zatem do czynienia nie tylko z brakiem odbiorców zajęć e-learningowych, lecz ze znacznie poważniejszym problemem wykluczenia cyfrowego (luka cyfrowa, podział cyfrowy, analfabetyzm cyfrowy), objawiającym się wyalienowaniem sporej części populacji i pozbawieniem jej możliwości użytkowania e-usług.

Powiększanie się grona ludzi w wieku emerytalno-rentowym, starzenie się społeczeństw, wdrażanie idei edukacji przez całe życie (life long learning) są zjawiskami, które niejako wymuszają pojawienie się w Polsce instytucji tworzących środowiska edukacyjne dla seniorów. Do najbardziej popularnych miejsc kształcenia zaliczamy w chwili obecnej uniwersytety trzeciego wieku (ponad 180 na terenie Polski), oferujące m.in. zajęcia z podstaw obsługi komputera⁶. To właśnie te organizacje, wraz z partnerami z trzeciego sektora oraz innymi instytucjami, realizującymi programy z zakresu przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu wśród seniorów, są w stanie przygotować swych beneficjentów do aktywnego korzystania z możliwości e-learningu. Warto jednocześnie podkreślić, że rozwój idei edukacji przez całe życie nie tylko umożliwia odkrywanie i kształtowanie osobistych zainteresowań, lecz także przeciwdziała wykluczeniu społecznemu, podnosi poziom egzystencji oraz zwiększa udział jednostek w życiu społecznym i publicznym⁷. Wincenty Okoń, uściślając zagadnienie edukacji ustawicznej, zaznacza, że wobec gwałtownego postępu naukowo-technicznego wiedza zdobyta w przeszłości jest obecnie niewystarczająca, aby móc w pełni wykorzystywać nowe technologie, zatem niezbędne jest kontynuowanie nauki oraz zdobywanie kolejnych doświadczeń. W omawianym kontekście edukacja całożyciowa polega na odnawianiu oraz poszerzaniu kompetencji ogólnych i specjalistycznych⁸, m.in. dzięki odpowiednio skonstruowanemu e-learningowi.

Każde podejmowane działanie edukacyjne wymaga spełnienia pewnych kryteriów początkowych, aby wyznaczone cele zostały zrealizowane. Analizując problem e-edukacji seniorów, stajemy przed wieloma problemami - jednym z nich jest zasób umiejętności niezbędnych do skorzystania z możliwości edukacyjnych, jakie daje internet. Do elementarnych kompetencji odbiorców e-edukacji należy zaliczyć: posługiwanie się przeglądarką internetową, prowadzenie elektronicznej korespondencji synchronicznej (komunikatory, czaty internetowe) i asynchronicznej (fora dyskusyjne, poczta elektroniczna) oraz wyszukiwanie informacji na stronach internetowych. Ciekawy program nauczania, przystosowujący użytkowników do obsługi komputera osobistego oraz biegłego korzystania z globalnej sieci, oferuje projekt ECDL E-Citizen (Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych E-Obywatel), w którym cykl zajęć został podzielony na trzy moduły:

• umiejętności podstawowe (poznanie podstawowych wiadomości o sprzęcie komputerowym i oprogramowaniu, proste czynności wykonywane na plikach i folderach, tworzenie nieskomplikowanych dokumentów tekstowych, obsługa przeglądarki internetowej oraz poczty elektronicznej);
• wyszukiwanie informacji (pozyskiwanie informacji z internetu, zachowywanie informacji w użytecznym dla siebie formacie, poznanie zagadnień związanych z bezpiecznym użytkowaniem komputera osobistego i internetu);
• e-uczestnictwo (dostęp do usług oferowanych przez internet) .

Przedstawiony tu przykładowy program nauczania umożliwia potencjalnym klientom usług e-edukacyjnych swobodne korzystanie z dobrodziejstw przyswajania wiedzy za pomocą cyfrowych technik komunikacyjno-informacyjnych. Każdy program zajęć przygotowujący do pełnego uczestnictwa w społeczeństwie informacyjnym powinien uwzględniać uniwersalne podstawy niezbędne do obsługi komputera osobistego oraz internetu.

Badania własne

W trakcie prowadzenia zajęć z zakresu technologii informacyjnej wśród seniorów studiujących w Cieszyńskim Uniwersytecie III Wieku przeprowadzono badania (w semestrze letnim roku akademickiego 2007-2008) na temat uczenia się z wykorzystaniem możliwości, jakie oferuje internet. Odpowiedzi na pytania udzieliła grupa 50 studentów w wieku od 55 do 78 lat, posiadających umiejętności niezbędne do uczestnictwa w zajęciach e-learningowych. Przy zbieraniu materiału badawczego skorzystano z metody sondażu diagnostycznego, wykorzystując technikę ankiety środowiskowej. Dzięki temu poznano opinie studentów UTW dotyczące: chęci uczestnictwa w kursach prowadzonych przy użyciu internetu, doświadczeń wynikających z aktywnego udziału w tego typu zajęciach, cech dobrego kursu e-learningowego, preferowanej tematyki kursów, zalet i wad kursów e-learningowych, skłonności studentów UTW do odpłatności za uczestnictwo w zajęciach, preferowanego trybu nauki oraz dostępności kursów e-learningowych dla seniorów. Wyniki tych badań są następujące:

• 18 osób (36 proc.) wyraziło chęć uczestnictwa w kursach prowadzonych przez internet, natomiast 32 ankietowanych (64 proc.) nie wykazało zainteresowania tego typu formą nauczania.
• Żaden z ankietowanych seniorów nigdy nie brał udziału w kursie e-learningowym.
• Wśród cech, jakimi powinien charakteryzować się dobry kurs prowadzony przez internet, seniorzy wymienili następujące elementy: prostota obsługi (jedno z najczęściej powtarzających się wskazań), przystępna terminologia (jedno z najczęściej wymienianych wskazań), odpowiednia grafika, formuła "krok po kroku", możliwość prezentowania różnorodnych wersji aplikacji (np. Microsoft Office 2003, Microsoft Office 2007, OpenOffice). Jednocześnie warto podkreślić, iż 26 osób (52 proc.) nie udzieliło odpowiedzi lub wskazało, że nic nie wie na ten temat. Preferowana przez seniorów tematyka zajęć prowadzonych przy użyciu formy kształcenia zdalnego dotyczyła: zabezpieczania komputerów osobistych przed złośliwym oprogramowaniem (malware), obsługi oprogramowania biurowego, komunikacji przez internet, usług informatycznych, ogrodnictwa, obróbki zdjęć cyfrowych, nagrywania płyt, dokonywania bezpiecznych zakupów, historii sztuki, historii regionu, nauki języków obcych, różnorodnego zastosowania internetu, giełdy papierów wartościowych. Należy podkreślić, że 22 respondentów (44 proc.) nie udzieliło odpowiedzi lub wskazało, że nie posiada wiedzy na ten temat;
• Wśród pozytywnych aspektów e-edukacji ankietowani wymieniali: możliwość zdobywania wiedzy bez opuszczania mieszkania (najczęściej pojawiające się wskazanie), szansa dla osób niesamodzielnych na zdobywanie wiedzy i kontakt ze światem, możliwość wyboru miejsca i czasu uczenia się, ogólnodostępność, ułatwienie nauki, uniknięcie problemu związanego z dojazdami, "wyrabianie" kompetencji z zakresu technologii informacyjnej poprzez uczestnictwo w tego typu kursach, umożliwiających podjęcie pracy po ich ukończeniu. 20 osób (40 proc.) nie udzieliło odpowiedzi lub stwierdziło, że nic nie wie na ten temat.
• Do negatywnych cech kursów prowadzonych przez internet studenci UTW zaliczyli: brak możliwości bezpośredniego kontaktu z prowadzącym zajęcia (najczęstsze wskazanie), brak kontaktu z innymi ludźmi (izolacja społeczna), brak "żywej" wymiany słowa w kwestiach niezrozumiałych pomiędzy prowadzącym a studentami, brak zmuszania do systematyczności, brak mobilizacji, możliwość niedopasowania stopnia trudności do poziomu uczestników kursu, wprowadzenie opłat dla studentów, zróżnicowaną percepcję odbiorców kursu, brak natychmiastowej pomocy w przypadku niezrozumienia zagadnień, brak możliwości bezpośredniej współpracy w grupie. 22 osoby (44 proc.) nie udzieliły odpowiedzi na pytanie lub stwierdziły, że nic nie wiedzą na ten temat.
• Zdecydowana większość ankietowanych studentów UTW 40 osób (80 proc.) nie jest skłonna zapłacić za uczestnictwo w kursach prowadzonych przez internet, natomiast 10 osób (20 proc.) uiściłoby opłatę, pod warunkiem że kwota byłaby dostosowana do możliwości finansowych polskich seniorów.
• Mając możliwość wyboru trybu nauki, seniorzy wskazywali:
  • tradycyjne zajęcia (grupa i nauczyciel) - 44 osoby (88 proc.),
  • zajęcia prowadzone tylko poprzez internet - 2 osoby (4 proc.),
  • mieszany sposób (część materiału realizowana poprzez kurs prowadzony metodą tradycyjną, natomiast część zajęć prowadzona przez internet) - 4 osoby (8 proc.).
• Żadna z badanych osób nie spotkała się z kursem dla seniorów prowadzonym przez internet.

Z opinii przebadanej grupy osób oraz po przeprowadzeniu analizy dostępności kursów e-learningowych dedykowanych seniorom (odpowiednio opracowanych pod względem merytorycznym i wizualno-technicznym) można wywnioskować, iż dla części społeczeństwa w wieku poprodukcyjnym, mimo dużej liczebności tej grupy (ponad 6 mln osób), nie ma w internecie satysfakcjonującego wyboru e-kursów. Przykładowy prosty cykl zajęć online, możliwy do realizacji przez ludzi starszych, został przedstawiony na stronie Akademii e-seniora, gdzie opracowano kilka lekcji na temat internetu¹⁰. Jednocześnie warto podkreślić, że omawiany problem został wsparty w wybranych krajach Unii Europejskiej przez program Socrates Minerva, finansujący centra przygotowujące wdrażanie ludzi w wieku poprodukcyjnym w e-edukację, m.in. poprzez udostępnienie dedykowanej im platformy e-learningowej¹¹.

Wybrane propozycje służące rozwojowi e-edukacji seniorów

W dobie starzenia się społeczeństw oraz rozwoju cyfrowych technik komunikacyjno-informacyjnych, determinujących powstawanie e-gospodarki i społeczeństwa informacyjnego, warto podjąć gruntowną refleksję nad sytuacją seniorów w nowym, skomputeryzowanym świecie. E-edukacja stała się jedną z naczelnych e-usług. Ten niepodważalny fakt został doceniony przez wiele instytucji, czego skutkiem jest pojawienie się w internecie wielu darmowych i płatnych kursów. Istnieje jednak potężna grupa społeczna osób w wieku emerytalno-rentowym, dla których ten typ usług cyfrowych nie został wystarczająco rozwinięty. Dlatego, wprowadzając ideę edukacji przez całe życie, również w obszarze e-edukacji, należy uwzględnić następujące wskazania:

• niwelowanie różnic wykluczenia cyfrowego poprzez umożliwienie seniorom uczestnictwa w e-usługach jako czynnik warunkujący rozwój społeczeństwa informacyjnego;
• wspieranie inicjatyw przygotowujących do efektywnego posługiwania się technologią informacyjną wśród osób w wieku poprodukcyjnym;
• rozszerzanie wiedzy na temat e-edukacji wśród społeczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem osób w wieku emerytalno-rentowym, prowadzących zajęcia edukacyjne z podstaw obsługi komputera osobistego (trenerów, szkoleniowców, wykładowców) oraz kadry naukowo-dydaktycznej przygotowującej przyszłych andragogów do pracy zawodowej;
• opracowywanie metodologii tworzenia kursów e-learningowych dla osób w wieku poprodukcyjnym wraz z metodyką ich prowadzenia;
• kontynuowanie badań obejmujących swym zakresem związki pomiędzy edukacją seniorów a e-learningiem; propagowanie idei edukacji przez całe życie przy wykorzystaniu e-learningu;
• tworzenie (przez fundacje, samorządy lokalne i centralne) odpowiednich warunków finansowych dla organizacji zajmujących się opracowywaniem kursów e-learningowych;
• stworzenie centralnego rejestru stron internetowych ze spisem kursów e-learningowych przystosowanych do możliwości współczesnych seniorów.

Podsumowanie

E-nauczanie to idea, która zdobyła w relatywnie krótkim czasie znaczącą popularność - jako uzupełnienie lub samodzielna forma zdobywania wiedzy. Jednakże w wyniku upowszechniania kursów prowadzonych w trybie online pomijana jest tematyka teoretycznego oraz praktycznego opracowywania zajęć dedykowanych seniorom. W celu efektywnego tworzenia spotkań edukacyjnych w sieci należy uwzględniać wskazania samych zainteresowanych na ten temat, a także prowadzić szczegółowe analizy, dotyczące m.in. graficznego interfejsu użytkownika oraz metodyki e-nauczania, ponieważ składowe te odpowiedzialne są za efektywność podejmowanych działań. Pogłębianie owej problematyki, wraz z odpowiednim wdrażaniem wyników badań uzupełnionych o dogłębnie opracowane koncepcje edukacyjne, umożliwi bieżący, harmoniczny rozwój społeczeństwa informacyjnego, gdzie każdy potencjalny użytkownik, niezależnie od wieku, będzie posiadał sposobność rozwoju własnych zainteresowań poprzez interaktywne multimedia.

Bibliografia

• D. Batorski, Uwarunkowania i konsekwencje korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych, [w:] J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna 2007, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2007.,
• J. Gajda, Media w edukacji, Impuls, Kraków 2007.
• B. Gregor, Internet - nowy wymiar działalności organizacji, [w:] B. Gregor, M. Stawiszyński (red.), e-Commerce, Branta, Bydgoszcz - Łódź 2002.
• F. Mayor, Przyszłość świata, Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001.
• W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 1999.
• J. Pavlu, Distančni vzdelăvăni a Internet v České republice, [w:] A. Fabiś (red.), Wyzwania współczesnej edukacji dorosłych, GWSP, Mysłowice - Zakopane 2005.
• Ł. Tomczyk, Polski senior a społeczeństwo informacyjne, "Poradnik Bibliotekarza" 2008, nr 1.
• Ł. Tomczyk, Technologia informacyjna w procesie kształcenia ustawicznego osób w wieku poprodukcyjnym, [w:] E. Ziemba (red.), Technologie i systemy informatyczne w organizacjach gospodarki opartej na wiedzy, WSB, Poznań 2008.

Netografia

• Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych e-Obywatel. Syllabus v. 1.0, Polskie Towarzystwo Informatyczne, Warszawa 2007, http://212.182.64.77/~ecdl/ecitizen/syllabus/syllabus_ecitizen_p.pdf.