Wprowadzenie

Celem opracowania jest przedstawienie możliwości doskonalenia procesów zarządzania wiedzą. Autorzy upatrują ich w adaptacji najnowszych technologii informatycznych, zwanych technologiami wiedzy (zarządzania wiedzą), do potrzeb oceny jakości dydaktyki. Istotne są tu zwłaszcza technologie społecznościowe, funkcjonujące w środowisku Web 2.0, a w szczególności technologie sematyczne. Użycie tych ostatnich w odniesieniu do rozwiązań społecznościowych zapewni m.in. automatyzację wyszukiwania opinii i ocen, a także automatyzację badania ich wiarygodności. Zastosowanie tych technologii przyczyni się do rozwiązania problemów, z którymi niezadowalająco radziły sobie wcześniejsze koncepcje zarządzania oraz wspierające ich realizację technologie informatyczne. Kształcenie na studiach ekonomicznych to proces, który niewątpliwie jest i powinien być zarządzany. Proces kształcenia na uczelni (nauczania, uczenia się) jest systematycznym, planowym, zamierzonym i długotrwałym ciągiem ściśle ze sobą powiązanych czynności nauczyciela akademickiego i czynności studentów. Szerzej rozpatrywany - obejmuje cały ciąg czynności, które można uznać za zarządcze (administracyjne) i które rozpoczynają się od etapu przygotowawczego (planowania dydaktyki), a kończą się na etapie walidacji efektów kształcenia (analizy i kontroli jakości, monitorowania procesu) i analizie możliwości jego usprawniania. Wiążą się z tym także procesy weryfikacji kompetencji nauczycieli.

W opracowaniu skoncentrowano uwagę na najnowszej koncepcji zarządzania, jaką jest zarządzanie wiedzą. Ważnym elementem w pełni rozwiniętego systemu zarządzania wiedzą na uczelni są technologie informatyczne, wspomagające zarządzanie wiedzą. Są one różnorodne, a ich klasyfikacja napotyka na wiele trudności. Pomijając przegląd stosowanych klasyfikacji i pełniejszą analizę tego zagadnienia, można wyróżnić¹:

• technologie wspomagające lokalizację wiedzy niejawnej (lokalizację ekspertów),
• technologie gromadzenia wiedzy jawnej,
• technologie wspierające wydobywanie nowej wiedzy z zasobów wiedzy jawnej,
• technologie udostępniania wiedzy zgromadzonej w repozytoriach wiedzy jawnej,
• technologie wspomagające współpracę elektroniczną w zespole rozproszonym i zespołowe tworzenie wiedzy,
• technologie uczenia się (nabywania wiedzy),
• technologie integracji wiedzy i zintegrowanego udostępniania wiedzy (technologie portali korporacyjnych).

Wyróżnione powyżej technologie - skrótowo określone mianem technologii wiedzy - stanowią w dalszej części opracowania osnowę rozważań nad ich zastosowaniem w zarządzaniu procesem kształcenia na uczelni. Poniżej przedstawiono kierunki prac doskonalących wybrane technologie, których zastosowanie jest istotne ze względu na zarządzanie wiedzą na uczelni.

Doskonalenie lokalizacji wiedzy niejawnej (lokalizacja ekspertów)

Każda organizacja, także uczelnia, posiada konkretny potencjał ludzki z określonymi zasobami wiedzy pracowników i klientów. W przypadku uczelni dotyczy to nauczycieli i studentów. Poważnym problemem w każdym przypadku jest ustalenie, jakim rodzajem wiedzy dysponują poszczególne osoby. Zagadnienie to określa się mianem „lokalizacji ekspertów”. Jest ono szczególnie trudne w organizacjach dużych i rozproszonych terytorialnie. Aby ustalić miejsce (źródło), z którego może być pobrana i ewentualnie skodyfikowana poszukiwana wiedza, niezbędne są metody i narzędzia do poszukiwania źródeł wiedzy i tworzenia ich repozytoriów. Platformy e-learningowe oraz technologie Web 2.0 wychodzą naprzeciw problemom lokalizowania ekspertów dzielących się wiedzą w systemach blogów.

Problem „lokalizacji ekspertów” na uczelni dotyczy w równym stopniu studentów, nauczycieli akademickich, jak i pionu administracyjnego. Studenci często stają przed wyborem, który przedmiot jest najciekawszy lub który wykładowca najlepiej prowadzi zajęcia. Potrzebują oni miejsca wymiany wiedzy o przedmiotach i prowadzących je osobach. Druga grupa - nauczyciele akademiccy - często poszukuje wiedzy na temat zainteresowań pracowników innych katedr oraz możliwości współpracy badawczej z nimi. Natomiast władze uczelni poszukują wiedzy na temat oferowanych przez nią przedmiotów oraz pracy naukowców, a także najlepszych studentów. Co roku powstaje problem, komu przydzielić dany przedmiot i jak zmodyfikować siatki studiów, by lepiej dostosować je do oczekiwań studentów oraz rynku pracy.

Miejscem lokalizacji wiedzy niejawnej studentów, nauczycieli i administracji uczelni może być portal społecznościowy lub forum dyskusyjne. Rozwiązania te mogą prowadzić do integracji studentów oraz pracowników i wymiany informacji pomiędzy nimi. Dla władz uczelni mogą być także źródłem wiedzy o tym, jak są oceniane treści poszczególnych przedmiotów oraz indywidualna praca wykładowców.

Doskonalenie gromadzenia wiedzy jawnej niezbędnej w procesie kształcenia

Gromadzenie wiedzy w każdej organizacji, także na uczelni, jest jednym z najtrudniejszych problemów. Dzieje się tak dlatego, że obecnie liczba danych „reprezentujących” wiedzę rośnie wykładniczo², wiedza „starzeje się”, a musi być przechowywana często przez długi czas. Zasoby informacji są systematycznie i znacząco uzupełniane, co powoduje, że istotnym problemem staje się przerost informacji, które mogą być gromadzone w różnych systemach komputerowych, bazach danych, formatach i językach - zarówno programowania, jak i komunikacji. Istnieje także duża różnorodność narzędzi wspomagających selekcję danych dla celów zarządzania.

Obserwując rozwój technologii gromadzenia wiedzy, warto zauważyć, że pogłębia się integracja tych pierwotnie uznawanych za technologie zarządzania wiedzą (np. dokumentów WWW) z klasycznymi technologiami, klasyfikowanymi jako technologie zarządzania danymi (m.in. bazami danych). Przykładem są dokumenty dynamiczne, czyli dokumenty WWW tworzone na podstawie zapisów w bazach danych i aktualizujące te bazy. Innym dowodem na postępującą integrację technologii jest możliwość generowania dokumentów WWW przez systemy baz danych oraz gromadzenia ich w bazach danych (zwłaszcza bazach XML).

Wiedza niezbędna w procesie nauczania jest gromadzona w postaci zasobów dydaktycznych - przede wszystkim zasobów bibliotecznych, tradycyjnych i elektronicznych. Ponadto zasoby dydaktyczne gromadzi się w postaci dokumentów elektronicznych, w formacie PDF (np. e-booki), HTML, gif. Dokumenty te udostępnia się za pomocą poczty elektronicznej, stron internetowych, a coraz częściej platform e-learningowych.

Z punktu widzenia studenta istotnym miejscem gromadzenia wiedzy na uczelni mogą być blogi nauczycieli akademickich oraz uczelniane wiki. Także platforma e-learningowa, np. Moodle, powinna pełnić funkcję podstawowego repozytorium wiedzy. Wskazany byłby, zarówno z punktu widzenia studenta, jak i nauczyciela akademickiego, dostęp do znacznie większej liczby publikacji w formie książek elektronicznych.

Usprawnienie wydobywania nowej wiedzy z zasobów wiedzy jawnej

Problemem każdej uczelni jest wydobywanie nowej wiedzy z tej już zgromadzonej w repozytoriach. Przykładowo - dogłębna analiza opisów przedmiotów (tzw. sylabusów) może wykazać powtarzające się treści kształcenia oraz przedmioty wymagające modyfikacji. Analiza wiedzy zawartej w repozytoriach może wskazywać także dalszą ścieżkę rozwoju uczelni, nowe zagadnienia badawcze, jakie mogą zostać podjęte, oraz możliwości współpracy z biznesem. Sytuacja ta będzie miała pozytywny wpływ na poprawę jakości kształcenia na uczelni ekonomicznej, gdy uczelnie wzbogacą systemy zarządzania o narzędzia umożliwiające wydobywanie wiedzy z dostępnych repozytoriów.

Możliwości analizowania i rozumienia dużych wolumenów danych gromadzonych we współczesnych repozytoriach wiedzy, takich jak systemy WWW oraz hurtownie danych, są dużo mniejsze od możliwości ich zbierania i przechowywania. Interakcyjne przeszukiwanie repozytorium wiedzy jest ograniczone kwalifikacjami analityka. Poszukiwanie możliwości analizowania dużych zbiorów danych doprowadziło na przełomie lat 80. i 90. XX w. do powstania nowej technologii przetwarzania danych, znanej pod nazwą Data Mining, tłumaczoną na język polski jako: eksploracja danych, drążenie danych lub wydobywanie wiedzy. Jest to proces wydobywania informacji (wiedzy) z baz danych składających się na zasoby każdej organizacji.

Analiza dużych zbiorów danych w obszarze dydaktyki, powstających w długim okresie, wymaga wsparcia za pomocą hurtowni danych o procesach kształcenia. Niezadowalająco rozwiązany został problem wydobywania wiedzy z różnych repozytoriów (m.in. z baz danych systemu dziekanatowego, blogów, wiki, dokumentów itd.) i umieszczania jej w hurtowniach danych. Posiadanie odpowiedniego systemu odpowiedzialnego za analizę jakości wiedzy i procesów kształcenia, należącego do tzw. systemów klasy Business Intelligence, znacząco usprawniłoby zarządzanie wiedzą, dostarczając wiedzy wieloprzekrojowej.

Narzędzia tego typu rozwijane są systematycznie w biznesie. Należą do nich systemy ewolucyjne, wykorzystujące metody konekcjonistyczne w reprezentacji wiedzy, m.in.: sieci neuronowe, algorytmy genetyczne, algorytmy mrowiskowe³, czyniące procesy decyzyjne znacznie łatwiejszymi. Niestety, trudno liczyć na daleko idące usprawnienia na uczelniach, gdyż budowa takich systemów jest kosztowna.

Nową technologią kształcenia, która umożliwia nie tylko doskonalenie procesów kształcenia metodą learning by doing, ale także odkrywanie wiedzy o procesie kształcenia, są gry symulacyjne. Przykładem takiej gry jest eMusicWebGame, opracowana w ramach międzynarodowego projektu kierowanego przez prof. J.D. Seroena z ICHEC z Brukseli⁴, w którym uczestniczyli również pracownicy Katedry Inżynierii Wiedzy Akademii Ekonomicznej w Katowicach.

Doskonalenie udostępniania wiedzy zgromadzonej w repozytoriach wiedzy jawnej

Repozytoria wiedzy jawnej gromadzą wiedzę w celu jej udostępniania w odpowiedniej formie, w stosownym czasie i w sposób wymagany przez potrzebujących jej. Każda z technologii gromadzenia wiedzy oferuje odmienne możliwości jej udostępniania. Stanowi to przesłankę do integracji omówionych technologii gromadzenia, zwłaszcza na poziomie udostępniania wiedzy. Wyróżnia się dwie zasadnicze technologie: ssania (pull) i tłoczenia (push). Obie mogą zostać wykorzystane do udostępniania wiedzy zawartej w repozytoriach stosowanych w procesach kształcenia.

W technologii ssania student i pracownik uczelni, który potrzebuje określonej wiedzy, ma do dyspozycji system wyszukiwawczy pozwalający na lokalizację poszukiwanych informacji w wybranym repozytorium wiedzy. Wiedzę można zlokalizować np. według słów kluczowych. Współczesne systemy zarządzania wiedzą udostępniają także bardziej skomplikowane mechanizmy przeszukiwania plików zawierających informacje niestrukturalizowane. Mechanizmy te polegają m.in. na znajdywaniu dokumentów podobnych do zadanych. Odnajdywanie polega na zastosowaniu skomplikowanych algorytmów operujących na tekście, wyszukujących charakterystyczne hasła i konstrukcje frazeologiczne⁵. Przyszłościowym rozwiązaniem są wyszukiwarki oparte na technologiach semantycznych.

Technologia tłoczenia wiedzy polega na dostarczaniu wiedzy przez jej dostawcę zgodnie z ustalonymi zasadami. Jednym z rozwiązań jest dystrybucja wiedzy poprzez subskrypcję dokumentów elektronicznych, np. raportów. Innym sposobem są szkolenia elektroniczne (e-learning). W stosunku do zdobywania nowej wiedzy polegającego na wyszukiwaniu jej przez studenta lub pracownika uczelni usprawnia to dostarczanie standardowej wiedzy, skraca również czas dostępu do wiedzy, w przypadku gdy osoba poszukująca jest w stanie przewidzieć, że będzie mu ona potrzebna.

Poprawa komunikacji i współpracy elektronicznej w zespole rozproszonym oraz w zespołowym tworzeniu wiedzy

W wielu organizacjach rozwiązaniem problemu luki wiedzy nie jest udostępnianie wiedzy zgromadzonej w repozytoriach, lecz tworzenie nowej wiedzy przez pracowników i zespoły pracownicze⁶. Można zatem przyjąć w tym przypadku, że proces kształcenia nie jest przekazywaniem gotowej wiedzy (procesem transferu wiedzy od nauczyciela do studenta), lecz procesem twórczym (odtwórczym), przebiegającym w zespole, który może stanowić grupa studencka lub grupa wraz z nauczycielem.

Najnowsze technologie informatyczne, wspierające współpracę elektroniczną w grupie lub w społeczności rozproszonej terytorialnie, oprócz współpracy zapewniają konwersję wiedzy niejawnej w niejawną, a także niejawnej w jawną. Umożliwia to kodyfikację i gromadzenie wiedzy oraz rozwój jej zasobów elektronicznych. Przykładem są wspomniane gry decyzyjne - stanowiące narzędzie nowoczesnego kształcenia i analizy wiedzy zdobytej przez studenta.

Do poprawy komunikacji pomiędzy studentem a wykładowcą powinny służyć także systemy umożliwiające konsultacje elektroniczne. Dzięki nim obie strony mogą kontaktować się w dowolnym czasie, z dowolnego miejsca. Kontaktom tym towarzyszy także transfer wiedzy pomiędzy nauczycielem a studentem.

Doskonalenie zintegrowanego udostępniania wiedzy na uczelni

Zaproponowane spektrum technologii wiedzy może komplementarnie wspomagać procesy na wiedzy, zachodzące w sferze szeroko pojętego kształcenia akademickiego. Jednakże dotychczasowe rozwiązania w zakresie wspomagania zarządzania doprowadziły do zjawiska nazywanego „uwięzieniem danych”⁷. Uwięzienie to jest następstwem stosowania wielu platform operacyjnych, różnych aplikacji, różnych formatów danych, wielu usług. Potrzebna wiedza z zakresu dydaktyki gromadzona jest w bazach danych (system typu dziekanat), książkach, dokumentach elektronicznych, na platformach e-learningowych czy też w systemach poczty elektronicznej. Dlatego istnieje konieczność rozwiązania problemu udostępniania wiedzy zgromadzonej w różnych repozytoriach i jej integracji (streszczania, scalania itp.).

Być może jeszcze ważniejszym mankamentem współczesnych narzędzi, wspomagających osoby korzystające z wiedzy zapisanej w systemach informatycznych, jest zjawisko, które przez analogię do uwięzienia danych można nazwać „uwięzieniem użytkownika”⁸. Polega ono na konieczności poznawania przez użytkownika nie tylko - co zrozumiałe - zadań, które ma wykonywać, ale także struktury zasobów wiedzy i systemów informatycznych, z których powinien korzystać. Student musi nauczyć się użytkowania poczty elektronicznej w komunikacji z nauczycielem i dziekanatem, systemu elektronicznego wypożyczeń i elektronicznych katalogów bibliotecznych, systemu e learningowego, wirtualnego dziekanatu itd. Rozwiązaniem tego problemu powinny stać się semantyczne portale uczelniane, wyposażone w systemy rekomendujące.

Zakończenie

W opracowaniu przedstawiono kierunki doskonalenia działań zarządzania wiedzą na uczelni, oparte na możliwościach nowoczesnych technologii informacyjnych. Wykorzystanie technologii społecznościowych, które częściej integrują się z technologiami semantycznymi, zapewnia automatyzację wielu procesów wyszukiwania, np. wyszukiwania opinii oraz automatyzację badania ich wiarygodności. Innowacyjne technologie wiedzy w procesie kształcenia zapewnią rozwiązanie problemów, z którymi niezadawalająco radziły sobie wcześniejsze koncepcje zarządzania oraz wspierające ich realizację technologie informatyczne.

Bibliografia

• W. Chmielarz, Aspekty zarządzania wiedzą w systemach wspomagających zarządzanie, [w:] J. Gołuchowski, H. Sroka (red.), Systemy wspomagania organizacji SWO'2000, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2000.
• J. Gołuchowski, Technologie informatyczne w zarządzaniu wiedzą w organizacji, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2007.
• J. Gołuchowski, Kierunki doskonalenia technologii wiedzy w organizacji, [w:] materiały z konferencji Technologie Informatyczne w Zarządzaniu Wiedzą Organizacji, Poznań 2008.
• A. Kempa, Metody i narzędzia wspomagające wyszukiwanie ekspertów i ekspertyz, [w:] L. Drelichowski (red.), Studia i materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą, Bydgoszcz 2006.
• A. Kempa, T. Staś, Metody inteligentne w personalizacji, [w:] W. Bojar (red.), Studia i materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, zeszyt nr 13, Bydgoszcz 2008.
• M.A. Kłopotek, Inteligentne wyszukiwarki internetowe, Akademicka Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2001.
• M.W. McElroy, The New Knowledge Management: Complexity, Learning and Sustainable Innovation, Butterworth-Heinemann, 2004.
• T. Staś, Wykorzystanie algorytmów mrowiskowych w doskonaleniu portali korporacyjnych [rozprawa doktorska].