Wprowadzenie

W opracowaniu przedstawiono możliwości międzynarodowej platformy zasobów e-learningowych, tworzonej w ramach projektu BONy¹ - jako przykład rozwiązań technologicznych koncepcji wspólnotowego modelowania zasobów edukacyjnych. Projekt ten jest współfinansowany z funduszy Unii Europejskiej w ramach programu „Uczenie się przez całe życie”. BONy stanowi kognitywny system zarządzania kształceniem, który pozwala użytkownikom na realizowanie indywidualnych ścieżek edukacyjnych. Zapewnia on wielojęzyczny dostęp do informacji i treści edukacyjnych. Jednocześnie tworzy środowisko do zespołowego modelowania repozytoriów wiedzy, stanowiących podstawę budowy otwartych sieci edukacyjnych. Przedstawione rozwiązanie można traktować jako zapowiedź nadchodzącej nowej ery społecznej kreatywności w tworzeniu otwartych zasobów dydaktycznych i odpowiedzialności za ten proces.

Założenia projektu i jego partnerzy

Projekt BONy (Babylon and ONtology) stanowi przykład wspólnotowego działania na rzecz opracowania rozwiązań dla potrzeb Lifelong Learning Programme 2007 (LLP), ukierunkowanego na tworzenie społecznościowych portali edukacyjnych. Głównym celem projektu było opracowanie zaawansowanej technologicznie platformy edukacyjnej - opartej na współpracy użytkowników, wykorzystującej technologie semantyczne i zapewniającej interoperacyjność pomiędzy różnymi systemami zarządzającymi zasobami wiedzy. System zakładał: udostępnienie zaawansowanych funkcjonalności związanych z pozyskiwaniem dedykowanych zasobów wiedzy i wyszukiwaniem eksperckiego wsparcia dla użytkownika w zakresie zgłoszonego problemu merytorycznego, mentoring oraz obsługę wielojęzycznych wersji repozytoriów wiedzy.

Realizacja założonych celów projektu wymagała opracowania zarówno nowych rozwiązań technologicznych, takich jak: mechanizmy obsługi serwisów sieciowych, integracja różnych środowisk platform e-learningowych oraz wdrożenie koncepcji obsługi sieci społecznościowych, jak również prac w zakresie oprogramowania całej koncepcji systemowej i przygotowania pilotażowego materiału dydaktycznego. Zakładano, iż użytkownikami systemu będą zarówno środowiska akademickie, jak i szerokie gremia praktyków potrzebujących w swojej działalności zawodowej szybkiego dostępu do profesjonalnych zasobów wiedzy eksperckiej. Projekt realizowany był w oparciu o środki finansowe Unii Europejskiej, w okresie od 1 stycznia 2008 r. do 31 grudnia 2009 roku.

W pracach uczestniczyło pięciu europejskich partnerów, tworzących konsorcjum BONy. Każdemu z partnerów przypisano określone zadania, które przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Zadania partnerów projektu BONy

Partnerzy	Główna rola
P.M.F. S.r.l. (Katania - Włochy)	koordynator projektu, deweloper technologii
INK Catalunya SA (Barcelona - Hiszpania)	rozpowszechnianie i stosowanie rozwiązań (rezultatów)
C.N.R. I.S.T.C. (Rzym - Włochy)	badania oraz transfer technologii na strony semantyczne
IDEC SA (Peraeus - Grecja)	ocena i zarządzanie jakością
4system Sp. z o.o. (Zielona Góra - Polska)	opracowanie kursu Zarządzanie cyklem projektu

Źródło: http://www.bonynetwork.eu/download/introductions/introducingPL.pdf, [24.01.2010]
Obszary wymienionych działań partnerów były dość zróżnicowane. Główny ciężar prac koncepcyjnych związanych z tworzeniem społecznościowej platformy BONy spoczął na firmach włoskich. Być może wynikało to z faktu, że posiadały one największe doświadczenie w tym zakresie. Warto tu wspomnieć o nowatorskich rozwiązaniach powstałych w ramach innego włoskiego projektu - VISPO (Virtual-disctrict Internet-based Service PlatfOrm), rozwijanego w 2003 roku i dotyczącego sieciowej wymiany wiedzy między partnerami tworzącymi wirtualny dystrykt przemysłowy².

Polskiej firmie 4system Sp. z o.o. z Zielonej Góry przypisano nie tylko zadanie opracowania przykładowego kursu zarządzania cyklem projektu europejskiego, ale także rolę twórcy jego jedenastu wersji językowych. Opracowane materiały zostały osadzone w repozytoriach wiedzy dostępnych za pośrednictwem platformy BONy, przygotowanej przez pozostałych partnerów projektu. Udostępniony materiał stanowi jedynie prototypowy, pilotażowy kurs e-learningowy. W dalszym okresie przewidziane jest opracowanie materiałów e-learningowych z obszaru biznesu oraz kultury.

Środowisko edukacyjnej sieci semantycznej

Podstawą rozwiązań przyjętych w środowisku platformy BONy jest wykorzystanie mechanizmów sieci społecznościowej i koncepcji Semantic Web³, która stanowi formę inteligentnego sposobu zarządzania zgromadzonymi informacjami, w oparciu o występujące wzajemne powiązania znaczeniowe. Powiązania te są odwzorowywane w formie specjalnych opisów informacji, zwanych metadanymi.

Ich rolą jest między innymi formułowanie opisu dotyczącego relacji między danymi, a także definiowanie praw logiki, które można do nich zastosować⁴. Dzięki temu istnieje możliwość powiązania w jednostki znaczeniowe informacji znajdujących się w internecie, rozpoznawania różnych interpretacji tych samych pojęć, jak również wnioskowania na ich podstawie.

Semantic Web w swoich opisach bazuje na dotychczas używanych w internecie standardach, które zostały odpowiednio wzbogacone o nowe rozwiązania specyfikacyjne. Każde z nich jest „nadpisywane”, „doklejane” do warstwy rozwiązań poprzednich - stąd też wzięła się nazwa „warstwowego placka” (layer cake) lub „semantycznego stosu” (semantic stack). Licząc od dołu - kolejne nadpisywane specyfikacje stosu zawierają⁵:

• Unicode,
• URI,
• XML i XML Schema,
• RDF i RDF Schema,
• OWL,
• mechanizmy wnioskowania,
• mechanizmy certyfikacji i zaufania.

Wśród wymienionych warstw warto szczególnie zwrócić uwagę na OWL (Ontology Web Language), będący standardem definiowania klas na podstawie własności danych, a także opisywania logicznych charakterystyk relacji. OWL został opublikowany jako rekomendacja nowego standardu przez konsorcjum W3C w grudniu 2003 roku. Jest on językiem opisu ontologii, w którym zastosowano konstruktory logiczne, umożliwiające częściowo implementowanie wnioskowania automatycznego.

Ontologia pełni kluczową rolę w modelowaniu semantycznym. Warto zatem przypomnieć klasyczne rozumienie ontologii w informatyce, zdefiniowane przez T. Grubera: Ontologia jest formalną, jednoznaczną specyfikacją dzielonej (wspólnej) konceptualizacji, […] jest opisem pojęć i relacji zachodzących między nimi. […] Praktycznie ontologia jest zbiorem definicji formalnego słownika⁶. Ontologia służy odkrywaniu i opisywaniu „tego, co jest”, odwzorowuje model obserwowanej rzeczywistości, wykorzystując do tego celu konceptualizację oraz hierarchizację. Pojęcia te można zdefiniować następująco:

• konceptualizacja - pozwala przyporządkować symbol występujący w komunikacie do określonej grupy obiektów, posiadającej określone cechy, czyli do konceptu;
• hierarchizacja - pozwala umiejscowić określone klasy w hierarchicznej strukturze; instancja klasy poza oczywistymi charakterystykami wynikającymi z przynależności do klasy posiada także cechy dziedziczone z klas nadrzędnych.

W tym kontekście podstawowe pojęcie konceptu to: […] abstrakcyjna, uniwersalna idea, wyobrażenie lub byt, które wyznaczają kategorie lub klasę bytów, zdarzeń lub relacji. Abstrakcyjny charakter konceptu polega na pominięciu różnic między rzeczami znajdującymi się w jednakowym zasięgu⁷.

W Semantic Web ontologie służą do budowania sieci konceptów, co stwarza szanse nie tylko na „uporządkowanie informacyjne” internetu, ale także na przypisanie każdemu z tych porządków znaczenia w aspekcie tworzenia zagregowanych struktur wiedzy. Ontologie bowiem dostarczają formalnego słownictwa do opisania danej dziedziny i umożliwiają przypisanie jej właściwej sieci konceptów.

W ciągu ostatnich pięciu lat narodziła się nowa kategoria - edukacyjna sieć semantyczna (Educational Semantic Web). Mechanizmy sieci semantycznej zastosowane do treści stron WWW, pozwalające dzielić się „wspólnym myśleniem”, korzystając z „maszyny procesowej” opisów tego myślenia w formie metadanych, stanowią znakomite rozwiązanie koncepcyjno-technologiczne, odpowiadające oczekiwaniom e-learningu nowej generacji, uwzględniającego spersonalizowany przekaz wiedzy. To rozwiązanie e-learningu relewantnego klasy just in time.

Sieciowe zasoby edukacyjne mogą być semantycznie opisane i odwzorowane w sposób pozwalający traktować je jak otwarte komponenty w wielu kursach e-learningowych, dostępnych w internecie. Student, definiując pytanie związane z określonym zakresem pojęciowym, korzysta z sumy opisów semantycznych, współtworzonych przez wykładowców, ekspertów, specjalistów przedmiotu, a także użytkowników sieci - w tym innych studentów, o ile ich wiedza wzbogaca obraz ontologii związanej z danym konceptem. Suma tych opisów stanowi efekt zastosowania metod integracji ontologii pojęciowych. Metody te obejmują: łączenie różnych, istniejących struktur konceptów w nową strukturę, scalanie, dopasowywanie i łączenie przez grupowanie struktur podobnych. W efekcie powstają zupełnie nowe odwzorowania zestawu konceptów i łączących je relacji⁸. Jest to model otwartego współtworzenia i kolektywnego modelowania wiedzy, która może być udostępniana w środowisku różnych platform e-learningowych.

Rozwiązania opracowane w ramach systemu BONy potwierdziły faktyczną konwersję tradycyjnego modelu e-learningowego, o jednokierunkowej orientacji pionowej, na dwukierunkową orientację horyzontalną (rysunek 1). Istotą tej konwersji jest odejście od jednostronnego, statycznego udostępniania zasobów e-learningowych przygotowanych przez ekspertów czy wykładowców na rzecz modelowania tych zasobów - bilateralnego, wspólnotowego i dynamicznego. Model ten został zilustrowany na rysunku 1b - poprzez dwukierunkowe oznaczenie strzałek aktywności, zarówno wykładowców, jak i studentów.

Rysunek 1. Konwersja modelu dydaktycznego w systemach e-learningowych Źródło: opracowanie własne
To właśnie kolektywne tworzenie opisów konceptów ontologicznych sprawia, że ontologie edukacyjne mają charakter dynamiczny. Użytkownik sieci może w łatwy sposób znaleźć pełne zasoby wiedzy, stanowiące odpowiedź na pytanie skierowane do systemu. Zostanie on przekierowany do odpowiednich zasobów e-learningowych w sieci, w oparciu o wbudowane, działające niejako w tle, „zaplecze ontologiczne” (ontological background).

Rozwój edukacyjnej sieci semantycznej w internecie wymaga równoczesnego prowadzenia prac w zakresie konstrukcji ontologii e-learningu czy ontologii opisów materiałów e-learningowych, metod integrowania materiałów w jednostki tworzące kursy e-learningowe, odkrywania form aktywności użytkowników materiałów e-learningowych w ramach portali edukacyjnych, a także profilowania użytkownika i budowy ontologii kompetencji. Powyższym zagadnieniom zostało poświęcone jedno z wcześniejszych opracowań autorki⁹.

Funkcje i architektura systemu

Społecznościowy charakter portalu oznacza, że użytkownicy mogą występować w podwójnej roli, tj. uczącego się i nauczyciela, w zakresie posiadanej profesjonalnej wiedzy. Budowane środowisko rozproszonej współpracy ma służyć zarówno ekspertom, jak i wszystkim zainteresowanym określoną wiedzą. Użytkownik poszukujący informacji występuje jako uczący się, co wcale nie uniemożliwia mu równoczesnego udostępniania własnych doświadczeń i wiedzy w celu poszerzenia i modyfikacji materiałów zgromadzonych w repozytoriach zasobów edukacyjnych systemu. Przykładowym obszarem problemowym wiedzy udostępnianej w ramach portalu jest wspomniany wcześniej materiał z zakresu zarządzania projektami europejskimi. System BONy charakteryzują dwie główne funkcje związane z dzieleniem się wiedzą:

• wyszukiwanie,
• personalizacja materiału, zgodnie z zasadą just in time.

Wymienione funkcje zaimplementowano w oparciu o mechanizmy sieci społecznościowej, dzięki zintegrowaniu w środowisku systemu BONy trzech istniejących platform typu open source:

• DOKEOS¹⁰,
• SPREE¹¹,
• Semantic Media Wiki¹².

Podstawę integracji stanowiły ontologiczne opisy zapewniające interoperacyjność stosowanych rozwiązań. Opisy te dotyczą trzech grup podmiotowych: tematów problemowych, materiału e-learningowego oraz użytkowników. Poniżej podano ich szerszą charakterystykę:

• ontologie tematów (Topic Ontology) - odwzorowują model pojęciowy wszystkich tematów występujących w repozytoriach systemu. Tematy te stanowią instancje klasy topic i są powiązane między sobą relacjami typu SubTopicOf oraz nearTopicTo¹³;
• ontologie e-learningu (e-Learning Ontology) - stanowią opis powiązań obiektów materiału e-learningowego, zależny od adaptatywnie formułowanych celów w trakcie uczenia. Instancje tych klas i ich wzajemne relacje korespondują z opisami reinżynierii procesów dydaktycznych, zgodnie ze standardem SCORM;
• ontologie użytkowników (User Ontology) - reprezentują środowisko uczestników sieciowych działań edukacyjnych, odwzorowując profile studentów, nauczycieli, ekspertów oraz ich wzajemne relacje, osiągnięcia i know how.

Platforma SPREE została wykorzystana do obsługi procesów związanych z wymianą wiedzy. Umożliwia kojarzenie tematu (wraz ze szczegółowymi opisami jednostek wiedzy) z użytkownikiem (profil, dane identyfikujące, adres e-mail, osiągnięcia itp.). Tematy generowane są w postaci drzewa wiedzy, w oparciu o ontologię tematów i profil użytkownika (rysunek 2).

Rysunek 2. Przykład drzewa wiedzy kursu PCM na platformie BONy


Źródło: Deliverable 3.4: State of the art in social network analysis and its applications to the BONy's use case. Learning Programme 2007, Multilateral project, Key activity 3 ICT
W trakcie procesu rejestracji w systemie każdy członek wspólnoty określa przy kolejnych węzłach drzewa poziom swojej wiedzy eksperckiej. Przyjęto oznaczenia kompetencji na poziomie: basic, mediocre, fair, good, perfect.

Przykładowo na rysunku 2, po prawej stronie, przedstawione zostały kompetencje eksperckie (my field of expertise) zalogowanego użytkownika. Wykazano tam cztery obszary tematyczne zakwalifikowane na poziomie fair.

Po rejestracji można kierować do systemu pytania, które są automatycznie kategoryzowane i przypisywane do określonych węzłów drzewa wiedzy. Dzięki temu pytanie zostaje przesłane do najlepszego eksperta w danej kategorii tematycznej. Istnieje też możliwość nawiązania połączenia z ekspertem poprzez czat i rozwiązywania danego problemu w trybie online. W przypadku braku aktualnie dostępnego eksperta z danej dziedziny czy tematu, użytkownik może zapoznać się z wiedzą zgromadzoną w ramach odpowiedzi w trybie FAQ, która jest opracowywana przez ekspertów. Podstawowe procesy systemowe w środowisku BONy ilustruje rysunek 3.

Rysunek 3. Mechanizmy pracy interakcyjnej w sieci społecznościowej


Źródło: opracowanie własne na podstawie: Deliverable 3.4: State of the art in social network analysis and its applications to the BONy's use case, dz. cyt.
Personalizacja doboru materiału eksperckiego jest możliwa dzięki systematycznemu profilowaniu użytkownika. Przejawia się ona także w możliwości bezpośredniego kontaktu użytkownika z ekspertem w trybie online.

WEB 2.0 poprzez mechanizmy wiki sprawia, że role użytkownika mogą się wzajemnie przeplatać, w pełni indywidualizując sposób jego aktywności w systemie. Zatem wśród narzędzi umożliwiających wspólne modelowanie otwartych zasobów e-kursów wykorzystano:

• specjalne strony w trybie wiki,
• osobiste blogi.

Mechanizmy doboru właściwych obiektów uczenia dla użytkownika odwołują się do ontologicznego odwzorowania struktur wiedzy, w oparciu o ciągle obowiązujący standard SCORM. Rysunek 4 przedstawia modularną architekturę systemu BONy.

Rysunek 4. Architektura systemu BONy


Źródło: http://www.bonynetwork.eu/download/introductions/architecture.pdf, [24.01.2010]
Dzięki zastosowanemu interfejsowi systemu, wykorzystującemu PC i telefony komórkowe, BONy jest przykładem bardzo szybkiego i efektywnego e-learningu. Za kluczowe założenie projektu uznano bowiem zapewnienie możliwości wygodnego „komunikowania się” użytkownika z repozytorium wiedzy - w dowolnym momencie, zależnie od pojawiających się potrzeb informacyjnych. Takie możliwości dają właśnie przenośne urządzenia komunikacyjne, które udostępniają spersonalizowany zestaw wiedzy, stanowiący odpowiedź na zdefiniowane i wysłane zapytanie. Zakres skojarzonej wiedzy zmienia się progresywnie w czasie. Wiedza ta jest permanentnie doskonalona i modelowana ontologicznie w trakcie procesu współpracy z ekspertami i użytkownikami. Jest to przejaw wspólnotowego tworzenia, doskonalenia i użytkowania zasobów wiedzy gromadzonej w systemie. Warto także podkreślić, że wiedza ta podlega wielokrotnej recenzji merytorycznej wszystkich użytkowników, co przyczynia się do modyfikacji podnoszących jej wartość merytoryczną.

Projekt odwołuje się do najlepszych doświadczeń open e-learningu, opisanych w raporcie Centrum Badań Edukacyjnych i Innowacji (CERI, Centre for Educational Research and Innovation), działającego pod auspicjami OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development)¹⁴. Dostęp do informacji w wielu językach jest możliwy dzięki wykorzystaniu ontologicznego modelowania Semantic Web.

Pilotażowe modelowanie zasobów e-learningowych

Pierwszym obszarem wspólnotowo modelowanej wiedzy był materiał szkoleniowy z zakresu zarządzania cyklem projektu (PCM). Metoda PCM jest oficjalnie stosowaną i zalecaną metodą zarządzania projektami realizowanymi w ramach Europejskich Funduszy Strukturalnych. Z tego powodu istnieje potrzeba dobrego przygotowania merytorycznego szerokiej rzeszy kadr w tej dziedzinie - uczestników zespołów zarządzającymi takimi projektami.

Dostęp za pośrednictwem telefonów i urządzeń PDA do wiedzy eksperckiej, odnoszącej się do różnych specjalistycznych problemów PCM, stanowi formę zdalnego wspierania merytorycznego zespołów zarządzających projektami europejskimi.

Wstępnie określona tematyka szkoleń uległa istotnym modyfikacjom i rozszerzeniu w trakcie modelowania opartego na współpracy sieciowej. Zmiany te były wynikiem szerokiej dyskusji merytorycznej i uwzględniły postulaty poszerzenia obszaru modelowanych zagadnień.

Rysunek 5 ilustruje strukturę zawartości pierwszego obszaru problemowego, modelowanego i testowanego w otwartym kognitywnym środowisku e-learningowym systemu BONy.

Rysunek 5. Diagram e-kursu Project Cycle Management (PCM) Źródło: Deliverable 2.1: State of the art. In European project cycle management and relevant European Policies, Lifelong Learning Programme 2007, Multilateral project, Key activity 3 ICT

Środowisko implementacyjne

System BONy - kognitywny e-learningowy system zarządzania na telefony PDA - wymaga współdziałania z odpowiednio dobraną platformą edukacyjną, pełniącą rolę systemu zarządzania zawartością repozytorium zasobów - LMS (Learning Management System). Dobór takiego środowiska wiąże się ze spełnieniem szeregu kryteriów koncepcyjnych i technicznych.

Pogrupowana lista takich kryteriów oraz związanych z nimi specyfikacji obejmuje:

• kryterium przenoszalności i integracji, na które składają się:
  • zgodność z uznanymi standardami,
  • zasady integracji z innymi systemami;
• kryterium użytkowe, dotyczące:
  • przydatności funkcjonalnej,
  • dostępu do dokumentacji i zasad jej rozwijania,
  • „przyjazności” interfejsu,
  • oceny produktywności dostępnych narzędzi systemowych;
• kryterium społecznościowe, a w nim:
  • wielojęzyczne wspomaganie środowiska,
  • zasady tworzenia wspólnoty użytkowników;
• kryterium technologiczne, dotyczące:
  • współpracy z urządzeniami mobilnymi, takimi jak PDA,
  • skalowalności zastosowań,
  • stosowanych silników wyszukiwarek;
• kryterium zarządzania systemem, opisujące:
  • administrowanie systemem,
  • zasady bezpieczeństwa oraz dostępu do platformy;
• kryterium dydaktyczne, zawierające:
  • zasady projektowania, rozwijania i integrowania kursów,
  • monitorowanie przebiegu kursów,
  • zasady oceniania postępów szkolonego użytkownika,
  • metody współpracy i komunikowania online;
• kryterium ekonomiczne ? przede wszystkim koszty zakupu oprogramowania i zasad licencyjnych.

W procesie doboru najlepszego środowiska implementacyjnego analizowano cztery rozwiązania przedstawione w tabeli 2: dwie platformy komercyjne partnerów projektu oraz dwie platformy e-learningowe typu open source.

Tabela 2. Platformy e-learningowe oceniane dla potrzeb współpracy z systemem BONy

Partnerzy projektu BONy	Platforma LMS	Typ licencji	Dostawca	Adres sieciowy URL
P.M.F. S.r.l.	Dokeos 1.8.5	open source	N.A.	http://www.dokeos.com
	e-Logos 2.0	komercyjna	VITECO S.r.l.	http://www.elogos.it
IDEC SA	Moodle 1.8	open source	N.A.	http://www.moodle.org
4system Polska	WBT Serwer	komercyjna	4system	http://www.4system.com
	Moodle 1.8	open source	N.A.	http://www.moodle.org

Źródło: opracowanie na podstawie: Babylon & Ontology: Multilingual and cognitive e-Learning Management System via PDA phone. Analysis of existing technology from the BONy's partners, Lifelong Learning Programme 2007, Multilateral project, Key activity 3 ICT
W trakcie prowadzonej analizy rozwiązań stosowanych w ramach poszczególnych platform e-learningowych polski system WBT Server został oceniony wysoko, i to z uwzględnieniem wielu kryteriów. Do jego słabych stron zaliczono jednak bardzo wysokie koszty licencji oraz utrzymania systemu, ograniczoną współpracę z urządzeniami mobilnymi, brak narzędzi wspólnotowego modelowania zasobów dydaktycznych oraz dokumentacji.

Drugi z systemów komercyjnych - e-Logos 2.0 - wypadł w ocenach dwukrotnie gorzej. Uznanie w oczach ekspertów zdobyły oba systemy open source. Rozwiązaniem rekomendowanym do współpracy ze środowiskiem BONy został system Dokeos. Wyprzedził on w ocenach popularną platformę Moodle, głównie z powodu łatwiejszego interfejsu i prostoty obsługi systemu.

Podsumowując kwestie związane ze środowiskiem implementacyjnym, można powiedzieć, że projekt BONy, będąc inicjatywą modelowania i użytkowania otwartych zasobów edukacyjnych, został zarekomendowany do implementacji także w środowisku oprogramowania otwartego, co dopełnia charakter „ekonomii daru” tego międzynarodowego rozwiązania.

Podsumowanie

Zaprezentowane w opracowaniu najnowsze rozwiązania w zakresie mobilnego dostępu do wspólnotowo modelowanych i użytkowanych zasobów wiedzy w internecie stanowią zapowiedź nadchodzących nowych możliwości pozyskiwania informacji dopasowanych do potrzeb użytkownika, zgodnie z zasadą just in time. Rozwiązania te niosą nowe perspektywy działania, nie tylko w środowiskach akademickich, lecz także we wszystkich środowiskach związanych z grupowym trybem pracy nad projektami realizowanymi w rozproszonym lokalizacyjnie modelu. System BONy to aplikacja zmieniająca pracę wielu specjalistów i zwykłych członków zespołów projektowych. Można mieć nadzieję, że zapoczątkuje on zupełnie nowy sposób kreowania wirtualnych wspólnot naukowo-badawczych i dydaktycznych, stając się także zaczątkiem wspólnotowej biblioteki przedmiotowych e-kontentów oraz platformą wymiany doświadczeń.

Bibliografia

• S. Ambroszkiewicz, D. Mikułowski, Web serwisy i Semantic Web. Idee i technologie, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa 2006.
• Babylon & Ontology: Multilingual and cognitive e-Learning Management System via PDA phone. Analysis of existing technology from the BONy's partners, Lifelong Learning Programme 2007, Multilateral project, Key activity 3 ICT.
• J. Brzostek-Pawłowska, Rola metadanych w upublicznianiu, promocji i interoperacyjności e-kontentu, [w:] M. Dąbrowski, M. Zając (red.), e-edukacja.net, materiały z III ogólnopolskiej konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2007, http://www.e-edukacja.net/trzecia/referaty/14_e-edukacja.pdf.
• Deliverable 2.1: State of the art. In European project cycle management and relevant European Policies, Lifelong Learning Programme 2007, Multilateral project, Key activity 3 ICT.
• Giving Knowledge for free. The emergence of open educational resources, Centre for Educational Research and Innovation, OECD, 2007.
• T.S. Gruber, A translation approach to portable ontology specifications, „Knowledge Acquisition” 1993, nr 5.
• A. Jashapara, Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2006.
• A. Margulies, MIT Opencourseware - A New Model for Open Sharing, presentation for OpenEd Conference at Utah State University, wrzesień 2005.
• A. Rokicka-Broniatowska, Ontologie jako narzędzie ekonomii wiedzy. Raport z badań własnych nr 03/E/0039/06, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Katedra Informatyki Gospodarczej, Warszawa 2006.
• A. Rokicka-Broniatowska, Uwarunkowania rozwoju otwartych zasobów edukacyjnych, „e-mentor” 2009, nr 5(32).
• P. Różewski, E. Kusztina, O. Zaikin, Modele i metody zarządzania procesem otwartego nauczania zdalnego, Instytut Badań Systemowych, PAN, Warszawa?Szczecin 2008.
• K. Subieta, Słownik terminów z zakresu obiektowości, Akademicka Oficyna Wydawnicza PLJ, Warszawa 1999.

Netografia

• D. Bianchini, V. De Antonellis, M. Melchiori, Domain ontologies for knowledge sharing and service composition in virtual districts, http://gim04.unizar.es/.
• DOKEOS: Main feature of Dokeos, http://www.dokeos.com/en/products.
• F. Metze, C. Bauckhage, T. Alpcan, K. Dobbrott, C. Clemens, A community-based expert finding system, [w:] IEEE International Conference on Semantic Computing (ISCS 2007), Irvine, CA, wrzesień 2007, http://www.tansu.alpcan.org/papers/spree-icsc2007-final1.pdf
• Semantic MediaWiki, http://semanticweb.org/id/Semantic_MediaWiki.
• Strona projektu BONy, http://www.bonynetwork.eu.
• Wikipedia, http://pl.wikipedia.org.