Wprowadzenie

Popularność uczenia się i nauczania na odległość stale rośnie. W dalszym ciągu istnieją jednak organizacje, które nie zdecydowały się na wykorzystanie e-learningu w praktyce, a jednym z powodów takiego stanu rzeczy mogą być bariery utrudniające wdrażanie mechanizmów elektronicznej edukacji. Rozpoznanie tych przeszkód jest z pewnością pierwszym krokiem w kierunku ograniczania niepewności towarzyszącej wprowadzaniu e-learningu. Diagnoza barier ma szczególnie znaczenie w przypadku instytucji edukacyjnych, których działalność wymaga permanentnego dostosowywania potencjału dydaktycznego do potrzeb osób uczących się oraz wymogów współczesności. Problemy te zaintrygowały autorki, które, będąc nauczycielami akademickimi, są osobiście zainteresowane wykorzystaniem e-learningu w pracy zawodowej. Jednocześnie nieformalne rozmowy ze studentami pozwoliły przypuszczać, że nie są oni przychylnie nastawieni do e-learningu. Pragnąc zidentyfikować źródła tego zjawiska, autorki podjęły się przeprowadzenia badań, których celem była diagnoza barier mogących utrudnić implementację zdalnego nauczania do środowiska uczelni wyższej.

E-learning w Polsce - skala wykorzystania

Kursy e-learningowe zaczęto realizować w Polsce w połowie lat 90. XX wieku¹ - były to wtedy, podobnie z resztą jak i w skali całego świata, projekty pionierskie. Jak dotąd nie przeprowadzono istotnych pod względem statystycznym badań empirycznych, wskazujących na skalę zastosowania e-learningu w rodzimych organizacjach. Jeśli chodzi o tempo rozwoju tej formy szkolenia, opinie specjalistów są podzielone.

Zdaniem jednych w praktyce gospodarczej Polski nauczanie na odległość rozwija się słabo, co wynika m.in. z niedoceniania przez kadrę zarządzającą wpływu szkoleń na efekty finansowe firm, z braku współpracy pomiędzy działami HR i IT, z nieuzasadnionych obaw o miejsce pracy ekspertów i trenerów wewnętrznych (których zaangażowanie w tworzenie e-szkoleń jest konieczne) oraz braku odpowiednich unormowań prawnych².

Według opinii innych ekspertów e-learning rozwija się bardzo intensywnie, zwłaszcza w zakresie nowych technologii wykorzystywanych w e-szkoleniach. Dużą popularnością cieszą się zarówno gry symulacyjne, jak i wplatane w treść szkolenia interaktywne symulacje. Na rynku pojawiają się szkolenia w formie gier, coraz szersze grono odbiorców zyskują też te przeznaczone do stosowania przy użyciu telefonów komórkowych. Największym zainteresowaniem cieszą się szkolenia zawodowe oraz produktowe. Duże przedsiębiorstwa korzystają głównie z własnych platform wewnątrzkorporacyjnych, ponieważ często platformy e-learningowe zintegrowane są z innymi systemami HR³. Funkcjonują również inne sposoby edukowania na odległość - na przykład portale upowszechniające wiedzę i umożliwiające wymianę doświadczeń pomiędzy firmami. Jednym z ich elementów są serwisy złożone z tzw. pigułek wiedzy (knowledge pills), które są systematycznie dostarczane użytkownikom portalu⁴.

Nie ma także zgodności co do wartości rodzimego rynku szkoleń elektronicznych. Jedni szacują, iż w 2007 roku wydano na nie około 30-40 milionów złotych, z kolei według firmy Way2Learn w roku 2008 polskie firmy przeznaczyły na e-learning 250 milionów i można się spodziewać, że w obecnym roku kwota tych wydatków wzrośnie do około 300 milionów złotych⁵.

Potwierdzeniem prawdziwości stwierdzenia, iż e-learning nie jest popularną metodą podnoszenia kwalifikacji, mogą być wyniki badań przeprowadzonych w 2007 roku metodą ankiety elektronicznej⁶. Zgodnie ze statystykami prawie każde średnie i duże przedsiębiorstwo w kraju ma dostęp do internetu (natomiast wśród małych aż 24 proc. go nie posiada), jednak z grupy 62 diagnozowanych przedsiębiorstw tylko jedno wykorzystywało w tym czasie internet jako platformę e-learningową.

Przeszkody w stosowaniu e-learningu

Jedną z głównych zalet e-learningu jest to, iż wykorzystanie go pozwala na naukę w dowolnym miejscu i czasie. Ponadto e-learning podnosi efektywność procesu edukacji: zmienia sposób, w jaki ludzie się uczą, poszerza doświadczenia uczących się, dostarcza narzędzi, dzięki którym można wykorzystywać bogate zasoby internetu oraz daje możliwość uczenia się tym, którzy do tej pory jej nie mieli⁷. Dla studentów korzystających z tej formy edukacji⁸ najważniejszymi zaletami e-learningu są: oszczędność czasu, indywidualizacja procesu kształcenia oraz łatwiejszy dostęp do informacji.

Z drugiej strony e-learning ma też swoje ograniczenia. W odniesieniu do stosowania go przez uczelnie wyższe można wskazać jego następujące słabości⁹: czasochłonność analizy multimedialnych i hipermedialnych materiałów dydaktycznych oraz form komunikacji z innymi studentami i nauczycielem, złożoność organizacji procesu kształcenia (tworzenie uczących się społeczności, korzystanie z usług elektronicznego dziekanatu i cyfrowej biblioteki) czy rozpraszające użytkownika otoczenie środowiska nauczania w internecie. Zdaniem M. Hyli¹⁰ ograniczenia te można zakwalifikować do jednej z trzech zasadniczych grup: wymagań o charakterze ludzkim, technicznym i organizacyjnym.

Jeśli chodzi o bariery ludzkie - odnoszą się one do dwóch głównych podmiotów procesu edukacji: uczących się i nauczających. W przypadku obu tych podmiotów może wystąpić naturalny opór przed zmianą¹¹, związaną nie tylko z uczeniem się (przekazywaniem) nowych treści, ale i uczeniem się (nauczaniem) w oparciu o nowe środki dydaktyczne. Dlatego też podkreśla się, iż uczniowie powinni: stale doskonalić własne umiejętności w zakresie uczenia się i wykorzystywać w praktyce nowe technologie; korzystać ze zmian, pojawiających się zwłaszcza w wyniku szybkiego rozwoju ICT; robić właściwy pożytek z olbrzymich zasobów informacji dostępnych w sieci (stąd też europejska inicjatywa edukacyjna eLearning, mająca na celu uniknięcie tzw. cyfrowego wykluczenia uczniów opuszczających szkołę)¹².

Bariery techniczne związane są głównie z brakiem odpowiedniego wyposażenia technicznego lub jego słabościami. W większości przypadków e-learning wymaga bowiem łatwego dostępu do sieci, telefonu czy infrastruktury telekonferencyjnej. To wiąże się z kolei z ponoszeniem dodatkowych kosztów (przez uczących się, nauczających lub organizacje, których są oni członkami).

Z punktu widzenia organizacji e-learning wymaga "dawania przykładu" przez kadrę kierowniczą oraz wsparcia ze strony zarządzających. Oznacza także konieczność dokonywania zmian w budżecie. Koszty związane z wprowadzaniem nauczania z wykorzystaniem komputera powodują, że firmy częściej rozważają zakup pomocy szkoleniowych o charakterze ogólnym niż zlecanie przygotowania tych materiałów na zewnątrz¹³.

Bariery wdrażania e-learningu w uczelni wyższej. Wyniki badań własnych

Informacje niezbędne z punktu widzenia celu badawczego pozyskano metodą ankiety audytoryjnej. Grupę do badania wybrano celowo. W sumie w badaniach wzięło udział 420 studentów studiów niestacjonarnych Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego. Zasadne było skierowanie pytań do słuchaczy studiów niestacjonarnych, gdyż:

• prawie wszyscy w tej grupie pracują zawodowo;
• niemal połowa łączy obowiązki zawodowe z rodzicielskimi - zgodnie z wcześniejszymi wynikami badań Katedry Zarządzania Zasobami Ludzkimi UŁ¹⁴ 44 proc. studiujących na II stopniu w trybie niestacjonarnym ma przynajmniej jedno dziecko;
• część studentów jest spoza Łodzi i dojeżdża na zajęcia.

Badania przeprowadzono w dwóch edycjach: w lutym 2008 roku i styczniu 2009 roku. Wszyscy ankietowani w momencie przeprowadzania badania studiowali na pierwszym semestrze kierunku zarządzanie (studia niestacjonarne II stopnia).

Ponad połowa ankietowanych to kobiety (67,4 proc.), a największy odsetek badanych (76,4 proc.) stanowią osoby do 30. roku życia. Niemal połowa osób biorących udział w badaniu (44,3 proc.) mieszka w Łodzi.

Dokładne informacje dotyczące płci, wieku i miejsca zamieszkania respondentów przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Wybrane cechy demograficzne respondentów

		N	%
Płeć	kobiety	283	67,4
	mężczyźni	137	32,6
Wiek	≤ 30 lat	321	76,4
	31-40 lat	74	17,6
	≥ 41 lat	25	6,0
Miejsce zamieszkania	Łódź	186	44,3
	do około 30 km od Łodzi	67	16,0
	około 100 km od Łodzi	140	33,3
	ponad 100 km od Łodzi	27	27,4

Źródło: opracowanie własne
Zgodnie z rezultatami analiz prowadzonych na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego odsetek respondentów, którzy przed podjęciem decyzji o rozpoczęciu studiów rozważali możliwość studiowania na odległość, jest bardzo niski i wynosi jedynie 9 proc. (38 wskazań). Opinie te mogą być związane z faktem, iż niewielu respondentów zna inne osoby studiujące w Łodzi w systemie e-learningowym. W analizowanej grupie znalazło się w sumie 64 takich studentów (15,2 proc. ogółu ankietowanych), przy czym jedynie 16 badanych (3,8 proc.) zna więcej niż jednego studiującego na odległość. Pozostali nie mają więc możliwości pozyskania bezpośrednio informacji na temat mocnych i słabych stron tego typu edukacji.

Nieco bardziej optymistyczne są odpowiedzi badanych na pytanie: "Czy zdecydował/aby się Pan/i na studia e-learningowe, gdyby Wydział Zarządzania UŁ miał w swojej ofercie taką formę studiowania?":

• spośród wszystkich osób już studiujących uczenie się przy pomocy komputera, wybrałoby 57 badanych (13,6 proc.),
• niemal połowa ankietowanych (204 osób, tj. 48,6 proc.) nie jest jeszcze swojej decyzji pewna,
• jedynie jedna trzecia respondentów (159 studentów - 37,9 proc.) nie chciałaby w ogóle zrezygnować z tradycyjnego sposobu studiowania.

Należy tu zaznaczyć, że preferencje dotyczące studiowania na odległość są w zasadzie niezależne od płci, wieku czy odległości dzielącej miejsce zamieszkania studiującego od siedziby uczelni. Można dostrzec jedynie niewielkie różnice - nieco bardziej otwarci na e-learning są mężczyźni, osoby mieszkające poza miastem akademickim oraz respondenci, którzy nie przekroczyli jeszcze 30. roku życia.

Powyższe wyniki nie korespondują z rezultatami badań z roku 2003¹⁵ (568 studentów, w tym 356 studentów studiujących w systemie dziennym), w których ponad połowa studentów deklarowała chęć skorzystania z zajęć prowadzonych zdalnie, a jedna czwarta badanych była przekonana o tym, że w przyszłości będzie korzystać z e-learningu.

Zróżnicowane są również czynniki wywołujące niechęć studentów do e-learningu. Najistotniejsze z nich dotyczą preferencji związanych ze sposobem uczenia - w przypadku prawie połowy ankietowanych (197 osób, tj. 46,9 proc.) niechęć do uczenia się przy pomocy komputera wynika z braku fizycznego kontaktu z wykładowcą oraz innymi studentami. Brak interakcji pomiędzy uczącymi się, a także brak nauczyciela, to (zgodnie z wynikami licznych eksperymentów) zasadniczy mankament kształcenia na odległość. Badania M. Fasta wskazują nawet, że niemożność kontaktu z wykładowcą źle ocenia niemal 60 proc. korzystających z e-learningu¹⁶.

Pozostałe wskazywane przeszkody w korzystaniu z e-learningu to: niesystematyczność studentów i brak samodyscypliny, niedostatek motywacji do samodzielnego uczenia się oraz obawa przed słabą jakością przekazywanych treści (tabela 2).

Tabela 2. Przeszkody w korzystaniu z rozwiązań e-learningu - szczegółowe wypowiedzi ankietowanych

Bariera	Liczba wskazań	Odsetek badanych, którzy wskazali daną opcję
Wolę pracować "twarzą w twarz" z nauczycielem, w obecności innych studentów.	197	46,9
Jestem raczej niesystematyczny/a i mogłoby zabraknąć mi samodyscypliny do regularnej pracy z materiałem szkoleniowym.	184	43,8
Brak mi motywacji do samodzielnego uczenia się.	151	36,0
Obawiał(a)bym się, że kurs może być nieciekawy, a zawarte w nim treści złej jakości.	85	20,2
By studiować na odległość musiał(a)bym unowocześnić swój komputer.	51	12,1
Nie lubię zabierać głosu w dyskusji, a tego mógłby wymagać tego typu kurs.	44	10,5
Nie umiem lub nie lubię korzystać z takich mechanizmów, jak: czat czy poczta elektroniczna.	16	3,8
Nie mam w domu dostępu do internetu.	13	3,1
Nie umiem zbyt dobrze posługiwać się komputerem i odczuwam lęk przed pracą z nim.	13	3,1
Nie umiem pracować w zespole, a część zadań może tego wymagać.	3	0,7
Razem	757	*
* Wyniki nie sumują się do 100 proc., gdyż respondenci mogli wybierać dowolną liczbę odpowiedzi.

Źródło: opracowanie własne
Warto również zauważyć, że respondenci, którzy biorą pod uwagę e-studiowanie, mają odmienne zdanie na temat przeszkód w korzystaniu z e-learningu niż osoby niewybierające takiej opcji (tabela 3). Dla grupy osób pragnących uczyć się zdalnie najważniejszym problemem związanym z korzystaniem z e-learningu jest własna niesystematyczność oraz brak motywacji do samodzielnego zdobywania wiedzy i umiejętności. Z kolei zdaniem studentów będących przeciwnikami uczenia się na odległość głównym powodem niechęci wobec tego sposobu studiowania jest preferowanie tradycyjnych środków przekazu, opartych na komunikacji "twarzą w twarz".

Tabela 3. Przeszkody w korzystaniu z e-learningu - opinie zwolenników i przeciwników elektronicznego studiowania

Bariera	Osoby zdecydowane na elektroniczne studiowanie		Przeciwnicy e-learningu
	N	%	N	%
Obawiał(a)bym się, że kurs może być nieciekawy, a zawarte w nim treści złej jakości.	8	14,0	36	22,6
Nie umiem zbyt dobrze posługiwać się komputerem i odczuwam lęk przed pracą z nim.	1	1,8	5	3,1
Brak mi motywacji do samodzielnego uczenia się.	13	22,8	66	41,5
Wolę pracować "twarzą w twarz" z nauczycielem, w obecności innych studentów.	9	15,8	87	54,7
Jestem raczej niesystematyczny/a i mogłoby zabraknąć mi samodyscypliny do regularnej pracy z materiałem szkoleniowym.	24	42,1	61	38,4
Nie lubię zabierać głosu w dyskusji, a tego mógłby wymagać tego typu kurs.	7	12,3	9	5,7
Nie umiem pracować w zespole, a część zadań może tego wymagać.	1	1,8	1	0,6
Nie umiem lub nie lubię korzystać z takich mechanizmów, jak: czat czy poczta elektroniczna.	2	3,5	10	6,3
Nie mam dostępu do internetu.	1	1,8	5	3,1
By studiować na odległość, musiał(a)bym unowocześnić swój komputer.	10	17,5	10	6,3
Ogółem	57	100,0	159	100,0

Źródło: opracowanie własne
Na uwagę zasługuje ponadto jeszcze jedna kwestia - w badanej grupie znajdują się osoby, które nie wskazały żadnych barier utrudniających im studiowanie z użyciem komputera. Respondentów tych jest jednak stosunkowo niewiele (16 osób) i stanowią oni jedynie 3,8 proc. ogółu ankietowanych.

W przypadku przeszkód w uczeniu się na odległość wyniki z Łodzi są zbieżne z rezultatami uzyskanymi w innych badaniach. Beata Stachowiak¹⁷, pytając o wady e-szkoleń, potwierdziła, że zdecydowanie najpoważniejszą z nich jest brak osobistych kontaktów z prowadzącymi zajęcia oraz innymi osobami uczącymi (430 odpowiedzi, tj. 75,7 proc.). Drugie miejsce zajęła konieczność zachowania dużej samodyscypliny u osób uczących się (298 wskazań, czyli 52,5 proc.), trzecie natomiast - konieczność zakupu drogiego sprzętu (231 osób - 40,7 proc. ankietowanych).

Z kolei we wspomnianych wcześniej badaniach studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego¹⁸ wskazywanymi wadami e-learningu były: brak bezpośredniego kontaktu z prowadzącym (26,5 proc.) oraz innymi studentami (21,9 proc.), a także problemy z wewnętrzną motywacją i samodyscypliną (23,5 proc.). Studenci pytani o preferowaną formę komunikacji z nauczycielem najczęściej wybierali kontakt bezpośredni (34,7 proc.).

W badaniach przeprowadzonych w pierwszej połowie 2009 roku wśród 80 studentów studiów stacjonarnych na kierunkach ekonomicznych (zarządzanie, administracja, marketing, finanse) Politechniki Łódzkiej i Uniwersytetu Łódzkiego¹⁹ dominującą wadą e-learningu, wskazywaną przez respondentów, był brak samodyscypliny i samokontroli uczących się (81 proc.). Inne czynniki wskazywane były znacznie rzadziej - studenci zaliczyli do nich: wysokie koszty wdrożenia (39 proc.), brak ciągłości szkoleń i ich wyrywkowość (31 proc.) oraz brak umiejętności obsługi komputera (30 proc.). Większość badanych, wiedząc, czym jest e-learning, stwierdziła, że platformy e-learningowe powinny być wykorzystywane do przekazywania materiałów przez wykładowców (63 proc.) oraz rozwiązywania testów i zadań (51 proc.). Tylko 15 proc. chciałoby, żeby zajęcia odbywały się w tej formie - według większości badanych e-edukacja ma wspierać tradycyjne formy kształcenia uniwersyteckiego, a nie je zastępować.

Wnioski

Na podstawie badań przeprowadzonych wśród studentów trudno jednoznacznie wnioskować o przyszłości e-learningu w Polsce. Jego rozwój uwarunkowany jest zmianami zachodzącymi w dwóch rodzajach podmiotów: organizacjach - przedstawicielach szkolonych pracowników oraz firmach świadczących usługi szkoleniowe. Jednocześnie zmiany te zdeterminowane są czynnikami o charakterze technologicznym i ekonomicznym (dostępność wymaganego sprzętu, oprogramowania) oraz zmiennymi natury psychologicznej (preferowanie tradycyjnych form przekazu, niechęć do uczenia się na odległość). Z jednej strony można się spodziewać oporów ze strony starszych pracowników - przy czym, biorąc pod uwagę, że doświadczeni pracownicy występują często nie tylko w roli uczących się, ale i szkoleniowców, opór ten może przebiegać niejako dwutorowo. Z drugiej można przypuszczać, że wraz z wchodzeniem na rynek pracy coraz to młodszych przedstawicieli pokolenia Y, zastosowanie nowoczesnych technologii w obszarze szkoleń i dydaktyki dorosłych będzie coraz bardziej popularne.

Bibliografia

• K. Adamska, Samoedukacja i e-learning jako nowoczesne metody rozwoju, Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania, Łódź 2009 [praca magisterska].
• J. Cewińska, A. Kubiak, K. Wojtaszczyk, Dysfunkcje i patologie w polityce personalnej przedsiębiorstw regionu łódzkiego. Cel, zakres i metoda badań, [w:] Z. Janowska (red.), Dysfunkcje i patologie w sferze zarządzania zasobami ludzkimi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007.
• M. Fast, Interaction In Technology: Mediated, Multisite, Foreign Language Instruction, CA 1995, [za:] B. Siemieniecki, Badania nad możliwościami i ograniczeniami e-learningu w edukacji, [w:] B. Siemieniecki (red.), Kształcenie na odległość w świetle badań i analiz, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005.
• A. Grudzińska-Kuna i in., Społeczeństwo informacyjne i społeczeństwo wiedzy, [w:] M. Urbaniak (red.), Rola nauk o zarządzaniu w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009.
• B. Holmes, J. Gardner, E-learning: Concepts and Practice, Pine Forge Press, 2006.
• A.J. Henderson, The E-learning Question and Answer Book: A Survival Guide for Trainers and Business Managers, Amacom, 2002.
• M. Hyla, Przewodnik po e-learningu, Wolters Kluwer, Kraków 2007.
• S. Juszczyk, Edukacja na odległość. Kodyfikacja pojęć, reguł i procesów, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003.
• E. Kryńska (red.), Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce - determinanty wykorzystania kompetencji ICT, IPiSS, Warszawa 2007.
• B. Stachowiak, Studenci wobec e-learningu cz.2, "Gazeta IT" 2006, nr 6 (46).
• J. Sutherland, D. Canwell, Klucz do zarządzania zasobami ludzkimi. Najważniejsze teorie, pojęcia, postaci, PWN, Warszawa 2007.

Netografia

• P. Betlej, E-learning w organizacji zajęć i opinii studentów - studium przypadku, "e-mentor" 2009, nr 1 (28), http://www.e-mentor.edu.pl/artykul_v2.php?numer=28&id=615.
• R. Krzykawski, Znaczenie technologii informacyjnych w polskich przedsiębiorstwach, "e-mentor" 2007, nr 5 (22), http://www.e-mentor.edu.pl/artykul_v2.php?numer=22&id=494.
• M. Kuciapski, Wykorzystanie e-learningu, http://www.slideshare.net/mkuciapski/wykorzystanie-elearningu-presentation.
• G. Penkowska, Polski e-learning w opiniach ekspertów, "e-mentor" 2007, nr 4 (21), http://www.e-mentor.edu.pl/artykul_v2.php?numer=21&id=457.
• M. Plebańska, E-learning obniża koszty kształcenia pracowników, http://www.rp.pl/artykul/69265,197862_E_learning_obniza_koszty_ksztalcenia_pracownikow.html.
• B. Szumiec-Presch, Polski e-learning rozwija się bardzo powoli, http://www.eduskrypt.pl/art-77-polski_elearning_rozwija_sie_bardzo_powoli.html.