Wprowadzenie

Opracowanie poświęcone zostało prezentacji wyników badań nad sposobami podejmowania przez studentów działań autoedukacyjnych. Brak należytego miejsca autoedukacji w przedmiocie badań i dociekań teoretycznych oraz praktycznych stanowił podstawę do wykroczenia poza sferę spekulacyjną i podjęcia badań ukierunkowanych na wyciągnięcie wniosków dotyczących metod i środków samodzielnej pracy. Tego typu problematyka jest interesująca szczególnie z perspektywy nowoczesnych mediów elektronicznych (internet, banki informacyjne), które oferują niemalże nieograniczony dostęp do danych, wiedzy i informacji. Empiryczna egzemplifikacja koncepcji metodologicznej badań (której meritum zostało zawarte w opracowaniu) pozwoliła na zdiagnozowanie stopnia wykorzystania przez studentów tradycyjnych, jak i najnowszych metod oraz środków stosowanych w procesie samodzielnego zdobywania wiedzy, poszerzania umiejętności i kompetencji oraz wielostronnego kształtowania osobowości studenta. Współczesny świat traktuje autoedukację - samodzielne, świadome, celowe oraz poddawane własnej kontroli zdobywanie i modernizowanie wiedzy ogólnej bądź kwalifikacji zawodowych - jako jeden z kluczowych czynników rozwoju społeczeństw i jednostek. Zmiany technologiczne, zaawansowane techniki masowej komunikacji, transformacje w sferze pracy, międzynarodowe przeobrażenia składu siły roboczej, konkurencja na rynku pracy, potrzeba ciągłego doskonalenia i podnoszenia swoich kwalifikacji przy jednoczesnym stałym dostosowywaniu się do dynamicznie zmieniających się warunków egzystencji jednostki w globalnej wiosce, prowadzą do ukształtowania „społeczeństwa uczącego się”. Już od najwcześniejszych etapów edukacji oświata, poprzez poszczególne szczeble kształcenia kierowanego, przygotowuje młodego człowieka do samodzielnego funkcjonowania w tej złożonej rzeczywistości.

Zgodnie z poglądem pedagoga i dydaktyka W. Okonia dopiero studia wyższe to stan, gdzie samokształcenie ma pełne szanse brać górę nad kierowanym uczeniem się¹. W zasadzie można stwierdzić, że wcześniejsze etapy edukacji człowieka stanowią stadium przygotowawcze indywidualnego rozwoju człowieka w wielu sferach działalności, który pełną szansę realizacji napotyka na etapie szkoły wyższej.

Te, a także inne przesłanki stanowiły podstawę do wyjścia poza sferę spekulacyjną i podjęcia badań nad komponentami procesu autoedukacji studentów. Niniejsze opracowanie poświęcone jest dwóm spośród nich, mianowicie tradycyjnym oraz nowoczesnym metodom i środkom wykorzystywanym obecnie w podejmowaniu przez studentów pracy samokształceniowej.

Przesłanki metodologiczne - charakterystyka grupy badanej

Diagnoza przebiegu i efektów autoedukacji studentów oraz rozpoznanie poglądów studentów dotyczących wpływu niektórych komponentów autoedukacji na podejmowany proces wielostronnego rozwoju, wymaga zastosowania odpowiedniej metody, techniki i narzędzia badawczego. W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, technikę ankiety oraz narzędzie - kwestionariusz ankiety skierowany do studentów oraz nauczycieli akademickich i dostosowany do potrzeb niniejszych badań.

Badania zostały przeprowadzone w 2009 roku na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Narzędzie badawcze w postaci kwestionariuszy ankiet wypełniało 126 studentów. Wykres 1 przedstawia rozkład procentowy badanych według płci.

Wykres 1. Płeć badanych


Źródło: badania własne
Rozkład grupy reprezentatywnej pod względem płci jest stosunkowo podobny. Nie sprawdza się tu pogląd, że studia na kierunkach prawniczych podejmują w większości mężczyźni.

W badaniach przeprowadzonych wśród studiujących w systemie niestacjonarnym uzasadniona wydaje się charakterystyka grupy badanej ze względu na wiek.

Zdecydowanie największą grupę stanowią studenci w wieku 19-21 lat, a zatem osoby, które bezpośrednio lub z krótką przerwą po szkole średniej i egzaminach maturalnych podjęły dalszą edukację. Blisko co trzeci student reprezentuję tę grupę. Drugą pod względem liczebności częścią grupy badanej są respondenci w wieku 22-24 lata. Rozkład procentowy kolejnych grup wiekowych przedstawia się podobnie. Osoby w przedziałach wiekowych 25-27 oraz 28-30 lat stanowią około 5 proc. ankietowanych, natomiast najstarsi studenci drugiego roku prawa – nieco ponad 6 procent.

Wykres 2. Wiek badanych


Źródło: badania własne
Analizując dane z wykresu, można zauważyć dominację studentów, którzy podejmują dalszą edukację bezpośrednio po egzaminach maturalnych. Ze względu na specyfikę studiowania w systemie niestacjonarnym pojawiają się jednak osoby, które kształcą się powyżej 25. roku życia. Prawdopodobnie w systemie studiów stacjonarnych jest ich mniej. Z perspektywy osoby przeprowadzającej badania taki rozkład wiekowy respondentów jawi się jako dodatkowy atut grupy badanej, ponieważ dzięki niemu jest ona bardziej reprezentatywna, co pozwala na ogląd procesu autoedukacji w szerszym ujęciu.

W celu weryfikacji opinii studentów, a także szerszego poznania poruszanej w opracowaniu problematyki, sporządzono narzędzie badawcze dla nauczycieli akademickich. W badaniu wzięło udział 24 nauczycieli, stanowiących grupę pomocniczą.

Wykres 3. Płeć badanych nauczycieli akademickich


Źródło: badania własne
Rozkład badanych ze względu na płeć przedstawia wykres 3. Nie zaznacza się tutaj dominacja którejś płci - 54 proc. ankietowanych stanowią mężczyźni, niewiele mniej (blisko 46 proc.) kobiety. Natomiast średnia wieku oscyluje w granicach 35. roku życia.

Wykres 4. Stopień naukowy badanych nauczycieli akademickich


Źródło: badania własne
Aby zwiększyć wiarygodność przeprowadzanych badań, do udziału w nich zaproszono nauczycieli o różnych stopniach naukowych. Największą grupę stanowili doktorzy oraz magistrowie. Co szósty badany pracownik osiągnął stopień doktora habilitowanego.

Stopień naukowy wiąże się ściśle ze stażem pracy. Najdłużej czynni zawodowo nauczyciele do tej pory przepracowali w zawodzie 25-30 lat, najkrótszy staż pracy wynosi około 2 lat. Średni staż pracy w badanej grupie wynosi 10,2 lat.

W doborze grupy generalna reguła domaga się, aby próba reprezentowała wszystkie cechy i wszystkie elementy populacji generalnej². Rozpoczynając wśród studentów badania procesu autoedukacji w kontekście uwarunkowań uczelni, postarano się, aby ta przesłanka została spełniona. Wśród studentów Wydziału Prawa - czyli w podstawowej grupie badawczej - zaznaczają się istotne różnice pod względem płci, wieku, typu miejsca stałego zamieszkania oraz okoliczności, które skłoniły respondentów do podjęcia studiów. Wszystko to czyni badaną grupę bardziej atrakcyjną z punktu widzenia przeprowadzonych badań i daje podstawę do gruntownej analizy przedmiotu badań.

Metody autoedukacji wykorzystywane przez studentów

Do realizacji wyselekcjonowanych przez studenta celów i obszarów autoedukacji niezbędne jest zastosowanie określonych metod i środków. Odpowiednia, systematyczna praca, ukierunkowana na realizację i osiągnięcie określonych celów, zdecydowanie ułatwia pracę samokształceniową i czyni ją bardziej efektywną. Zagadnienie to, w dobie społeczeństwa postmodernistycznego, charakteryzującego się wręcz zalewem informacji, danych i treści, gdzie istnieje potrzeba uwrażliwienia i rozwijania umiejętności selekcji źródeł owych treści, jest niezwykle aktualne. W autoedukacji selekcja ta następuje właśnie z wykorzystaniem odpowiednich metod i środków pozwalających na samodzielny rozwój studenta.

Wykres 5. Stopień wykorzystania przez studentów metod autoedukacji Źródło: badania własne
Do najczęściej wykorzystywanych przez studentów metod autoedukacji należy czerpanie informacji z takich źródeł, jak internet czy banki informacyjne, co deklaruje w bardzo wysokim i wysokim stopniu ponad 86 proc. ankietowanych. Współcześnie globalna sieć komputerowa pozwala na coraz większy dostęp do zasobów informacyjnych umieszczonych w sieci. Dostęp do aktualnych danych jest istotny zwłaszcza w przypadku studiów prawniczych, gdzie środki dydaktyczne, takie jak kodeksy prawne czy też ustawy, ulegają dezaktualizacji z dnia na dzień. Z punktu widzenia studentów istotną metodą autoedukacji jest korzystanie ze słowa mówionego i dyskusji, a także obserwacja. Ankietowani wskazywali również na korzystanie z podręczników oraz innych książek, co świadczy o tym, że w czasach, gdy świat za pośrednictwem internetu staje się globalną wioską, a całe społeczeństwo dzięki komputerom miesza się, tworząc zbiorowość „ponad podziałami”, tradycyjne źródła informacji znajdują jeszcze zastosowanie. Do metod często wykorzystywanych przez studentów w pracy samokształceniowej należy korzystanie z dyskusji czy słowa mówionego oraz obserwacja.

Wśród najrzadziej wykorzystywanych metod autoedukacji studenci Wydziału Prawa wymienili pisemne opracowywanie zagadnień oraz ćwiczenia w opanowywaniu umiejętności. Ponad 40 proc. ankietowanych stwierdziło, że opanowywanie umiejętności poprzez ćwiczenia wykorzystuje w bardzo niskim i niskim stopniu. Jest to niepokojące, zważywszy na fakt, że bardzo duży procent studentów zadeklarował właśnie kształtowanie umiejętności i sprawności jako jeden z najczęściej realizowanych celów autoedukacyjnych. Niski stopień działań podejmowanych w celu utrwalenia nabytych zdolności poprzez ćwiczenia może doprowadzić w przyszłości do utraty bądź mniejszej efektywności zdobytych wcześniej umiejętności.

Nauczyciele akademiccy, podejmując próbę charakterystyki metod autoedukacji jako istotnego komponentu wykorzystywanego przez studentów w pracy samokształceniowej, wykazali się dużą zbieżnością swoich opinii ze wskazaniami studentów. Wśród najczęściej wykorzystywanych przez studentów metod autoedukacji wymienili korzystanie ze źródeł typu internet, obserwację, korzystanie ze słowa mówionego oraz dyskusję. Co trzeci pracownik naukowy Uniwersytetu wskazał także korzystanie z audycji telewizyjnych oraz radiowych, jednak przy tej kategorii zauważalne jest zróżnicowanie opinii, bowiem jednocześnie 36 proc. nauczycieli wskazało, że ta metoda wykorzystywana jest przez studentów w stopniu bardzo niskim i niskim.

Wykres 6. Stopień wykorzystania przez studentów metod autoedukacji (w opinii nauczycieli akademickich) Źródło: badania własne
W opinii nauczycieli do najrzadziej wykorzystywanych przez studentów metod autoedukacji należy pisemne opracowywanie zagadnień oraz uczenie się przez badanie. Ta ostatnia należy do grupy metod heurystycznych - jest istotna przy rozwijaniu zdolności poznawczych oraz kształtowaniu zdolności obserwacji i samodzielności myślenia.

Wykres 7. Stosowanie przez studentów metod autoedukacji (w opinii studentów
i nauczycieli akademickich) Źródło: badania własne
Analizując wykres 7, należy zauważyć, że studenci oraz nauczyciele akademiccy dokonują podobnej oceny w stosunku do większej części metod stosowanych przez studentów w toku pracy autoedukacyjnej. Różnice zauważalne są przy ocenie stopnia wykorzystania takich metod, jak uczenie się przez badanie, a w mniejszym stopniu korzystanie z dyskusji oraz pisemne opracowywanie zagadnień. W przypadku każdej z tych metod to właśnie nauczyciele akademiccy zaakcentowali niższy stopień ich wykorzystania jako sposobów podejmowania skutecznych działań autoedukacyjnych.

Środki autoedukacji wykorzystywane przez studentów

Samodzielna praca osoby podejmującej proces autoedukacji wymaga od niej umiejętności przygotowania i stosowania różnorodnych środków. Osiągnięcie jakiegokolwiek celu, który podmiot autoedukacji realizuje w toku samodzielnej pracy, nie jest możliwe bez wykorzystania źródeł, z jakich może czerpać wiedzę, dzięki którym nabywa niezbędne umiejętności i sprawności oraz kształtuje określoną postawę. Środki dydaktyczne powinny znaleźć zastosowanie nie tylko przy zaznajamianiu się z nowymi informacjami i wiadomościami, stanowiącymi istotne źródło treści, które podmiot autoedukacji chce opanować w toku pracy nad własnym rozwojem, ale także przy ich utrwalaniu oraz, gdy będzie podejmował się kontroli i oceny swojej działalności. Nie jest to zadanie proste, dlatego wybór odpowiednich środków jest istotny z perspektywy podejmowanych działań.

Wykres 8. Stopień wykorzystania przez studentów środków autoedukacji Źródło: badania własne
Do najczęściej wykorzystywanych przez studentów środków autoedukacji należy komputer z dostępem do internetu. Prawie cała grupa badawcza zadeklarowała, że stosuje to narzędzie w bardzo wysokim i wysokim stopniu. O tym, że nowoczesne media elektroniczne zdominowały katalog środków dydaktycznych, po które studenci sięgają, podejmując trud samokształcenia, z pewnością decyduje ich atrakcyjność. Internet oraz komputer stanowią jednocześnie źródło informacji dla jednostki i narzędzie rozwoju intelektualnego, pozwalają na pośredni kontakt z rzeczywistością, z którą podmiot autoedukacji w normalnych warunkach nie ma możliwości bezpośredniej interakcji. Istotną rolę najnowocześniejszych środków dydaktycznych w procesie autoedukacji potwierdzają także deklaracje studentów dotyczące wysokiego stopnia wykorzystania internetu jako metody pracy samokształceniowej (wykres 5). Pomimo tego, że media transmisyjne i interaktywne dominują wśród środków najczęściej wykorzystywanych w procesie autoedukacji, także tradycyjne środki drukowane, które umożliwiają samoukowi osiąganie zamierzonych efektów, podtrzymują i rozwijają zainteresowania poznawcze³, są często stosowane przez studentów (wykres 8). Na pierwszy plan wysuwają się tu podręczniki, których stosowanie na bardzo wysokim i wysokim poziomie deklaruje blisko trzech z czterech studentów. Jedynie 6,4 proc. ankietowanych wskazuje, że jest to mało istotny środek autoedukacji.

Najmniej ważną rolę, jako pomoce ułatwiające samodzielną pracę w dochodzeniu, wyszukiwaniu i korzystaniu ze źródeł informacji, odgrywają leksykony oraz sprzęt audiowizualny. Aż 55 proc. studentów zauważa, że narzędzia typu: projektor, rzutnik, przeglądarka do przeźroczy, odgrywają marginalną rolę jako środki wykorzystywane w procesie autoedukacji. Być może wiąże się to z ograniczonym dostępem do tego typu urządzeń w toku codziennej pracy autoedukacyjnej.

Wykres 9. Stopień wykorzystania przez studentów środków autoedukacji (w opinii nauczycieli akademickich) Źródło: badania własne
Wskazania studentów dotyczące stopnia wykorzystania poszczególnych środków potwierdzają opinie nauczycieli akademickich. Kadra pedagogiczna uczelni spostrzega, że do najczęściej wykorzystywanych pomocy w autoedukacji należą: internet, komputer oraz podręczniki. Wskazuje także na inne medium, po które studenci stosunkowo często sięgają w procesie autoedukacji, mianowicie telewizję. W stopniu bardzo wysokim i wysokim, według opinii nauczycieli, studenci korzystają także ze sprzętu audiowizualnego. Wśród najrzadziej wykorzystywanych przez studentów pomocy w pracy samokształceniowej nauczyciele akademiccy wymieniają natomiast fachowe czasopisma, słowniki, leksykony oraz radio.

Wykres 10. Stosowanie przez studentów środków autoedukacji (w opinii studentów
i nauczycieli akademickich) Źródło: badania własne
Przedstawiony wykres liniowy dobrze ilustruje, jak zgodne są opinie studentów i nauczycieli akademickich w odniesieniu do większości środków dydaktycznych wykorzystywanych przez studentów w pracy autoedukacyjnej. Krzywa, która powstała w wyniku przecięcia punktów wskazujących na średnie oceny stopnia zastosowania poszczególnych środków ułatwiających pracę ukierunkowaną na wielostronny rozwój podmiotu autoedukacji, przebiega niemal identycznie (a wręcz pokrywa się) przy takich kategoriach, jak podręczniki, leksykony, poradniki zawodowe, telewizja, komputer oraz internet.

Różnice zaznaczają się natomiast przy ocenie stopnia wykorzystania przez studentów fachowych czasopism, encyklopedii oraz słowników. Kadra pedagogiczna dokonała w odniesieniu do tych kategorii środków bardziej krytycznej oceny, zaznaczając jednocześnie, że stopień wykorzystania tego typu źródeł wiedzy pozostawia wiele do życzenia (średnia ocen wyniosła tu niewiele ponad 2 - niski stopień stosowania). Co ciekawe, jedyna kategoria środków, której zastosowanie w wyższym stopniu od studentów wskazali nauczyciele, to sprzęt audiowizualny. Jednak należy zauważyć, że opinie studentów oraz kadry pedagogicznej, dotyczące stopnia wykorzystania poszczególnych środków, są bardzo podobne.

Podsumowanie

Problematyka poruszona w niniejszym opracowaniu staje się szczególnie interesująca z perspektywy wniosków pochodzących z przeprowadzonych badań. Okazuje się bowiem, że postęp technologiczny i zmiany związane z rozszerzeniem możliwości dostępu do informacji, w postaci internetu czy też banków informacyjnych, doprowadziły do przeobrażeń w hierarchii sposobów podejmowania działań autoedukacyjnych.

Wybór metod wykorzystywanych przez podmiot autoedukacji zależy od celów i treści, jakie chce on realizować w procesie samodzielnej pracy nad wielostronnym rozwojem własnej osobowości. Studenci Wydziału Prawa, podejmując działania autoedukacyjne, najczęściej wykorzystują: internet czy banki informacyjne, obserwację, dyskusję oraz korzystanie ze słowa mówionego. Co ciekawe, duża część ankietowanych akcentuje bardzo wysoki i wysoki stopień korzystania z podręczników oraz innych książek - jako istotnej metody autoedukacji, wskazując jednocześnie, że tradycyjny sposób realizacji przedsięwziętych celów autoedukacyjnych znajduje miejsce w dobie łatwego dostępu do cyfrowych źródeł wiedzy. Metodą najrzadziej wykorzystywaną przez studentów jest pisemne opracowywanie zagadnień. Nauczyciele akademiccy wskazują tu także na niski stopień posługiwania się badaniem jako metodą autoedukacji.

Środki dydaktyczne odgrywają we współczesnym procesie kształcenia bardzo istotną rolę - dopiero one umożliwiają prawidłowe jego prowadzenie. Niewątpliwie mają one także podobne zastosowanie w odniesieniu do procesu autoedukacji, gdzie jego podmiot podejmuje działania w kierunku wielostronnego rozwoju swojej osobowości. Z przeprowadzonej w tej części pracy analizy zgromadzonego materiału empirycznego wynika jasno, że studenci, podejmując trud autoedukacji, sięgają najczęściej po nowoczesne media elektroniczne, które umożliwiają zdobywanie informacji lub przekazują informację od nadawcy do odbiorcy w formie komunikatów skonstruowanych ze słów, obrazów i dźwięków. Ich niezastąpioną rolę w procesie autoedukacji potwierdzają i doceniają studenci, a także nauczyciele akademiccy.

Wymienione metody i środki stanowią istotny komponent procesu autoedukacji. Są one niezbędne do realizacji wyznaczonych przez podmiot celów i treści samodzielnej pracy samokształceniowej. W dobie szeroko zakrojonego postępu technologicznego coraz ważniejszą rolę odgrywają najnowocześniejsze media elektroniczne, które w atrakcyjnej formie uzupełniają tradycyjne podręczniki i pomoce naukowe. Im bogatszy katalog stosowanych metod i środków, tym większe szanse, że jednostka zrealizuje przedsięwzięte cele i odczuje satysfakcję z pomyślnego przebiegu oraz wymiernych efektów procesu, w którym nadrzędny staje się wielostronny rozwój jej osobowości.

Bibliografia

• W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003.
• T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych - strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001.
• S. Karaś, Samokształcenie w zawodzie: organizacja i technika uczenia się, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980