Wprowadzenie

Społeczna odpowiedzialność staje się przedmiotem celowego i racjonalnego działania w teorii i praktyce funkcjonowania współczesnych przedsiębiorstw. Można przypuszczać, iż przedsiębiorstwo, które w sposób świadomy i zaplanowany podejmuje działania odpowiedzialne społecznie, zyska zaufanie i poparcie nie tylko swoich pracowników czy akcjonariuszy, ale i klientów, dostawców, społeczności lokalnej - co może stać się istotnym czynnikiem jego konkurencyjności i rozwoju. Autorka niniejszego opracowania podejmuje dyskusję nad celowością i zasadnością adaptowania założeń i instrumentarium koncepcji społecznej odpowiedzialności do warunków funkcjonowania małego przedsiębiorstwa, rozpatrując przejawy oraz dylematy związane z jej stosowaniem. Rozważania mają charakter teoretyczno-empiryczny¹. Otoczenie gospodarcze współczesnych przedsiębiorstw nacechowane jest wysokim stopniem nieprzewidywalności, zmienności oraz zawirowań, "wzmocnione" wielowymiarowym kryzysem implikującym daleko idące zmiany w systemie wartości, relacji międzyludzkich i kompetencji. Sytuacja ta wymaga od nich - bardziej niż kiedykolwiek - reakcji, w postaci redefinicji działalności, poprzez m.in. przyjęcie nowych lub zmodyfikowanych zasad oraz instrumentarium zarządzania, a także analizy i budowy trwałych związków z kluczowymi interesariuszami (mającymi niebagatelny wpływ na obecne i przyszłe losy podmiotów gospodarczych, niezależnie od ich formy, wielkości czy przedmiotu działalności). Wobec tego właściciele i kadra zarządzająca dążą do bardziej zrównoważonego i ostrożnego funkcjonowania, przyjmując raczej obraz "zachowawczego gracza" niż "odważnego ryzykanta", skłonnego do ekspansywnych i agresywnych działań. Tym samym coraz wyraźniej zyskuje na znaczeniu społeczny wymiar działalności, wzmocniony odpowiedzialnością i zaangażowaniem. Jedną z koncepcji, która niejako wychodzi naprzeciw oczekiwaniom przedsiębiorstw realizujących w równej mierze swoje cele ekonomiczne i społeczne, "wsłuchujących" się w potrzeby różnych grup interesu oraz hołdujących zasadzie długookresowego wewnętrznego i zewnętrznego zrównoważonego rozwoju, opartego na społecznym dialogu, jest społeczna odpowiedzialność.

Literatura przedmiotu i badania z zakresu społecznej odpowiedzialności dotyczą głównie dużych przedsiębiorstw - i to przeważnie o globalnym zasięgu działania - w niewielkim stopniu poruszając problemy małych. W związku z tym istnieje potrzeba adaptowania zasad i instrumentarium społecznej odpowiedzialności do specyfiki funkcjonowania małych przedsiębiorstw, którym również trudno jest funkcjonować w kryzysowej rzeczywistości. Stąd warto zastanowić się czy, które i w jakich warunkach małe przedsiębiorstwa są - albo mogą stać się - społecznie odpowiedzialne? Odpowiedź wymaga zarówno rozważań teoretycznych, dotykających przede wszystkim fundamentalnych kwestii związanych z samym kontekstem społecznej odpowiedzialności, jak i praktycznej weryfikacji zagadnienia, ujawniającej kluczowe problemy tychże przedsiębiorstw.

Czym jest społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa?

Teoretyczny dorobek z zakresu społecznej odpowiedzialności zawiera wiele propozycji rozumienia tej złożonej i niejednoznacznej kategorii. Tym samym nie jest łatwa również próba zdefiniowania społecznej odpowiedzialności, która najczęściej pojawia się w ujęciu zobowiązań społecznych, reakcji społecznej lub społecznej wrażliwości². Ponadto jest to kategoria interdyscyplinarna, zawierająca w sobie zarówno spojrzenie z punktu widzenia nauk ekonomicznych, jak i społecznych, a także filozofii - zwłaszcza etyki.

Początkowo koncepcja społecznej odpowiedzialności formułowana była głównie na gruncie określenia źródeł odpowiedzialności, czego przejawem było skupianie się raczej na określeniu zasad moralnych w działalności przedsiębiorstwa niż na próbie określenia zakresu i przedmiotu ponoszonej odpowiedzialności³. Prekursor klasycznego ujęcia - A. Carnegie - uważał, iż społeczna odpowiedzialność oparta jest na zasadzie miłosierdzia i włodarstwa. Zasada miłosierdzia to doktryna odpowiedzialności społecznej - wymagająca, aby szczęśliwsi członkowie społeczeństwa wspomagali bezrobotnych, niepełnosprawnych, chorych i starszych. Natomiast zasada włodarstwa to biblijna doktryna - wymagająca, aby zamożni ludzie - posiadacze kapitału - traktowali siebie wyłącznie jako włodarzy powierzonego im majątku, działając na rzecz całego społeczeństwa⁴. Milton Friedman był zdania, iż społeczna odpowiedzialność to działalność nienastawiona na maksymalizację zysku, biorąca pod uwagę korzyści grup społecznych niebędących udziałowcami firm. Według Friedmana istnieje tylko jeden jedyny rodzaj społecznej odpowiedzialności ze świata biznesu - wykorzystywać swe zasoby i podejmować działalność w celu zwiększenia własnych zysków na tyle, na ile pozostaje to zgodne z regułami gry... [i] przyjmować otwartą i wolną konkurencję, bez podstępów i oszustw⁵. Natomiast L. Zbiegień-Maciąg definiuje społeczną odpowiedzialność jako moralną odpowiedzialność firmy i zobowiązanie do rozliczania się przed społeczeństwem ze swojej działalności, zwłaszcza przed grupami wewnętrznymi - właścicielami i pracownikami oraz grupami zewnętrznymi - akcjonariuszami i klientami, władzami lokalnymi, grupami nacisku, ruchami ekologicznymi i konsumenckimi, dostawcami oraz kooperantami i administracją państwową⁶.

Inna grupa definicji stworzona została przez międzynarodowe organizacje. Na przykład Światowa Rada Biznesu ds. Zrównoważonego Rozwoju przestawia społeczną odpowiedzialność jako zachowanie przedsiębiorstwa wobec społeczeństwa, polegające na stałym zaangażowaniu biznesu w etyczne postępowanie i przyczynianie się do ekonomicznego rozwoju z równoczesnym ulepszaniem życia pracowników i ich rodzin, jak również lokalnej społeczności i całego przedsiębiorstwa⁷. Natomiast Komisja Europejska w dokumencie nazwanym Zieloną Księgą przedstawia społeczną odpowiedzialność jako dobrowolne uwzględnianie przez przedsiębiorstwo zagadnień społecznych i ekologicznych w działalności gospodarczej, wychodzące poza wymogi prawne i zobowiązania wynikające z umów. Według Zielonej Księgi społeczna odpowiedzialność jest koncepcją, zgodnie z którą przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają problematykę społeczną i ekologiczną w swojej działalności komercyjnej i stosunkach z interesariuszami⁸. Inni (K. Davis i R. Blomstrom) są zdania, iż społeczna odpowiedzialność polega na tym, że przedsiębiorstwa ponoszą nie tylko odpowiedzialność ekonomiczno-prawną, ale zobowiązane są również do podejmowania takich działań, które będą przyczyniać się do ochrony i pomnażania dobrobytu społecznego⁹.

Koncepcja społecznej odpowiedzialności znajduje tyleż samo zwolenników, co przeciwników (tabela 1). Jedni prezentują stanowisko, iż na przedsiębiorstwo składa się przede wszystkim podsystem społeczny, którego stabilność zależy od "wsłuchiwania się" w potrzeby i oczekiwania wielu społecznych grup interesu, a koncepcją, która temu odpowiada - tworzącą ład i ułatwiającą dialog - jest społeczna odpowiedzialność. Ponadto przedsiębiorstwo jest nie tylko podmiotem praw i obowiązków, ale także odpowiedzialności za swoją działalność w wymiarze ekonomicznym, prawnym i społecznym. Oponenci natomiast twierdzą, iż podstawowym powodem istnienia przedsiębiorstwa jest pomnażanie zysku, a więc skupienie swych działań głównie na realizacji praktycznych celów ekonomicznych, a nie działalność z pobudek moralnych. Zarzuca się nawet przedsiębiorstwu brak "umiejętności społecznych".

Tabela 1. Argumenty za i przeciw społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa

Argumenty za społeczną odpowiedzialnością	Argumenty przeciw społecznej odpowiedzialności
Działalność gospodarcza stwarza problemy i dlatego przedsiębiorstwa powinny uczestniczyć w ich rozwiązywaniu. Przedsiębiorstwa to również grupy społeczne. Przedsiębiorstwa posiadają niezbędne zasoby do rozwiązywania problemów społecznych. Przedsiębiorstwa są partnerami w gospodarce, tak jak rząd i społeczeństwo.	Celem działalności gospodarczej jest przysparzanie zysków właścicielom. Zaangażowanie w problemy społeczne daje przedsiębiorstwu możliwość wywierania wpływu. Istnieje możliwość konfliktu interesów różnych grup. Przedsiębiorstwa nie mają kompetencji w kierowaniu programami społecznymi.

Źródło: R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1996, s. 150

Podsumowując krótki przegląd wybranych definicji społecznej odpowiedzialności, należy stwierdzić, iż społeczna odpowiedzialność:

• jest aktualną, dynamiczną i ewoluującą koncepcją, ułatwiającą efektywne i "przejrzyste" zarządzanie przedsiębiorstwem;
• stając się przedmiotem celowego i racjonalnego działania, może stać się podmiotem zarządzania;
• w przeważającej mierze odnosi się do tworzenia, podtrzymywania i świadomego kształtowania trwałych relacji ze wszystkimi grupami bezpośrednio i pośrednio zainteresowanymi funkcjonowaniem przedsiębiorstwa;
• może występować w wymiarze ekonomicznym, prawnym, etycznym lub filantropijnym¹⁰.

Literatura przedmiotu proponuje modele społecznej odpowiedzialności¹¹ oparte z jednej strony na stopniowaniu odpowiedzialności oraz jej relacji z zyskownością przedsiębiorstwa albo etycznością (modele: after profit obligation i before profit obligation), poprzez modele określające zakres działań społecznie odpowiedzialnych (modele: społecznego obowiązku, społecznego wkładu, społecznego reagowania, społecznego zarządzania), z drugiej zaś oparte głównie na aspektach strategicznych (modele strategii odpowiedzialności społecznej).

Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa może być rozpatrywana także w wymiarach:

• wewnętrznym - skierowanym do wewnętrznych grup interesu w przedsiębiorstwie, czyli właścicieli (akcjonariuszy, udziałowców), kadry menedżerskiej (w tym najwyższej kadry - zarządu, rady nadzorczej czy też kierowników średniego szczebla), pozostałych grup pracowniczych, związków zawodowych;
• zewnętrznym - adresowanym do interesariuszy funkcjonujących w otoczeniu bliższym i dalszym przedsiębiorstwa, czyli klientów, dostawców, konkurentów, instytucji finansowych (w tym kredytodawców), detalistów, hurtowników, wierzycieli, inwestorów, przedstawicieli administracji państwowej i samorządowej (agencje regulacyjne, tzw. policja administracyjna - inspekcje pracy, sanitarne, ochrony środowiska, nadzór budowlany itd.), organizacji gospodarczych (stowarzyszenia zawodowe, izby handlowe), społeczności lokalnych, organizacji społecznych, mediów, instytucji międzynarodowych.

W opracowaniu przyjęto, iż społeczna odpowiedzialność oznacza ekonomiczne, prawne, etyczne lub filantropijne zobowiązanie każdego przedsiębiorstwa względem wewnętrznych i zewnętrznych grup społecznych oraz jest ona przedmiotem celowego, racjonalnego i zinstytucjonalizowanego działania, które może stać się źródłem przewagi konkurencyjnej.

Specyfika małego przedsiębiorstwa a społeczna odpowiedzialność

Znaczenie małych przedsiębiorstw w: tworzeniu potencjału gospodarczego, generowaniu nowych miejsc pracy, racjonalizacji alokacji zasobów, aktywności w podejmowaniu ryzyka i zmian, podnoszeniu konkurencyjności gospodarki - jest niezaprzeczalne. Doświadczenia krajów, które osiągnęły dobrobyt społeczno-gospodarczy, wykazują, iż małe przedsiębiorstwa korzystnie wpływają na dynamikę rozwoju gospodarczego, uzupełniają rynek w zakresie produkcji towarów i świadczenia usług, ożywiają gospodarkę lokalną. W praktyce oznacza to, że stanowią prawidłowość rozwojową każdej gospodarki rynkowej.

W miarę wzrostu znaczenia małych przedsiębiorstw i postrzegania ich jako istotnego elementu gospodarki rośnie zainteresowanie refleksją teoretyczną nad charakterem i specyfiką zarządzania oraz warunkami ich funkcjonowania i rozwoju. Warto zatem rozważać kwestie dotyczące koncepcji społecznej odpowiedzialności w odniesieniu do małych przedsiębiorstw ze względu na szereg specyficznych jakościowych cech, dzięki którym mogą pretendować do miana przedsiębiorstw społecznie odpowiedzialnych. W kontekście analizy czynnikowej wśród cech sprzyjających ujawnianiu w małym przedsiębiorstwie postaw społecznie odpowiedzialnych można wyróżnić m.in.:

• dynamizm, elastyczność oraz otwartość działalności;
• szybką reakcję na zmiany w otoczeniu, rozwijanie swojego kapitału strukturalnego zewnętrzno-relacyjnego, związanego z tworzeniem dobrych relacji z interesariuszami (zwłaszcza z tymi z bliższego otoczenia)¹²;
• indywidualizację produkcji i świadczenie usług (bliskość rynku) dostosowywanych do zmieniających się potrzeb klientów, jak też szczególną dbałość o klientów (bliskie i częste kontakty) oraz dostawców;
• szybkie reagowanie na wewnętrzne problemy - przedsiębiorczy właściciele reagujący na otwierające się możliwości oraz poprzez bliski kontakt z pracownikami, "wsłuchujący się" w ich potrzeby;
• dominację właściciela w zarządzaniu przedsiębiorstwem, którego poziom świadomości, wiedza, cechy charakteru, doświadczenie, sposób postępowania oraz przyjmowany, deklarowany i przestrzegany określony zestaw wartości, rzutują na prowadzenie firmy, kontakty z pracownikami i relacje z otoczeniem¹³.

Cechy sprzyjające ujawnianiu postaw społecznie odpowiedzialnych w większości badanych przedsiębiorstw znajdują się w opozycji do faktycznej realizacji zasad społecznej odpowiedzialności (tabela 2).

Tabela 2. Przejawy społecznej odpowiedzialności w małym przedsiębiorstwie

L.p.	Rodzaje/obszary społecznej odpowiedzialności	Opis obszaru	Przejawy
1.	Ekonomiczny	Jest on podstawą społecznej odpowiedzialności. To oznacza, że przedsiębiorstwo ma być przede wszystkim zyskowne albo przynajmniej nie może przynosić strat, w przeciwnym razie trudno jest mówić o społecznej odpowiedzialności. W tym przypadku przejawami odpowiedzialności są: zyskowność, maksymalizacja przychodów, minimalizacja kosztów, skuteczne strategie.	Uwaga właścicieli czy menedżerów w badanych małych przedsiębiorstwach w przewadze zdecydowanie bardziej zwrócona jest ku realizowaniu celów ekonomicznych niż społecznych. Ponadto okazuje się, iż wyraźna dominacja elementów ekonomicznych nad społecznymi w zarządzaniu małym przedsiębiorstwem nie mobilizuje przedsiębiorców do poszukiwania atutów przewagi konkurencyjnej w społecznym i intelektualnym obszarze działalności.
2.	Prawny	Przedsiębiorstwo, dążąc do zysku, musi działać zgodnie z prawem. Chodzi tu m.in. o przestrzeganie prawa w zakresie: prowadzenia działalności gospodarczej, ochrony środowiska, ochrony konsumenta, prawa pracy, zobowiązań biznesowych.	Społeczna odpowiedzialność prawna znajduje wśród właścicieli małych przedsiębiorstw duże uznanie, głównie ze względu na jej obligatoryjny charakter i wymierne konsekwencje ewentualnych nadużyć i zaniedbań. W tym wymiarze społecznej odpowiedzialności mali przedsiębiorcy upatrują najwięcej korzyści. Prawie cała grupa badanych przedsiębiorców deklarowała potrzebę oraz fakt przestrzegania prawa w prowadzonej działalności gospodarczej. Kwestie dotyczące spraw pracowniczych, ochrony klientów oraz środowiska były pozycjonowane niżej, a nawet pomijane, co może niepokoić i świadczyć o dość wybiórczym i wygodnym traktowaniu kwestii respektowania prawa.
3.	Etyczny/moralny	Wskazuje na konieczność działania w sposób godziwy, sprawiedliwy, uczciwy i należyty, w obszarze wolnym od jakiejkolwiek regulacji prawnej, tj. przestrzeganie norm etycznych, unikanie niewłaściwych zachowań, ujawnianie nieuczciwych praktyk.	Etyczny obszar funkcjonowania małych przedsiębiorstw, w opinii właścicieli małych firm, jest uznawany za ważny, ale nie najważniejszy w codziennej działalności. Etyczny wymiar działalności oceniany jest bardziej przez pryzmat supiektywnych odczuć właścicieli aniżeli rzeczywistych przejawów moralnego postępowania. Tylko jedno przedsiębiorstwo posiadało kodeks etyczny. Reszta respondentów deklarowała etyczne postępowanie w miarę potrzeb, uzależnione od kontekstu sytuacyjnego, jakości przepisów prawnych oraz wzorców i przyzwolenia społecznego.
4.	Filantropijny	Wiąże się ona z poświęceniem przez przedsiębiorstwo części zasobów na rzecz społeczeństwa, w celu udzielenia konkretnej pomocy, poprawy warunków życia czy rozwiązania problemów społecznych, np.: mecenat i sponsoring zdrowia, nauki, edukacji, sztuki, sportu, programy na rzecz społeczności lokalnej, działalność charytatywna, wolontariat pracowniczy.	Działalność charytatywna w badanych małych przedsiębiorstwach ma w większości charakter incydentalny i traktowana jest najczęściej w kategoriach narzędzia marketingowego, dokładnie public relations, a nie jako zaplanowany element systemu społecznej odpowiedzialności, będący konsekwencją działań ekonomicznych, prawnych i etycznych. Ponadto przedsiębiorcy najczęściej korzystają z ulg podatkowych z uwagi na działalność charytatywną i darowizny, przeznaczając swoje środki na wspieranie: miejsc kultu religijnego, imprez sportowych i kulturalnych w swoim miejscu zamieszkania, aktywności pozalekcyjnych szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, zaopatrywanie w żywność i odzież potrzebujących.

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych oraz M. Rybak, "Etyka menedżera - społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa", PWN, Warszawa 2004, s. 29-31 (opis obszarów)
Małe przedsiębiorstwa realizują koncepcję społecznej odpowiedzialności w sposób nieuporządkowany, incydentalny i ograniczony, nieuwzględniający jej wieloaspektowego charakteru. Społeczna odpowiedzialność jest w tym przypadku mniej formalna, a bardziej intuicyjna. Największe znaczenie dla właścicieli badanych firm mają obszary społecznej odpowiedzialności ekonomicznej i prawnej, zaś mniejszą wagę przywiązuje się do spraw etycznych. Filantropia jest małym firmom bliska, ale bardziej ze względu na jej utylitarny charakter, mający swoje odzwierciedlenie w ulgach podatkowych, niż jako chęć i przejaw dzielenia się z innymi swoimi dobrami. Tylko nieliczni respondenci wymieniali działalność charytatywną "z potrzeby serca", co nie nastraja pozytywnie, choć z drugiej strony skutki kryzysu usprawiedliwiają tego typu zachowania, podtrzymujące krytykę społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, które to, wedle owej krytyki, nie posiadają społecznych umiejętności. Społeczna odpowiedzialność traktowana jest w badanych przedsiębiorstwach często w ograniczony sposób, tzn. bardziej jako narzędzie public relations albo jednorazowa akcja charytatywna dla poprawy wizerunku, a nie jako celowa, racjonalna i wewnętrznie zintegrowana koncepcja.

Dylematy związane z realizacją założeń społecznej odpowiedzialności w małym przedsiębiorstwie

Forma i zakres realizacji koncepcji społecznej odpowiedzialności uzależnione są od licznych uwarunkowań, które dotyczą zarówno wnętrza przedsiębiorstwa, jak i jego otoczenia. Okazuje się, iż w przypadku małych przedsiębiorstw, które ze względu na wiele specyficznych cech powinny łatwiej realizować założenia koncepcji społecznej odpowiedzialności, rzeczywistość nie maluje się tak barwnie.

Funkcjonowanie małych przedsiębiorstw jest uzależnione - prócz wielu czynników o charakterze społecznym, ekonomicznym, prawnym - od stylu oraz efektów działalności właściciela, którego wiedza, umiejętności oraz doświadczenie przesądzają o jakości zarządzania firmą. To właśnie indywidualny, deklarowany i - co najważniejsze - przestrzegany system wartości istotnych dla właściciela małego przedsiębiorstwa determinuje podejście do realizacji wytycznych społecznej odpowiedzialności. Kręgosłup moralny przedsiębiorcy ma swoje odzwierciedlenie w każdym wymiarze funkcjonowania firmy. Stąd przyjęcie zarówno nowoczesnych zasad zarządzania, jak i zasad zarządzania społecznie odpowiedzialnego, będzie wynikało zazwyczaj z "nawyku" podejmowania decyzji oraz dokonywania wyborów ekonomicznych oscylujących między "człowiekiem ekonomicznym" a "człowiekiem społecznym" (czy empatycznym), uosobionym w przedsiębiorcy. Przedsiębiorca, który gospodarując w rzeczywistości ograniczonych dóbr oraz z zachowaniem racjonalności ekonomicznej, maksymalizuje przychody i minimalizuje koszty (niejednokrotnie socjalne), z wolna stanie przed koniecznością zmiany oblicza na bardziej ludzkie i etyczne w ramach działalności zgodnej z rachunkiem ekonomicznym¹⁴. Z dylematem wyborów w prowadzeniu działalności gospodarczej wiąże się proces ustalania i realizowania celów przedsiębiorstwa. W obliczu racjonalnego gospodarowania cele ekonomiczne ustępują miejsca celom społecznym¹⁵, stąd często występują rozbieżności w ich realizacji.

Ponadto cele przedsiębiorstwa wynikają z oddziaływania poszczególnych grup społecznych i ich interesów, występujących z różną siłą w różnych typach przedsiębiorstw. W przypadku małych przedsiębiorstw siła oddziaływania bliższego otoczenia oraz szczególny rodzaj stosunków społecznych wewnątrz organizacji stwarza pole do tworzenia trwałych relacji z interesariuszami. I tu problemem staje się fakt, iż owe interesy nie zawsze są zbieżne. Stąd niebezpieczeństwo, iż cele społeczne i ekonomiczne przedsiębiorstwa mogą być wewnętrznie sprzeczne. Wyzwaniem dla przedsiębiorcy będzie troska o równoważenie celów ekonomicznych i społecznych - w miarę możliwości - tym bardziej że jednym z nadrzędnych celów przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialnego jest przestrzeganie obowiązujących w nim reguł, podtrzymujących ład społeczno-ekonomiczny, w ramach których realizowane są podstawowe cele ekonomiczne.

Większość modeli społecznej odpowiedzialności¹⁶ prezentuje pogląd o priorytetowym znaczeniu zysku w działalności przedsiębiorstwa i związanej z tym pozornej wolności od zobowiązań społecznych. W myśl tego przyzwolenia przedsiębiorstwo osiągające niezadowalający poziom zysku nie będzie przeznaczało środków na cele społeczne, przyjmując za fundamentalną wartość tylko satysfakcjonujący zysk, co w powiązaniu z kryzysową rzeczywistością może doprowadzać do poważnych nadużyć. Opozycją do tego sposobu postępowania jest przypisanie priorytetowego znaczenia aspektom etycznym w zarządzaniu przedsiębiorstwem, gdzie moralna odpowiedzialność poszczególnych osób (w przypadku małego przedsiębiorstwa - przede wszystkim właściciela) za etyczne dokonywanie wyborów jest fundamentalnym elementem społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Każde przedsiębiorstwo jest zobowiązane do przestrzegania zakazów i nakazów moralnych oraz społecznych, w postaci norm i wzorców postępowania na każdym etapie, jak również w każdym wymiarze swojej działalności, a nie dopiero po osiągnięciu odpowiedniego progu zysku¹⁷. Wybór między dwoma stanowiskami leży w gestii przedsiębiorcy, a właściwie wynika z jego wiedzy i poziomu świadomości.

Inną problemową kwestią są wzorce działań społecznie odpowiedzialnych dla małych przedsiębiorstw. W skali międzynarodowej próbuje się opracować najlepsze sposoby oceny realizacji założeń społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Powstają standardy (m.in. SA8000, AA1000, GRI2000, ISO 26000) oraz modele, które z jednej strony porządkują i systematyzują społeczne działania, ułatwiając porównywanie przedsiębiorstw między sobą, z drugiej zaś w powierzchowny sposób traktują kluczowe obszary społecznej odpowiedzialności, nie uwzględniając kontekstu sytuacyjnego i złożoności kategorii, dlatego mogą stanowić tylko podstawowe wytyczne. Certyfikowanie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw nie cieszy się zbytnią popularnością w polskich firmach, zwłaszcza małych, a skomplikowane modele przystają bardziej do dużych organizacji. Istnieje więc potrzeba stworzenia specyficznych zasad zarządzania społeczną odpowiedzialnością w małym przedsiębiorstwie.

Kontynuując wątek poszukiwania wzorców i dobrych praktyk dla małych przedsiębiorstw, można stwierdzić, iż mogą one uczyć się zachowań społecznie odpowiedzialnych od dużych przedsiębiorstw, zwłaszcza tych o międzynarodowym czy globalnym zasięgu. Ale czy wielkie korporacje realizują w praktyce szczytne zasady społecznej odpowiedzialności? Okazuje się, że nie zawsze. Większość firm traktuje tę koncepcję bardziej w kategoriach promocji swojej działalności (reklama, public relations) niż jako przemyślaną, świadomie realizowaną, koncepcję zarządzania. Ponadto niepokojące przejawy agresywnej ekspansji oraz nieodpowiedzialnego zachowania korporacji na rynkach rozwijających się albo zacofanych gospodarczo (co implikuje poważne zagrożenia dla gospodarki globalnej) - mowa tu najczęściej o korporacjach, które przyjęły w swej działalności prymat maksymalizacji zysku za wszelką cenę - każą nie tylko nie brać przykładu z owej działalności, ale wymagają także jej wyraźnego napiętnowania oraz położenia nacisku społecznego, politycznego oraz instytucjonalnego w skali makro na szerzenie założeń i praktycznych procedur dla realizacji przejrzystej i efektywnej odpowiedzialności społecznej.

Znikome (w porównaniu do oczekiwanych wielkości) zainteresowanie przedsiębiorców kwestią społecznej odpowiedzialności wynika również z braku szybkich rezultatów zaangażowania ich wysiłków i środków w realizację zasad zarządzania społecznie odpowiedzialnego w pełnym zakresie. Dość trudne jest wykazanie korzyści finansowych, a dokładnie związku przyczynowo-skutkowego między społeczną odpowiedzialnością a wynikami finansowymi przedsiębiorstwa. Można natomiast dość łatwo określić korzyści, jakie może osiągnąć przedsiębiorstwo społecznie odpowiedzialne (w tym małe), zaliczając do nich m.in.: polepszenie wizerunku (w tym reputacji) przedsiębiorstwa, wzrost konkurencyjności, wzrost innowacyjności, kształtowanie społecznej kultury organizacyjnej, wzrost zaangażowania i motywacji pracowników, zainteresowanie potencjalnych inwestorów, poszerzający się krąg stałych i lojalnych klientów, dobre relacje z dostawcami, tworzenie pozytywnych relacji ze społecznością lokalną (wizerunek dobrego pracodawcy, wiarygodnego partnera, darczyńcy).

Lista problematycznych wątków związanych ze społeczną odpowiedzialnością nie kończy się oczywiście na dylematach związanych z wymiernymi efektami społecznie odpowiedzialnego zarządzania firmą (choć należą one do kluczowych). Jest swoistym przyczynkiem do dyskusji oraz zasygnalizowaniem ważności tematu, którego dalsza eksploracja wydaje się być konieczna.

Podsumowanie

Zainteresowanie koncepcją społecznej odpowiedzialności ewoluuje od teoretycznej debaty w stronę praktycznego poznania mechanizmów działań społecznie odpowiedzialnych, a przede wszystkim przygotowania przedsiębiorstwa na pojawiające problemy społeczne. Niezależnie od formy i zakresu prowadzonej działalności gospodarczej działania społecznie odpowiedzialne zaczynają się od odpowiedzialnego, etycznego i zgodnego z prawem zarządzania przedsiębiorstwem, zapewniającego mu stabilność ekonomiczną oraz trwałe relacje z grupami interesu zaangażowanymi w jego funkcjonowanie.

Odpowiedzialność społeczna powinna być praktyczna i ukierunkowana na osiąganie konkretnych wyników. Musi oferować rozwiązywanie rzeczywistych problemów, z którymi boryka się przedsiębiorstwo czy jego interesariusze. Skuteczne realizowanie koncepcji społecznej odpowiedzialności, a także docelowo zarządzanie obszarami społecznej odpowiedzialności w małym przedsiębiorstwie, wymaga stworzenia i zastosowania kompleksowego i zintegrowanego modelu czy zestawu zaleceń i procedur, uwzględniającego specyficzne czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Koncepcja społecznej odpowiedzialności powinna być świadomie realizowana i traktowana jako działanie prowadzące do określonych, obserwowalnych i wymiernych efektów, wyrażonych w korzyściach, stając się elementem systemu zarządzania przedsiębiorstwem. W przypadku małych przedsiębiorstw poziom świadomości właścicieli co do ważności tej kategorii, wiedza na temat korzyści oraz etyczne, zarządcze i organizacyjne przygotowanie przedsiębiorstwa do odpowiedniego reagowania na pojawiające się problemy społeczne mogą stworzyć możliwości budowania przewagi konkurencyjnej na tej bazie.

Bibliografia

• J. Adamczyk, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw. Teoria i praktyka, PWE, Warszawa 2009.
• R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1996.
• J. Nakonieczna, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw międzynarodowych, Difin, Warszawa 2008.
• M. Rybak, Etyka menedżera - społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2004.
• A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym przedsiębiorstwie, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
• M. Sułek, J. Świniarski, Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego, Bellona, Warszawa 2001.
• J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert Jr., Kierowanie, PWE, Warszawa 1997.
• L. Zbiegień-Maciąg, Etyka w zarządzaniu, PWN, Warszawa 1991.