Wprowadzenie

W opracowaniu zaprezentowano uwarunkowania prowadzenia studiów podyplomowych, wynikające z prognoz demograficznych, jak również z zaleceń określonych w Europejskich Ramach Kwalifikacji. Ilustracją możliwych kierunków działań jest przykład studiów podyplomowych prowadzonych na Wydziale Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej. Współczesne organizacje, których przewaga konkurencyjna jest budowana w oparciu o kapitał intelektualny, powinny przykładać dużą wagę do stałego poszerzania wiedzy i doskonalenia umiejętności swoich pracowników. Jest to również istotne ze względu na stale zmieniające się zapotrzebowanie na nowe kwalifikacje, wynikające głównie z postępu technologicznego. Podnoszenie kwalifikacji pozwala też na minimalizowanie wykluczeń spowodowanych niedostosowaniem wiedzy i umiejętności społeczeństwa do potrzeb rynku pracy. Najlepiej ilustruje to problem starszych pracowników, których kwalifikacje, szczególnie w zakresie nowoczesnych technologii, często nie odpowiadają wymaganiom pracodawców.

Deklaracja Bolońska wskazuje ogólne sposoby realizacji głównych celów UE, takich jak Europejska Przestrzeń Szkolnictwa Wyższego czy Europejska Przestrzeń Badawcza. Jednym z priorytetowych kierunków działań w tym zakresie jest wdrażanie systemów kształcenia ustawicznego (Life Long Learning)¹. Strategie kształcenia realizowane przez instytucje edukacyjne muszą być dostosowane do wymogów konkurencyjnego rynku pracy i możliwości wykorzystania najnowszych technologii w celu zwiększenia spójności społecznej, równości szans i jakości życia². Muszą również uwzględniać zalecenia zawarte w Europejskich Ramach Kwalifikacji (ERK). Działania zmierzające do stworzenia w Polsce Krajowych Ram Kwalifikacji skupiają się głównie na obszarze kształcenia formalnego, na programach studiów I i II stopnia. Pomimo, że ERK z założenia mają wspierać uczenie się przez całe życie, obserwuje się stosunkowo małe zainteresowanie programami realizowanymi w dynamicznie rozwijającym się kształceniu na studiach podyplomowych, które są podstawową formą uzupełniania kwalifikacji osób z wyższym wykształceniem.

Studia podyplomowe w strukturze szkolnictwa wyższego

Jedną z form działalności edukacyjnej prowadzonej przez uczelnie wyższe są studia podyplomowe, definiowane jako: forma kształcenia inna niż studia wyższe i studia doktoranckie, przeznaczona dla osób legitymujących się wyższym wykształceniem³. W ostatnich 15 latach obserwuje się w Polsce wzrastające zainteresowanie tą postacią kształcenia ustawicznego. W roku akademickim 2008-2009 liczba słuchaczy wynosiła 168,4 tys., tj. około trzykrotnie więcej niż w roku 1995. Wśród uczestników studiów podyplomowych około 34 proc. realizowało programy z zakresu ekonomii i administracji, 17 proc. - programy pedagogiczne, a 16 proc. - medyczne⁴ Studia podyplomowe prowadzą uczelnie publiczne i niepubliczne, a ich oferta obejmuje blisko 2000 różnych programów⁵. Duże zainteresowanie studiami o profilu ekonomicznym i menedżerskim wynika z dostrzegania konieczności uzupełniania wiedzy z tego zakresu przez osoby pełniące często funkcje kierownicze, jednakże mające inny profil wykształcenia. W przypadku podyplomowych studiów pedagogicznych motywacją do ich podejmowania jest najczęściej ubieganie się o status nauczyciela dyplomowanego. Obserwuje się stosunkowo małe zainteresowanie studiami podyplomowymi o charakterze technicznym. Jednakże wiele osób z wykształceniem technicznym podejmuje naukę na studiach podyplomowych o profilu menedżerskim⁶.

W roku akademickim 2008-2009 na studiach I i II stopnia i jednolitych studiach magisterskich uczyło się łącznie 1928 tys. osób, z czego jedynie 48,1 proc. na studiach stacjonarnych⁷. Studia niestacjonarne stanowią jedną z form kształcenia ustawicznego, jednakże trzeba brać pod uwagę fakt, że jedynie 37,7 proc. studentów tego typu studiów ma powyżej 24 lat⁸. Wynika z tego, że jest to forma studiów przeznaczona raczej dla osób, które nie dostały się na studia stacjonarne niż realizacja idei kształcenia przez całe życie.

Liczba słuchaczy studiów podyplomowych w roku akademickim 2008-2009 odpowiadała 8,7 proc. liczby studentów wszystkich form kształcenia formalnego oraz blisko 50 proc. liczby studentów przyjętych na studia niestacjonarne. Biorąc pod uwagę, że studia podyplomowe realizowane są w cyklu rocznym, można stwierdzić, że jest to segment rynku edukacji wyższej porównywalny ze studiami niestacjonarnymi, na który powinna być zwrócona szczególna uwaga.

Realizacja idei kształcenia przez całe życie, będącej jednym z priorytetów Unii Europejskiej, wymaga od uczelni zwrócenia w swoich strategiach większej uwagi na rozwój oferty studiów podyplomowych. Zwraca się uwagę na rosnące zapotrzebowanie na kształcenie w zakresie nauk ścisłych i technicznych (we wszystkich formach) oraz na kształcenie ustawiczne. Sugeruje się również, aby wdrożyć możliwość uznawania umiejętności i kompetencji zdobytych poza formalnym systemem edukacji⁹. Uznawanie kwalifikacji uzyskanych w sposób nieformalny jest też jednym z działań zawartych w ERK. Otwarcie się uczelni wyższych, szczególnie technicznych, na formy kształcenia przez całe życie staje się jednym z najważniejszych kierunków działań, co wynika ze stale zmniejszającej się liczby kandydatów na studia I stopnia, co potwierdzają prognozy demograficzne w grupie osób w wieku 19-24 lata, będących potencjalnymi kandydatami na studia.

Prognozy demograficzne

Uczelnie wyższe w Polsce muszą uwzględniać w swoich planach strategicznych prognozy demograficzne. Podstawową grupą zainteresowania jest populacja 19-latków, którzy są potencjalnymi kandydatami na studia. Ich liczba będzie spadać i w 2023 roku ulegnie zmniejszeniu w stosunku do 2007 roku o około 38 proc. (rysunek 1).

Rysunek 1. Prognoza liczby osób w wieku 19 lat do roku 2035 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Populacja studentów w wieku 19-24 lata będzie również spadać do roku 2025. W stosunku do roku 2007 zmniejszy się o około 45 procent. Stanowi to poważne zagrożenie dla systemu edukacji wyższej, który dysponuje dużym potencjałem kadrowym oraz infrastrukturalnym. Spadająca liczba potencjalnych kandydatów na studia może przynieść poważne skutki - z likwidacją niektórych kierunków studiów czy uczelni włącznie. W roku akademickim 2008-2009 przyjęto na polskich uczelniach na studia I stopnia i jednolite studia magisterskie blisko 466 tys. osób, z czego w publicznych szkołach wyższych około 288 tysięcy¹⁰. W roku akademickim 2008-2009 współczynnik skolaryzacji netto wynosił 40,6 procent¹¹. Biorąc pod uwagę, że dane te odzwierciedlają liczbę miejsc na pierwszym roku studiów na uczelniach publicznych i niepublicznych, utrzymanie naboru na pierwszy rok studiów na poziomie roku akademickiego 2008-2009 będzie skutkować podwyższeniem współczynnika skolaryzacji, co z kolei prowadzi do przyjmowania coraz gorszych kandydatów i obniżaniem jakości studiów.

Rozwiązaniem, które w pewnym stopniu może złagodzić skutki zmniejszania się liczby kandydatów na studia I stopnia, jest przygotowanie oferty studiów podyplomowych, które powinny być kierowane do odbiorców z innych grup wiekowych, np. starszych pracowników w wieku 45-64 lata. Jest to grupa szczególnie zagrożona przedwczesnym "wyjściem" z rynku pracy, wskutek niedostosowania kwalifikacji do zmieniających się wymagań. Tworzenie możliwości dokształcania w systemie pozaformalnym dla tych osób jest jednym z priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Bez względu na poziom wykształcenia jest to grupa, której aktywność edukacyjna jest niewielka (tabela 1)¹².

Tabela 1. Uczestnictwo grupy wiekowej 45-64 lata
w kształceniu ustawicznym (w %)

Przedział wieku	Jakakolwiek forma kształcenia	Kształcenie formalne	Kształcenie pozaformalne	Kształcenie nieformalne
45-49	33,9	2,0	18,0	24,3
50-54	28,3	0,9	13,4	21,8
55-59	22,3	0,2	8,6	18,5
60-64	16,0	-	3,5	14,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Dane w tabeli 1 nie sumują się do 100 proc., ponieważ poszczególne osoby mogły uczestniczyć w kilku formach kształcenia jednocześnie. Jest to grupa wymagająca ciągłego dostosowywania kwalifikacji do zmieniających się wymagań pracodawców. W wielu przypadkach są to pracownicy, których edukacja zakończyła się wiele lat temu, na etapie kształcenia formalnego. Wynika to między innymi z tego, że to pokolenie nie ma wyrobionych nawyków dokształcania się, jednakże posiada duże doświadczenie praktyczne, które w żaden sposób nie jest certyfikowane. Potwierdza to relatywnie wysoki wskaźnik udziału w kształceniu nieformalnym. ERK stwarzają możliwości uznawania kwalifikacji wynikających ze zdobytego doświadczenia, co jednakże wymaga stworzenia formalnych struktur weryfikujących te kompetencje.

Pracownicy z grupy wiekowej 45-64 lata, z wyższym wykształceniem, mogą stać się docelową grupą dla uczelni wyższych. Jest to grupa liczna, która w niedalekiej przyszłości będzie się zwiększać (rysunek 2), zatem można do niej kierować ofertę studiów podyplomowych, dostosowanych do jej potrzeb i możliwości oraz uwzględniającą możliwość uznawania kwalifikacji wynikających ze zdobytego doświadczenia zawodowego.

Rysunek 2. Prognoza liczby osób w wieku 45-64 lat do roku 2035 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
W perspektywie 10 lat zwiększanie się liczebności tej grupy wiekowej spowoduje z jednej strony poważny problem społeczny, a z drugiej zaś może stać się szansą dla uczelni, jeżeli zostanie potraktowana jako odbiorca nowej oferty edukacyjnej.

Europejskie Ramy Kwalifikacji

W 2006 roku Komisja Europejska zainicjowała prace nad ustanowieniem Europejskich Ram Kwalifikacji. Celem tych działań było stworzenie wspólnych zasad, które umożliwiłyby państwom członkowskim, pracodawcom i jednostkom porównywanie ze sobą umiejętności i kompetencji zdobywanych w różnorodnych systemach kształcenia i szkolenia funkcjonujące w różnych krajach UE. Wprowadzenie ram rozważane było w kontekście mobilności pracowników oraz ułatwienia im rozwoju w różnych systemach kształcenia przez całe życie. Jest to realizacja zapisów Strategii Lizbońskiej, związanych z budowaniem gospodarki opartej na wiedzy, gdzie kształcenie ustawiczne odgrywa kluczową rolę. Bezpośrednio jest to jeden z efektów programu działań w zakresie kształcenia Edukacja i szkolenie 2010¹³. ERK są narzędziem, które ma służyć upowszechnianiu idei kształcenia się przez całe życie, na wszystkich poziomach, w obszarze całego zakresu kwalifikacji, od podstawowego obowiązku szkolnego do szczebla akademickiego. Formalnie ERK zostały przyjęte przez Parlament Europejski i Radę w kwietniu 2008 roku¹⁴.

Europejskie Ramy Kwalifikacji nie mają charakteru obligatoryjnego, stanowią jedynie zalecenia dla odpowiednich instytucji krajów członkowskich. Ich celem nie jest szczegółowe definiowanie określonych kwalifikacji i kompetencji jednostek. Stanowią one pewien punkt odniesienia dla tworzonych krajowych systemów kwalifikacji. Ramy mają stanowić dla państw członkowskich wsparcie ułatwiające zapewnienie przejrzystości oraz promowanie mobilności pracowników i kształcenia się przez całe życie. Ze względu na swój nieobligatoryjny charakter ich wdrażanie w krajach członkowskich powinno uwzględniać krajowe prawo oraz stosowane praktyki.

Ważnym problemem, związanym z doskonaleniem kompetencji jednostek, do tej pory nieuregulowanym w krajowym systemie edukacji, jest walidacja efektów uczenia się pozaformalnego i nieformalnego¹⁵. Często bowiem wiedza i umiejętności zdobyte poprzez wieloletnie doświadczenie zawodowe i samokształcenie nie są w żaden sposób certyfikowane. Utrudnia to wielu osobom karierę zawodową, a pracodawcom prowadzenie właściwej polityki zatrudnienia.

ERK powinny zatem przyczyniać się do unowocześnienia systemów kształcenia i szkoleń, do powiązania kształcenia i szkolenia z zatrudnieniem oraz do budowania mostów między uczeniem formalnym, pozaformalnym i nieformalnym, a tym samym prowadzić do walidacji efektów uczenia się poprzez praktyczne doświadczenia¹⁶.

Efekty kształcenia

Tworzenie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego wiąże się z wprowadzaniem daleko idących zmian w sposobie opracowywania programów we wszystkich formach kształcenia realizowanych na uczelniach wyższych. ERK określają ogólne kierunki oraz zakres zmian. Każdy kraj członkowski jest zobowiązany do stworzenia Krajowych Ram Kwalifikacji, które będą regulować sposób tworzenia i realizacji programów na szczeblu krajowym. Podstawowa zmiana dotyczy sposobu spojrzenia na tworzenie programów kształcenia. Postuluje się odejście od budowania programów z perspektywy wykładowcy, a więc zorientowanych na przekazywanie treści programowych, na korzyść postrzegania procesu edukacyjnego z perspektywy studenta, czyli zwrócenia uwagi na efekty kształcenia¹⁷. Efekty uczenia się oznaczają określenie tego, co uczący się wie, rozumie i potrafi wykonać po ukończeniu procesu uczenia się, które dokonywane jest w kategoriach wiedzy, umiejętności i kompetencji¹⁸.

Obecnie obowiązujące standardy kształcenia dla poszczególnych kierunków studiów określają kwalifikacje, skupiające się głównie na wiedzy, jaką powinien dysponować absolwent po ukończeniu studiów oraz na treściach programowych, jakie powinny być zrealizowane w ramach poszczególnych modułów programu studiów. Przy opisie treści programowych podawane są, co prawda, efekty kształcenia - umiejętności i kompetencje, jednakże najczęściej formułowane są one w kategoriach zrozumienia przekazywanych treści programowych, np. w zakresie podstaw zarządzania: rozumienia istoty i mechanizmów funkcjonowania organizacji; rozumienia zasad, prawidłowości i instrumentów zarządzania; opisu i analizy problemów zarządzania¹⁹. Tak sformułowane efekty kształcenia nie spełniają wymagań stawianych przez ERK. Istotą i nadrzędnym celem nowocześnie pojmowanego procesu kształcenia jest spowodowanie, aby w wyniku zastosowania właściwych metod dydaktycznych student nauczył się, a nie żeby został nauczony²⁰.

Efekty kształcenia mogą być zdefiniowane dla pełnego programu studiów lub dla jego poszczególnych modułów. W przypadku studiów I i II stopnia powinien istnieć związek między planowanymi efektami kształcenia a przypisanymi do danego modułu punktami ECTS. Natomiast w przypadku programów studiów podyplomowych brak jest tego typu regulacji. Przedmiotom realizowanym w ramach studiów podyplomowych nie przypisuje się punktów ECTS. Są to na ogół programy autorskie, a więc w żaden sposób nie standaryzowane, za wyjątkiem studiów podyplomowych prowadzących do uzyskania certyfikowanych kwalifikacji.

Programy studiów podyplomowych

Rozszerzanie oferty edukacyjnej szkół wyższych, rozwijających kształcenie ustawiczne, powinno obejmować m.in. studia podyplomowe oraz tworzenie możliwości zdobywania certyfikatów potwierdzających kwalifikacje zdobyte w sposób nieformalny. W świetle przedstawionych prognoz demograficznych może to pomóc uczelniom w uniknięciu redukcji zakresu swojej działalności²¹.

Trudno sobie wyobrazić standaryzację programów studiów podyplomowych, na wzór podstawowych form studiów. Jednakże, jako jeden z ważnych obszarów edukacji wyższej, muszą być one dostosowane do zaleceń ERK. Studia podyplomowe, prowadzone najczęściej według autorskich programów, są weryfikowane przez rynek. Jeżeli programy są atrakcyjne dla potencjalnych odbiorców, studia takie są uruchamiane. Jednak, biorąc pod uwagę dużą konkurencję na tym rynku, konieczne jest przygotowywanie programów zgodnie ze standardami określanymi przez ERK. Dotyczy to konstrukcji programów, które obecnie najczęściej są przygotowywane z perspektywy nauczyciela, a powinny być ukierunkowane na efekty kształcenia.

Przykład Wydziału Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej
Wydział Zarządzania i Ekonomii od wielu lat prowadzi studia podyplomowe. Jest to jeden z głównych kierunków rozwoju dydaktyki w zakresie kształcenia ustawicznego, określonych w strategii funkcjonowania wydziału. Obecnie oferta wydziału obejmuje 28 różnych studiów podyplomowych, a przy okazji jest stale uaktualniana i dostosowywana do potrzeb rynku. Liczba słuchaczy na studiach podyplomowych realizowanych na wydziale w ostatnich latach wykazuje tendencję wzrostową (rysunek 3).

Rysunek 3. Liczba słuchaczy studiów podyplomowych i studentów studiów niestacjonarnych
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Wydziału Zarządzania i Ekonomii
Liczba słuchaczy studiów podyplomowych została zestawiona z liczbą studentów studiów niestacjonarnych I i II stopnia. Wzrost liczby studentów studiów niestacjonarnych w latach 2007-2008 wynika z uruchomienia nowego kierunku studiów - europeistyka (główny kierunek studiów prowadzonych na wydziale to zarządzanie). Natomiast przejściowy wzrost liczby słuchaczy studiów podyplomowych w roku 2006 wynika z tego, że w tym okresie realizowany był projekt dotyczący kilku edycji studiów, finansowany ze środków unijnych - co spowodowało przejściowy wzrost liczby słuchaczy. Na podstawie tych danych można stwierdzić, że zainteresowanie studiami niestacjonarnymi spada, natomiast wzrasta studiami podyplomowymi. Jednakże na rynku studiów podyplomowych Polski północnej istnieje duża konkurencja i oferty tych studiów powinny być stale doskonalone.

Jedną z możliwości poprawienia oferty jest przygotowanie programów studiów zgodnie z wymogami ERK, z wyraźnym wskazaniem efektów kształcenia, a nie tylko podawaniem treści programowych. Obecne programy są tworzone z punktu widzenia nauczyciela, a więc dają potencjalnemu kandydatowi jedynie informację, czego zostanie nauczony. Podawane są treści programowe, jakie będą realizowane w poszczególnych modułach. Ilustracją może być jeden z przedmiotów z programu studium podyplomowego Rachunkowość i finanse, w ramach którego realizowany jest moduł Rachunek kosztów. Opis zawiera syntetycznie przedstawiony zakres wiedzy, jaka ma zostać przekazana uczestnikom: przedmiot obejmuje zagadnienia dotyczące rachunku zysku i strat, przychodów i kosztów oraz wyniku finansowego w przedsiębiorstwie²². Na podstawie takiej informacji kandydat na studia może mieć problemy ze stwierdzeniem, czego faktycznie będzie mógł się nauczyć i jakie uzyska kompetencje. Takie sformułowanie programu przedmiotu może też stanowić problem dla prowadzącego zajęcia, jak dokonywać oceny słuchaczy. Program zyskałby na przejrzystości, jeżeli byłyby dla niego sformułowane efekty kształcenia. Poniżej została przedstawiona propozycja zdefiniowania efektów kształcenia.

Po zakończeniu realizacji przedmiotu słuchacz:

• dokonuje rozliczenia kosztów działalności podstawowej, pomocniczej i zarządu,
• sporządza oraz interpretuje porównawczy i kalkulacyjny rachunek zysków i strat,
• sporządza kalkulację kosztów jednostkowych produktów,
• opracowuje rozliczenia kosztów w czasie, dla celów rachunkowości i podatku dochodowego.

Drugi problem z programami studiów podyplomowych wynika z pewnej specyfiki kandydatów na te studia. W wielu przypadkach potencjalni słuchacze mają już pewną wiedzę, pochodzącą z doświadczenia, a celem ich udziału w tej formie kształcenia jest uzyskanie certyfikatu, który to potwierdzi, oraz ewentualne uzupełnienie kompetencji o nowe obszary tematyczne. Ważne jest więc uwzględnienie w przygotowywaniu organizacji studiów podyplomowych możliwości uznawania kompetencji uczestników. Jest to bez wątpienia utrudnienie organizacyjne, gdyż dla tych osób konieczne byłoby stworzenie warunków do sprawdzenia, czy ich wiedza i umiejętności odpowiadają założonym efektom kształcenia dla danego modułu.

Podsumowanie

Wdrażanie Europejskich Ram Kwalifikacji w szkolnictwie wyższym w Polsce jest obecnie na wstępnym etapie. Aktualnie prace koncentrują się na dostosowaniu programów studiów podstawowych do wymagań ERK. Wydaje się jednakże celowe uwzględnienie również problematyki studiów podyplomowych, będących podstawową formą dokształcania ludzi pracujących, mających już wyższe wykształcenie. Programy studiów podyplomowych powinny być budowane w oparciu o sformułowane efekty kształcenia.

Bibliografia

• Deklaracja bolońska i co dalej, Konferencja Rektorów Uniwersytetów Polskich, Uniwersytecka Komisja Akredytacyjna, Poznań 2004.
• Education and training in Europe: diverse systems, shared goals for 2010, European Commission, Directorate-General for Education and Culture, 2002.
• Informacja o wynikach rekrutacji na rok akademicki 2008/2009, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, 2009.
• A. Kraśniewski, Proces Boloński, to już 10 lat, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2009.
• Kształcenie dorosłych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009.
• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki, Dz. U. Nr 164, Załącznik 116, Standardy kształcenia dla kierunku studiów: Zarządzanie. Studia pierwszego stopnia.
• Szkoły wyższe i ich finanse w 2008 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009.
• Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym.
• Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (2008/C 111/01) z dnia 6.05.2008.