Wprowadzenie

Uniwersytet jest instytucją służącą społeczeństwu. Jego celem jest tworzenie nowej wiedzy (działalność badawcza) i jej przekazywanie (działalność dydaktyczna). Są to procesy wypracowane w wyniku wieloletniej kultury, wykształconej w ośrodkach akademickich, mające głęboki oraz permanentny charakter. Obecnie jesteśmy świadkami kolejnej zmiany, będącej wynikiem zachodzenia procesów globalizacyjnych - uniwersytety stają się ośrodkami kreującymi zachowania przedsiębiorcze i również same starają się działać w tym duchu. Ale takie podejście pociąga za sobą również inne kwestie. Wyzwania, jakie niesie ze sobą XXI wiek i dynamicznie rozwijający się rynek usług edukacyjnych - obecnie wysoce konkurencyjny - pozwalają wysnuć przypuszczenie, że przetrwają na nim tylko te instytucje, które będą otwarte na zmiany. Pozostałe znikną bądź zostaną wchłonięte przez wyłaniających się liderów. W XXI wieku, kiedy bogactwo i władza coraz silniej powiązane są z wiedzą, wzrasta znaczenie uniwersytetów oraz zajmowana przez nie pozycja. Rola, jaką mają do spełnienia ośrodki akademickie, nie ogranicza się jedynie do prowadzenia działalności edukacyjnej i badawczej, ale polega również na spełnianiu funkcji aktywnego aktora, uczestniczącego w kształtowaniu regionalnego środowiska ekonomicznego oraz, w szerszej perspektywie, trendów społecznych.

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie zadań, jakie stawia przed ośrodkami akademickimi gospodarka oparta na wiedzy. Aktywne uczestnictwo w jej tworzeniu pozwala uniwersytetom na wzmocnienie posiadanego potencjału, a odbiorcom usługi edukacyjnej - studentom - na realizację konkretnych zamierzeń, pozwalających im dostosować się do dynamicznie zmieniających się warunków panujących na rynku pracy.

Determinanty kształtujące pozycję uniwersytetów w tworzeniu gospodarki opartej na wiedzy

W przeciągu ostatnich kilku lat obserwujemy stały wzrost znaczenia wiedzy. Jak zauważa Peter Drucker, w XX wieku w rozumieniu pojęcia wiedzy miały miejsce trzy kluczowe zmiany, które zostały przedstawione w tabeli 1.

Tabela 1. Kluczowe zmiany w rozumieniu pojęcia "wiedza"

Zmiany w wiedzy	Wiedza znajduje swoje odzwierciedlenie w:
rewolucja przemysłowa	narzędziach, produktach, procesach
rewolucja wydajności	organizacji pracy ludzkiej
rewolucja zarządzania	tworzeniu samej wiedzy

Źródło: J. Baruk, Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 18
W odróżnieniu od gospodarki tradycyjnej, która była zorientowana na pomnażanie zasobów (surowców czy materiałów), nowa ekonomia opiera się na kondensowaniu wiedzy, na ukazywaniu zdolności podmiotów do jej tworzenia i wdrażania¹. Wiedza staje się równocześnie nakładem (wejściem do systemu), jak i wynikiem (wyjściem z systemu). Stając się podstawowym motorem rozwoju gospodarczego, warunkuje jednocześnie skuteczne uczestnictwo w grze wolnorynkowej.

W raporcie opracowanym wspólnie przez OECD oraz Bank Światowy w 2000 roku gospodarkę opartą na wiedzy (GOW) definiuje się jako taką, w której wiedza jest tworzona, przyswajana, przekazywana i wykorzystywana bardziej efektywnie przez przedsiębiorstwa, organizacje, osoby fizyczne i społeczności, sprzyjając szybszemu rozwojowi gospodarczemu i społecznemu². To właśnie te umiejętności stanowią jeden z zasadniczych elementów ułatwiających odniesienie sukcesu ekonomicznego przez zdywersyfikowanych aktorów działających na rynku. Wiedza może stanowić źródło trwałej przewagi konkurencyjnej danego podmiotu - pod warunkiem że jej zakres będzie się stale rozrastał - dzięki użytkowaniu oraz nieustannemu adaptowaniu do nowych okoliczności.

Dzięki globalizacji możliwe staje się coraz szybsze zdobywanie informacji oraz wiedzy specjalistycznej przy ponoszeniu znacznie niższych kosztów niż miało to miejsce w przeszłości. Uniwersytet stopniowo ewoluuje ku pełnieniu roli swoistego przedsiębiorstwa "sprzedającego" usługę, jaką jest wiedza. Staje się ona "towarem" - ma swoją cenę, za którą można ją kupić bądź sprzedać³.

W celu zrozumienia gospodarki opartej na wiedzy, a przede wszystkim mechanizmów jej funkcjonowania, powinno się najpierw skoncentrować uwagę na instytucjach i konstytuujących je jednostkach, a dopiero później na wytwarzanych przez nie rozwiązaniach technologicznych. To właśnie w poszczególnych jednostkach - w ich zdolności do uczenia się, współdziałania, wymianie wzajemnych doświadczeń oraz pracy grupowej - leży klucz do sukcesu GOW. Stąd jej rosnące znaczenie uwidacznia się m.in. w obserwowanym ostatnio relatywnym wzroście odsetka osób legitymujących się wyższym wykształceniem w ogóle siły roboczej oraz w wysokości pobieranego przez nich wynagrodzenia⁴. W Europie Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych dwukrotnie szybciej rośnie liczba stanowisk pracy, na które poszukuje się osób z wyższym wykształceniem (w porównaniu z innymi ofertami)⁵.

Uczelnie wyższe aktywnie uczestniczą w procesie tworzenia nowej wiedzy, a następnie jej przekazywania w obrębie szeroko rozumianego procesu kształcenia. Poprzez jej adaptowanie i wykorzystanie przyczyniają się do zapewnienia rozwoju lokalnego bądź regionalnego⁶. Na tej płaszczyźnie rola uniwersytetów pozostaje jedną z ważniejszych, ponieważ zarówno kreowanie wartości dodanej, jak i zwiększanie bogactwa są ściśle powiązane z rozwojem wiedzy. Stąd większość firm wzoruje się na modelach funkcjonowania szkół wyższych, szukając tym samym inspiracji dla własnej działalności. Podobnie uniwersytety czerpią przykład z przedsiębiorstw w zakresie pozyskiwania kapitału oraz osiągania korzyści natury komercyjnej z tytułu posiadanych zasobów intelektualnych.

Ta działalność doskonale wpisuje się w założenia gospodarki opartej na wiedzy (GOW), promującej rozwój przedsiębiorczości i powiązanej z nią innowacyjności, w której istotną rolę odgrywają ośrodki akademickie. Świadczą o tym następujące determinanty procesu kształcenia: ekonomiczny wymiar wiedzy, specjalizacja techniczna, globalizacja badań i przepływu wiedzy, znaczenie działalności badawczej i szkoleniowej dla korporacji, zwiększenie liczby studentów (umasowienie szkolnictwa wyższego), zróżnicowana oferta edukacyjna, korporacjonizm, samofinansowanie, współzawodnictwo, prowadzona działalność badawcza a reakcje społeczne⁷.

Ekonomiczny wymiar wiedzy
W ujęciu filozoficznym wiedza postrzegana jest jako dobro publiczne. W teorii ekonomii dobro takie jest dostarczane całej społeczności i powinno być dostępne dla każdego, bez względu na to, czy poszczególne jednostki są skłonne do jego konsumpcji, czy też nie⁸.

To od jednostki zależy, czy je przyjmie oraz w jakim stopniu (i czy w ogóle) wykorzysta lub przekaże dalej. Gdy wiedza jest rozumiana w kategoriach dobra ekonomicznego, wówczas szczególnego znaczenia nabierają pytania typu: jaki rodzaj wiedzy jest tworzony i przez kogo, kto później sprawuje nad nią kontrolę oraz może z niej korzystać.

Za B.A. Lundvallem oraz B. Johnsonem można wyróżnić cztery sfery wiedzy:⁹

• wiedzieć, jak coś zrobić (know-how) - zyskuje na wartości, gdy podmiot dysponuje dużym zasobem kompleksowych informacji;
• wiedzieć, co zrobić (know-what) - służy do znajdowania pożądanych informacji;
• wiedzieć, kto wie coś lub może coś zrobić (know-who) - jest wykorzystywane w przypadku dostępu do dużej grupy różnych źródeł wiedzy;
• wiedzieć, dlaczego zachodzi pewne zjawisko (know-why) - ułatwia proces wyjaśniania zjawisk natury ekonomicznej czy społecznej.

Powyższe rodzaje wiedzy można również scharakteryzować na podstawie takich kryteriów jak: wyróżnienie podmiotów kreujących wiedzę, zbadanie stopnia jej skodyfikowania czy ujawnienia (por. tabela 2).

Tabela 2. Klasyfikacja różnych rodzajów wiedzy

	Stopień skodyfikowania	Podmioty ją wytwarzające	Stopień ujawnienia
wiedzieć dlaczego	w pełni skodyfikowana	uniwersytety i państwowe laboratoria badawcze	w pełni ujawniona i publikowana w specjalistycznych periodykach naukowych
wiedzieć co	w pełni skodyfikowana	uniwersytety, państwowe laboratoria badawcze i prywatne przedsiębiorstwa	w pełni ujawniona w postaci patentów
wiedzieć jak	nieskodyfikowana	laboratoria	ukryta; ograniczone rozprzestrzenienie
wiedzieć kto	nieskodyfikowana	istnieje wewnątrz firm lub wspólnot badawczych	ukryta; jej rozprzestrzenienie jest ograniczone do granic wspólnoty badawczej

Źródło: P.W.B. Phillips, "Regional System of Innovation as Modern R&D Entrepots: the Case of the Saskatoon Biotechnology Cluster", paper presented at the Innovation Systems Research Network Annual Meeting, Quebec City, Canada, 2002, s. 9, [za:] J. Malecki, "Technology and Economic Development: The Dynamic of Local", Regional and National Competition, Longman, Harlow 1997, s. 58
O ile kwestia sprecyzowania jednostek lub organizacji tworzących wiedzę nie nastręcza zbyt wielu trudności, to mogą pojawić się one przy definiowaniu pojęcia skodyfikowania wiedzy i związanego z tym procesem stopnia jej ujawnienia. Słownik języka polskiego pod terminem "kodyfikacja" rozumie zebranie, usystematyzowanie, ujęcie czegoś w system pewnych norm¹⁰. Temu procesowi można poddać jedynie wiedzę jawną, która po utrwaleniu na różnego typu nośnikach (jak bazy danych czy archiwa) może być przechowywana i udostępniania w razie zaistnienia potrzeby jej wykorzystania. Takich możliwości nie oferuje wiedza ukryta, która istnieje w ludzkich umysłach i jest nabywana w toku osobistego doświadczenia¹¹.

Powyższe klasyfikacje potwierdzają, iż wiedza jest zasobem niezwykle złożonym, a zarządzanie nią może generować wiele trudności. Dzięki tym właściwościom stanowi ona nową jakość w procesie rozwoju ekonomicznego¹².

Specjalizacja techniczna
Stale dokonujący się postęp w rozwoju wiedzy oraz pojawiające się nowe rozwiązania technologiczne pociągają za sobą wyodrębnianie się nowych, często zamkniętych dla postronnych osób, obszarów badawczych - swoistych enklaw. Zjawisko to wymusza nie tylko wykorzystanie specjalistycznych instrumentów ułatwiających prowadzenie analiz i śledzenie zmian, ale również nakłada na osoby prowadzące badania wymóg posiadania odpowiednio wysokich kwalifikacji i kompetencji.

Globalizacja badań i przepływu wiedzy
W ciągu ostatnich lat, na skutek dynamicznego rozwoju technik informatycznych i komunikacyjnych, obserwujemy stale nasilający się fenomen globalizacji przepływu wiedzy. Dzięki wykorzystaniu takich narzędzi jak internet czy intranet możliwe jest m.in. umieszczanie artykułów naukowych w sieci, co znacznie usprawnia wymianę krytycznych uwag pomiędzy naukowcami - badaczami, studentami oraz osobami zainteresowanymi (np. z przedsiębiorstw czy korporacji), a przede wszystkim zapewnia stały dostęp do najnowszych informacji.

Znaczenie działalności badawczej i szkoleniowej dla korporacji
Dla międzynarodowych korporacji chcących utrzymać i poszerzyć dotychczas zdobytą na rynku pozycję duże znaczenie ma prowadzona przez uniwersytety działalność badawczo-rozwojowa (realizowana w obrębie departamentów B+R) oraz edukacyjna (np. poprzez organizowanie szkoleń dla pracowników czy refundowanie opłat za studia podyplomowe).

Zwiększenie liczby studentów (umasowienie szkolnictwa wyższego)
W przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w krajach uprzemysłowionych obserwuje się wzrastające zainteresowanie absolwentów szkół średnich kontynuowaniem nauki na poziomie wyższym. Do roku 2007 w państwach OECD około 39 proc. osób uzyskało wyższe wykształcenie, co oznacza blisko dwukrotny wzrost w porównaniu z rokiem 1995.

Wzrost ten był obserwowany we wszystkich państwach, choć z różnym natężeniem. W latach 1995-2000 znacząco podniosła się liczba absolwentów szkół wyższych w krajach skandynawskich (np. Danii, Finlandii, Norwegii) oraz Hiszpanii. W kolejnych siedmiu latach tendencja ta uległa spowolnieniu. Z kolei w Republice Czeskiej oraz Szwajcarii w latach 2000-2007 potrojeniu uległa liczba osób legitymujących się wyższym wykształceniem¹³. Analizując tę tendencję na przykładzie Polski, można zauważyć, iż począwszy od 1990 r. blisko pięciokrotnie zwiększyła się liczba studentów szkół wyższych, co m.in. wywołało wiele zmian w funkcjonowaniu sektora edukacji. W roku akademickim 1990-1991 współczynnik skolaryzacji brutto wynosił 13 proc., a w latach 2008-2009 zwiększył się aż do poziomu 52,7 proc.¹⁴

Przyrost liczby studentów powinien pociągać za sobą równoczesne dostosowywanie zaplecza infrastrukturalnego (np. budowanie kampusów z nowymi budynkami dydaktycznymi, wyposażonymi w pomoce multimedialne, z pionem administracyjnym, akademikami itp.) oraz, co równie istotne, naukowego (pozyskiwanie nowej kadry akademickiej). Gdy powyższe założenia nie będą realizowane lub będą realizowane w niedostatecznym stopniu, może pojawić się zagrożenie w postaci spadku jakości procesu kształcenia.

Zróżnicowana oferta edukacyjna
Ośrodki akademickie starają się dostosować własną ofertę kształceniową do aktualnego zapotrzebowania kreowanego przez rynek pracy. Idealnym rozwiązaniem byłaby umiejętność prognozowania tendencji możliwych do wystąpienia w przyszłości (w okresie trzy- lub pięcioletnim). Wtedy bowiem mury uczelni będą opuszczać studenci, którzy właśnie dostali się na studia. Z drugiej strony są pewne kierunki (np. prawo, ekonomia, finanse czy medycyna), których absolwenci będą zawsze poszukiwani przez pracodawców.

Odrębnego potraktowania wymaga sytuacja, gdy ośrodki akademickie dążą do rekrutowania jak największej liczby potencjalnych studentów (np. w okresie występowania niżu demograficznego czy pojawiania się nowych szkół wyższych), oferując im tzw. modne - uruchamiane na potrzeby chwili - kierunki, bez przeprowadzania szczegółowych badań i przeanalizowania, czy w przyszłości będzie zapotrzebowanie na takich właśnie specjalistów. Ta ostatnia tendencja często dotyczy uczelni niepublicznych.

Korporacjonizm, samofinansowanie, współzawodnictwo
W GOW uniwersytety są jednymi z kluczowych aktorów przyczyniających się do generowania wzrostu ekonomicznego w skali regionu i szerzej - państwa. W sektorze usług edukacyjnych, który jest poddany dużej konkurencji, ośrodki akademickie, by utrzymać się na rynku, muszą być instytucjami zarządzanymi profesjonalnie. Najbardziej korzystnym rozwiązaniem byłaby umiejętność zdobywania przez nie środków finansowych (na własne funkcjonowanie) w całości ze źródeł zewnętrznych (np. czesne wnoszone przez studentów, pozyskiwanie sponsorów czy nawiązywanie kontaktów ze środowiskiem przemysłowym w celu prowadzenia wspólnych badań i ich późniejszego wdrażania). Wtedy pozostałyby jedynie te uniwersytety, które są w stanie sprostać wymogom wolnego rynku. Takie rozwiązania wypracowane zostały na uniwersytetach amerykańskich i ułatwiają im spełnianie roli animatorów rozwoju regionalnego.

Efektywność działań uniwersytetu, mierzoną w kategoriach jakości oferty edukacyjnej, można również kontrolować za pośrednictwem polityki kadrowej. Obecnie w niektórych ośrodkach akademickich obserwuje się tendencję do oferowania pracownikom naukowo-dydaktycznym umów o pracę na czas określony (np. rocznych lub trzyletnich). Z pewnością jest to instrument, który wymusza na nich konieczność ciągłego rozwoju, np. poprzez prowadzanie badań naukowych, przygotowywanie publikacji, uczestnictwo w konferencjach czy seminariach. Pracownik, inwestując w swój rozwój, powinien otrzymać w tym zakresie istotne wsparcie od zatrudniającej go uczelni. Ta ostatnia ma możliwość kontrolowania procesu samodoskonalenia pracownika m.in. za pośrednictwem przeprowadzanych rokrocznie ocen. Otrzymane w ich wyniku rezultaty obrazujące poziom motywacji i zaangażowania zatrudnionego nauczyciela akademickiego mogą być jedną z przesłanek do podejmowania odpowiednich decyzji personalnych.

Prowadzona działalność badawcza a reakcje społeczne
Realizowana przez uniwersytety działalność badawcza jest w części pokrywana ze środków płynących z budżetu. Gdy dany ośrodek naukowy uzyskuje wsparcie finansowe na prowadzenie określonego typu badań od sektora prywatnego, pojawia się niebezpieczeństwo, że mogą być one niejako sterowane przez donatora, który chce otrzymać korzystne dla siebie rezultaty. Jednak gdy działalność badawcza nie jest priorytetem danego państwa¹⁵, wszelkie dodatkowe środki zazwyczaj pozwalają na w miarę normalne funkcjonowanie jednostek naukowo-badawczych. Dlatego tak ważne jest, by uczelnią zarządzał menedżer znający uwarunkowania panujące na rynku, potrafiący pozyskiwać środki na bieżące funkcjonowanie danej instytucji edukacyjnej, ale również na jej rozwój, co ma istotne znaczenie w kontekście budowania przez nią przewagi konkurencyjnej w skali regionu oraz państwa.

W wielu przypadkach oferta dydaktyczna uniwersytetów kierowana jest głównie do wyselekcjonowanych grup młodych, najbardziej uzdolnionych studentów. Niekiedy pomijane są w procesie jej opracowywania inne grupy słuchaczy, np. osoby wykluczone z tradycyjnego modelu kształcenia ze względów losowych czy dorośli pragnący się przekwalifikować i zdobyć nowe umiejętności¹⁶. Dodatkowo sama oferta kształcenia na niektórych kierunkach studiów nie odpowiada potrzebom rynku pracy (jest wysoce anachroniczna)¹⁷ - nie rozwija wśród studentów tak pożądanych obecnie cech, jak kreatywność, innowacyjność czy przedsiębiorczość. Dlatego też kreowanie GOW i związane z nią zaangażowanie w ten proces uniwersytetów oraz innych ośrodków akademickich wymaga dokonania szeregu usprawnień w następujących obszarach ich funkcjonowania¹⁸:

• działalność edukacyjna - oferta edukacyjna powinna być bardziej elastyczna, dostosowana do aktualnych potrzeb rynku pracy, nastawiona na promowanie rozwiązań innowacyjnych i technologicznych oraz otwarta na każdego, kto chce zdobywać nowe umiejętności;
• działalność naukowo-badawcza - jednostki naukowo-badawcze powinny być bardziej zintegrowane na poziomie wspólnotowym, a sposobem na osiągnięcie tego celu jest budowanie powiązań sieciowych pomiędzy instytucjami¹⁹ - co przyczyni się do znacznego zdynamizowania procesu kreowania i rozprzestrzeniania wiedzy oraz promowania rozwoju naukowego;
• działalność przedsiębiorcza - ośrodki akademickie powinny zabiegać o tworzenie platform współpracy z przedsiębiorstwami oraz jednostkami badawczymi, które ułatwiałyby młodym naukowcom odbywanie staży w firmach, a tym ostatnim opracowywanie prototypowych rozwiązań.

Można stąd wysnuć wniosek, iż ośrodki akademickie powinny nie tylko odpowiadać na zapotrzebowanie zgłaszane przez rynek, ale również utrzymywać jak najlepsze powiązania pomiędzy działalnością dydaktyczną i badawczą, tak by "wyposażyć" studenta w aktualną wiedzę oraz być zdolne do projektowania "zawodów przyszłości"²⁰. Uniwersytety powinny również zaakceptować fakt, że obecnie prowadzenie badań to działalność zespołowa - coraz częściej o zasięgu światowym. Niestety, wiele z nich nie dostrzega korzyści związanych z procesem dzielenia się wiedzą z gospodarką oraz społeczeństwem. Z drugiej strony sam przemysł nie zdołał jeszcze rozwinąć dostatecznie silnych możliwości absorpcyjnych, aby w pełni wykorzystywać i wdrażać z sukcesem rezultaty prowadzonych na uniwersytetach badań. Działalność badawcza powinna zajmować kluczowe miejsce w systemie szkolnictwa wyższego, co mogłoby przyczynić się pośrednio do zaktywizowania drzemiących w nim znaczących zasobów wiedzy, talentu oraz energii.

Metody zwiększania konkurencyjności uniwersytetów europejskich

To, w jaki sposób uniwersytet będzie odpowiadał na wyzwania przyszłości - stając się coraz bardziej nowoczesnym, zależy nie tylko od jego woli do adaptowania zmian w swym funkcjonowaniu, ale również od jego determinacji w kierunku odniesienia sukcesu i diagnozowania szans pozwalających na dalszy rozwój. Taka praktyka może doprowadzić do wykształcenia modelu uniwersytetu uniwersalnego, który jest lansowany m.in. przez UNESCO. Zgodnie z tą koncepcją ośrodek akademicki jest postrzegany jako lider zachęcający daną społeczność do aktywnego uczestnictwa w realizowanej przez siebie działalności. Wspólnotę traktuje się jako "laboratorium badawcze", a sam uniwersytet - odgrywający rolę kanału transmisyjnego ze światem zewnętrznym - ułatwia proces tworzenia i rozprzestrzeniania nowej wiedzy dostępnej dla szerokiego grona odbiorców, nie tylko studentów. Przykładem wdrażania rozwiązań tego typu jest Uniwersytet Queensland w Brisbane (Australia)²¹, który stanowi swoiste centrum generowania innowacyjnych idei w zakresie realizowania programów skierowanych na zwiększanie potencjału ekonomicznego regionu. Instrumentarium, jakie wykorzystuje do tego celu, obejmuje m.in. inicjowanie wspólnych projektów badawczych, oferowanie usług doradczych (konsulting) oraz kursów szkoleniowych przygotowanych dla konkretnych przedsiębiorstw (biorąc pod uwagę profil ich działalności, strukturę zarządzania przedsiębiorstwa czy realizowaną strategię), a także kształcenie studentów odpowiadające aktualnym potrzebom regionu, kładąc przy tym nacisk na kreowanie umiejętności rozwiązywania problemów oraz twórczego, kreatywnego myślenia.

Główne wyzwania, którym powinny sprostać uniwersytety w XXI wieku, sprowadzają się do następujących kwestii:

• dalszego umasowienia systemu szkolnictwa wyższego;
• obniżenia pułapu finansowania działalności ze środków budżetu państwa, co w konfrontacji z omawianą wcześniej determinantą wymusza na uniwersytetach poszukiwanie zewnętrznych źródeł utrzymania;
• zwiększania demograficznego, społecznego oraz ekonomicznego zróżnicowania wśród studentów;
• kształtowania popytu na ofertę edukacyjną skierowaną do osób dorosłych (tzw. ofertę kształcenia ustawicznego), a co się z tym wiąże - dywersyfikacja tzw. populacji uczącej się;
• stałego rozwoju technologii informacyjnych, co może przyczynić się do zwiększenia dostępu do edukacji oraz obniżenia jej kosztów²²;
• pojawienia się zjawiska "edukacji bez granic" (bordeless education)²³ i związanego z nią wyeliminowania wszelkich barier w procesie kształcenia, np. poprzez tworzenie wirtualnych kampusów czy umacnianie i intensyfikowanie współpracy pomiędzy światem akademickim a przemysłowym;
• zróżnicowania metod nauczania dobranych do specyfiki odbiorców - pełnowymiarowe (full time) lub częściowe (part time), kształcenie tradycyjne (face-to-face) lub na odległość (distance learning);
• globalizacji rynku usług kształceniowych, która pociąga za sobą również pojawienie się konkurencji dla studentów i przyszłych absolwentów szukających zatrudnienia na globalnym rynku pracy.

Wraz z wykształceniem się mechanizmu "edukacji bez granic" rodzi się pytanie o jej kreatorów, których przedstawiono na rysunku 1. Ośrodki akademickie, by sprostać tym wyzwaniom, powinny na początku określić determinanty, których spełnienie będzie warunkować wzmocnienie ich pozycji na rynku. Potencjał, jakim dysponują uniwersytety europejskie²⁴, jest - co należy przyznać - imponujący, ale, niestety, nie w pełni wykorzystany.

Rysunek 1. Dostawcy "edukacji bez granic"


Źródło: J.L. Davis, A Revolution in Teaching and Learning in Higher Education: The Challenges and Implications for the Relatively Traditional University, "Higher Education in Europe" 2001, t. XXVI, nr 4, s. 503
Globalizacja wymusza na uniwersytetach stałe dostosowywanie się do zmieniających się warunków rynkowych. Jednym z nich jest eliminowanie granic, ich stopniowe rozmywanie, co pociąga za sobą również zwiększenie dostępności określonych produktów czy usług, w tym edukacyjnych. Wyłaniające się zjawisko "edukacji bez granic" nakłada na ośrodki akademickie konieczność opracowywania indywidualnych, dopasowanych do własnych potrzeb, strategii rozwojowych, które zamierzają realizować tak, by skutecznie i efektywnie osiągać wytyczone cele. Rysunek 2. przedstawia sześć elementów, jakie uniwersytety powinny poddać analizie w procesie wykształcania strategii w obszarze "edukacji bez granic".

Rysunek 2. Elementy determinujące rozwój strategii uniwersytetu w obszarze "edukacji bez granic"


Źródło: J.L. Davis, dz.cyt., s. 507
Formułując strategię rozwojową uniwersytetu w obszarze "edukacji bez granic", można wyróżnić sześć elementów - trzy spośród nich mają charakter zewnętrzny, natomiast pozostałe - wewnętrzny. Na pierwszą grupę czynników składa się:

• postrzeganie uniwersytetu przez zewnętrzne instytucje oraz interesariuszy²⁵ (jego wiarygodność, jakość oferowanego procesu nauczania, wkład w rozwój rynku usług edukacyjnych);
• zbiór informacji wyznaczających potencjalne szanse i zagrożenia występujące na rynku usług edukacyjnych;
• dokładna ocena konkurentów lub przyszłych partnerów - szczególnie ich mocnych i słabych stron.

Z kolei do elementów wewnętrznych zaliczyć można:

• sprecyzowaną w statucie uniwersytetu misję i kierunki jej realizacji;
• sporządzaną przez uniwersytet analizę SWOT własnej działalności;
• posiadaną przez dany ośrodek infrastrukturę - zarówno organizacyjną, jak i materialną oraz jej znaczenie dla procesu kształcenia.

Wybór strategii uzależniony jest również od roli, jaką dany ośrodek akademicki pragnie odgrywać względem pozostałych, zlokalizowanych w danym regionie, instytucji. Uniwersytet może zostać liderem aktywnie promującym zagadnienia kształcenia²⁶ - w tym również, a może przede wszystkim, ustawicznego. Dopuszczalny jest także drugi scenariusz, zgodnie z którym, realizując swoją misję edukacyjną, pozostanie niejako na uboczu zachodzących przemian i stanie się jednym z wielu podmiotów działających na rynku regionalnym. Nie ulega wątpliwości, iż pierwsze z wymienionych powyżej rozwiązań jest zdecydowanie bardziej korzystne zarówno dla samego ośrodka akademickiego, jak i dla współpracujących z nim jednostek.

Dokonująca się transformacja spowodowana jest m.in. dynamicznym rozwojem współpracy pomiędzy instytucjami akademickimi - niejednokrotnie o zasięgu międzynarodowym, gdyż taka jest obecnie najbardziej pożądana. Przejawia się ona nie tylko w zwiększonej liczbie studentów odbywających część studiów na zagranicznych uczelniach partnerskich czy uczestniczącej w wymianie kadry dydaktycznej, ale również we wspólnym realizowaniu projektów badawczych, a także tworzeniu konsorcjów ubiegających się o realizację prestiżowych grantów naukowych.

Aby uniwersytety stały się liderami i odgrywały istotną rolę w procesie budowania i umacniania GOW, muszą posiadać dogodne warunki dla przeprowadzenia niezbędnych reform. Komisja Europejska, w dokumencie Delivering on the Modernisation Agenda for Universities: Education, Research and Innovation, wymienia niezbędne kroki, jakie powinny podjąć ośrodki akademickie, aby zwiększyć własną konkurencyjność. Zostały one przedstawione w tabeli 3.

Tabela 3. Katalog zmian niezbędnych do wdrożenia, by uniwersytety odnosiły korzyści z własnej działalności

Wyeliminowanie barier pomiędzy uniwersytetami w Europie
Cel	Metoda realizacji
Zwiększenie mobilności geograficznej i międzysektorowej	zachęcanie studentów lub kadry akademickiej do semestralnych lub rocznych pobytów naukowych na zagranicznych uniwersytetach partnerskich oferowanie grantów badawczych oraz stypendiów zrealizowanie do 2010 roku działań priorytetowych przewidzianych w Procesie Bolońskim (np. trójstopniowy cykl kształcenia; system "czytelnych", łatwo porównywalnych stopni naukowych; utworzenie ECTS)
Zapewnienie uniwersytetom autonomii i płynności finansowej
Cel	Metoda realizacji
Uczynienie z uniwersytetów instytucji innowacyjnych, otwartych na zmiany	opracowanie strategii, głównych wytycznych oraz zasad prowadzenia polityki w stosunku do uniwersytetów zapewnienie mechanizmów finansowych i innych zachęt dla promowania działalności edukacyjnej, badawczej, innowacyjnej; zmodyfikowanie wewnętrznych systemów zarządzania (doskonalenie procedur administracyjnych, likwidacja nadmiernej fragmentaryzacji ośrodków*) powoływanie narodowych agend zajmujących się wykształceniem kadry menedżerów i liderów, mających w przyszłości zarządzać ośrodkami akademickimi
Zapewnianie systemu zachęt dla zawiązywania związków partnerskich ze środowiskiem przemysłowym
Cel	Metoda realizacji
Uczynienie z uniwersytetów kluczowych aktorów ekonomicznych	uznanie za kluczowe relacji pomiędzy ośrodkami akademickimi a światem przemysłu budowanie płaszczyzn wymiany wiedzy i technologii (np. patentowanie i licencjonowanie wynalazków, zakładanie parków technologicznych, firm typu start-up, spin-off) oferowanie studentom (lub badaczom) możliwości odbycia stażu w przedsiębiorstwach tworzenie lokalnych klastrów promujących generowanie i transfer wiedzy jako miejsc wymiany informacji o działających na danym obszarze przedsiębiorstwach poszerzenie oferty kształceniowej o tematykę związaną z przedsiębiorczością, zarządzaniem, innowacyjnością
Kształcenie przyszłych absolwentów pod kątem potrzeb rynku pracy
Cel	Metoda realizacji
Wypełnianie postanowień Strategii Lizbońskiej w zakresie tworzenia GOW	uwzględnianie w procesie tworzenia oferty kształceniowej priorytetu zwiększania wśród absolwentów szkół wyższych ich możliwości do zdobycia zatrudnienia opracowywanie innowacyjnych programów studiów, metod nauczania, oferowanie studentom wszystkich trzech stopni możliwości odbycia stażu w przedsiębiorstwie i traktowanie go jako integralnej części studiów realizowanie założeń kształcenia ustawicznego
Zwiększenie efektywności inwestowania w edukację i badania
Cel	Metoda realizacji
Modernizowanie sektora szkolnictwa wyższego	przeznaczenie na ten cel przynajmniej 2 proc. PKB Wspólnoty Europejskiej (finansowanie publiczne i prywatne) finansowanie uniwersytetów w oparciu o spełnianie przez nie wytyczonych kryteriów** dostosowywanie formy i wielkości pomocy do charakteru ośrodka akademickiego***
Wzmacnianie interdyscyplinarnej działalności edukacyjnej i badawczej
Cel	Metoda realizacji
Przyznanie priorytetu realizowanej działalności badawczej	promowanie wzajemnej współpracy w obrębie poszczególnych dyscyplin badawczych wypracowanie nowego podejścia w zakresie zarządzania personelem, ewaluacji programów nauczania, szkolenia badaczy
Dyfuzja wiedzy w społeczeństwie
Cel	Metoda realizacji
Dzielenie się wiedzą ze społeczeństwem i wzmacnianie dialogu z interesariuszami	rozbudowywanie oferty kształcenia ustawicznego organizowanie konferencji, seminariów eksperckich, debat, forów dyskusyjnych - otwartych dla szerokiej publiczności
Promowanie doskonałości
Cel	Metoda realizacji
Stworzenie właściwego środowiska dla rozwoju najbardziej utalentowanych jednostek	opracowywanie elastycznych oraz transparentnych procedur w celu zagwarantowania liderom projektów pełnej niezależności badawczej sprecyzowanie obszaru, w którym uniwersytet będzie dążył do osiągania doskonałości
Zwiększenie atrakcyjności Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego i Europejskiej Przestrzeni Badawczej na świecie
Cel	Metoda realizacji
Promowanie na świecie uniwersytetów europejskich osiągających wysokie standardy w kształceniu, działalności badawczej i innowacyjnej	rozwój międzynarodowej kooperacji promowanie wymiany kadry akademickiej pomiędzy państwami UE a krajami trzecimi oferowanie możliwości odbycia staży dla studentów, pracowników naukowych, badaczy poza Europą ułatwienie procedur administracyjnych dla przyjmowania studentów lub badaczy spoza obszaru Unii Europejskiej stworzenie systemu uznawalności dyplomów uczelni europejskich na terytorium UE

*	Przez fragmentaryzację rozumie się podział na: wydziały, departamenty (katedry), zakłady, laboratoria.
**	Można do nich zaliczyć np. jakość procesu kształcenia, osiągnięcia badawcze, liczbę grantów badawczych realizowanych przez pracowników naukowych, liczbę publikacji naukowych kadry dydaktycznej czy częstotliwość jej cytowań, liczbę przyznanych wyróżnień, jakość związków partnerskich nawiązywanych z sektorem przemysłowym.
***	Inaczej należy traktować czołowy uniwersytet czy ośrodek badawczy, a inaczej prowincjonalny uniwersytet, który nie posiada silnego zaplecza badawczego, ale integruje studentów z grup defaworyzowanych.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Delivering on the Modernisation Agenda for Universities: Education, Research and Innovation, Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, COM(2006) 208 final, Bruksela, 10.05.2006, s. 5-10
Zaprezentowane przez Komisję Europejską propozycje wprowadzenia zmian i udoskonaleń w funkcjonowaniu uniwersytetów na obszarze UE świadczą, iż jest ona zdolna do pełnienia roli katalizatora w procesie ich modernizacji²⁸. Istotną rolę w tym ostatnim przedsięwzięciu upatruje się w możliwości nawiązywania dialogu pomiędzy ośrodkami akademickimi, instytucjami (przede wszystkim pracodawcami) a władzami regionalnymi - w celu promowania partnerstwa. Środki na ten cel mogą być pozyskiwane z funduszy strukturalnych. Zainteresowane podmioty powinny z nich skorzystać, bowiem przy ich pomocy mogą osiągnąć efekt synergii pomiędzy działalnością edukacyjną, badawczą oraz innowacyjną.

Postępująca globalizacja wymusza na instytucjach szkolnictwa wyższego intensyfikację wysiłków mających na celu tworzenie nowoczesnej oferty odpowiadającej potrzebom międzynarodowych odbiorców (zarówno studentów, jak i kadry profesorskiej). Ośrodki uniwersyteckie, dysponując szerokim instrumentarium koncentrującym się na stałym podnoszeniu jakości procesu kształcenia oraz efektywności działalności badawczej, są instytucjami aktywnie wspierającymi rozwój współczesnych społeczeństw.

Podsumowanie

Autorka starała się ukazać w opracowaniu, jakim wyzwaniom muszą sprostać uniwersytety, by aktywnie uczestniczyć w procesie budowania gospodarki opartej na wiedzy. Ich rola w tym procesie jest nie do przecenienia, gdyż stanowią one jedno z niezbędnych ogniw dynamizujących jej rozwój. W nowych warunkach, w których przyszło funkcjonować uniwersytetom, a także w coraz bardziej wymagającym otoczeniu konkurencyjnym tylko niektóre z nich będą odnosiły korzyści z tytułu własnej działalności. Inne zostaną zmarginalizowane albo uzyskają status prowincjonalnego ośrodka akademickiego mającego istotne trudności w dostosowaniu się do panujących warunków.

Zglobalizowany świat narzuca pewne schematy funkcjonowania, które z konieczności należy zaakceptować. Walka z nimi na dłuższą metę nie ma bowiem sensu i może przynieść same straty. Również i tym modelom powinny się podporządkować ośrodki akademickie. Międzynarodowa konkurencja wymusza niejako, by uczelnie zadały sobie pytanie, jak wzmacniać własną pozycję na rynku "bez granic" i jakie instrumenty wykorzystywać do tego celu. Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi, gdyż każdy uniwersytet musi ją sam wypracować, dostosowując swoją działalność do potencjału, jakim dysponuje i środowiska, w którym działa.

Bibliografia

• M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi wyd. 3 poprawione, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005.
• J. Baruk, Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
• Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, Delivering on the Modernisation Agenda for Universities: Education, Research and Innovation, COM (2006) 208 final, Bruksela, 10.05.2006.
• C. Dahlman, T. Anderson, Korea and the Knowledge-based Economy. Information Society, OECD, World Bank Institute, 2000.
• P. Davenport, Universities and the Knowledge Economy, "Ivey Business Journal" 2001, maj-czerwiec.
• J. L. Davis, A Revolution in Teaching and Learning in Higher Education: The Challenges and Implications for the Relatively Traditional University, "Higher Education in Europe" 2001, t. XXVI, nr 4.
• Education at a Glance 2009: OECD Indicators, www.oecd.org/edu/eag2009.
• Europe in Figures, "Eurostat Yearbook 2006-2007", 2007.
• Ch. Evans, Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2005.
• Growing Regions, Growing Europe, Fourth Report on Economic and Social Cohesion, Komisja Europejska, maj 2007.
• K. Klimek-Michno, Magister to za mało, "Dziennik Polski", 15.09.2009.
• K. Leja, Uniwersytet społecznie odpowiedzialny - przykład AGH, "e-mentor" 2009, nr 4 (31).
• N. Longworth, Learning Cities, Learning Regions, Learning Communities. Lifelong Learning and Local Government, Routledge, Londyn/Nowy Jork 2006.
• B.A. Lundvall, B. Johnson, The Learning Economy, "Journal of Industrial Studies" 1994, t. 1, nr 2.
• A. Marszałek, Rola ośrodków akademickich w promowaniu zachowań przedsiębiorczych wśród studentów i absolwentów, "Edukacja. Studia - Badania - Innowacje" 2006, nr 2.
• A. Marszałek, Uniwersytet przedsiębiorczy jako odpowiedź na wyzwania XXI wieku, "Przegląd Organizacji" 2008, nr 9.
• A. Marszałek, Budowanie konsorcjów edukacyjno-badawczych oraz współpracy pomiędzy ośrodkami akademickimi, "e-mentor" 2008, nr 4 (26).
• G. Neave, Cywilizacja globalna i wartości kulturowe: wizja powszechnej szczęśliwości czy apokryf?, "Nauka i Szkolnictwo Wyższe" 1996, nr 8.
• K. Pawłowski, Przyszłość polskiego szkolnictwa wyższego w kontekście wyzwań postawionych przed uczelniami europejskimi przez Komisję Europejską, [w:] J. Woźnicki (red.), Model współdziałania uczelni publicznych i niepublicznych - stan obecny i perspektywy, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych i Instytut Wiedzy, Warszawa 2004.
• P.W.B. Phillips, Regional System of Innovation as Modern R&D Entrepots: the Case of the Saskatoon Biotechnology Cluster, paper presented at the Innovation Systems Research Network Annual Meeting, Quebec City, Canada, 2002, [za:] J. Malecki, Technology and Economic Development: The Dynamic of Local, Regional and National Competition, Longman, Harlow 1997.
• P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
• P. Sheehan, Universities in the Knowledge Economy, [w:] R. Mansell, R. Samarajiva, A. Mahan (red.), Networking Knowledge for Information Societies: Institutions and Intervention, Delft University Press, Delft, The Netherlands 2002.
• Słownik języka polskiego, tom 1, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 1988.
• G. Tumpel-Gugerell, P. Mooslechner, Introduction: Structural Reform and Competitiveness - the Position and Future of an Integrated Europe, [w:] G. Tumpel-Gugerell, P. Mooslechner (red.), Structural Challenges for Europe, Edward Elgar, Cheltenham (UK) 2003.
• M. Trocki, B. Grucza (red.), Zarządzanie projektem europejskim, PWE, Warszawa 2007.