Wprowadzenie

Niniejsze opracowanie zostało poświęcone zagadnieniu oddziaływania nauczycieli - kadry akademickiej - na przebieg i poziom autoedukacji studentów. Proces kształcenia kierowanego i interakcje nauczyciela z uczniem wywierają bezpośredni wpływ na poszczególne komponenty procesu samokształceniowego jako komplementarnego czynnika rozwoju osobowościowego jednostki. W opracowaniu podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie i które z oddziaływań nauczycieli mają znaczenie w samodzielnej, świadomie podejmowanej pracy nad rozwojem własnej wiedzy, indywidualnych umiejętności, poglądów i przekonań oraz charakteru - słowem: autoedukacji studentów. Współczesna szeroko pojmowana edukacja stoi przed nie lada wyzwaniem. Począwszy od etapu edukacji w szkole podstawowej jednostka powinna stopniowo nabywać kompetencje oraz być uwrażliwiana na pewne formy życia kulturalnego, społecznego, a także sztukę, postawy obywatelskie, konieczność współdziałania w grupie oraz doskonalenia umiejętności związanych z korzystaniem z nowoczesnych środków i metod pracy¹. Nie do przecenienia jest tu oczywiście rola podstawowego środowiska młodego człowieka - rodziny, która umożliwia stworzenie integralnej wizji osoby ludzkiej oraz pomaga w wyborze wartości służących osobowemu rozwojowi człowieka. Nade wszystko to jednak przed szkołą oraz nauczycielami stawia się zadanie motywowania do dalszego kształcenia, przygotowywania do ustawicznej pracy nad samym sobą oraz uświadomienia potrzeby samokształcenia i rozwijania własnego warsztatu intelektualnego.

Autoedukacja - realizowany indywidualnie proces kształcenia² rozumiany jako komplementarny czynnik i element szeroko pojętej edukacji, nie zaś alternatywa dla zinstytucjonalizowanego kształcenia, jest niewątpliwie główną perspektywą rozwoju dorosłych. Konieczność autoedukacji wynika z nowych wymagań, które są konsekwencją przekształcenia się społeczeństwa przemysłowego w społeczeństwo wiedzy, w którym kompetencje intelektualne mają większe znaczenie niż kapitał i akt pracy. Koncepcja nabywania kompetencji zwraca się ku osobowości człowieka. Jej ideałem jest człowiek "plastyczny", "elastyczny", zdolny do uczenia się i zmiany zgodnie z wymogami sytuacji³. Takiego człowieka, zwłaszcza w zakresie konkretnego zawodu, ma za zadanie wykształcić szkoła wyższa oraz nauczyciel akademicki.

Kilka informacji metodologicznych

Spostrzeżenia zawarte w niniejszym opracowaniu są wynikiem badań prowadzonych w grupie studentów Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Dla potrzeb realizacji celów własnych badań pedagogicznych została zastosowana metoda sondażu diagnostycznego. Narzędzie badawcze w postaci kwestionariuszy ankiet wypełniło 126 studentów oraz 24 nauczycieli akademickich. W grupie badanej zaznaczają się istotne różnice pod względem płci, wieku, stałego miejsca zamieszkania, czy też okoliczności, które skłoniły respondentów do podjęcia studiów oraz stopnia naukowego - w przypadku nauczycieli akademickich. Wszystko to czyni badaną grupę bardziej atrakcyjną z punktu widzenia przeprowadzonych badań i daje podstawę do gruntownej analizy przedmiotu badań.

Chcąc zdobyć nie tylko opinie studentów, ale także rzucić światło na poglądy kadry akademickiej na temat działań autoedukacyjnych jej podopiecznych oraz rodzajów oddziaływań, które nauczyciele wykorzystują w swojej codziennej pracy, sporządzono dwa kwestionariusze ankiet. Oba zawierały pytania zamknięte i otwarte - w przypadku tych ostatnich grupa badana została poproszona o uzupełnienie i uargumentowanie odpowiedzi.

Zebrany w ten sposób materiał empiryczny, dotyczący autoedukacji studentów, jej poszczególnych komponentów, a także wpływu uwarunkowań pedagogicznych na proces samokształcenia, posłużył do zobrazowania wpływu oddziaływań nauczycieli na proces autoedukacji studentów oraz pozwolił na nakreślenie, wynikających z tych spostrzeżeń, wskazań dla praktyki edukacyjnej.

Zakres wpływu nauczycieli na autoedukację studentów

Działania podejmowane przez nauczycieli akademickich w toku kształcenia kierowanego wpływają na przebieg oraz poziom autoedukacji studentów. Materiał empiryczny zgromadzony w wyniku badań przeprowadzonych wśród studentów pozwala stwierdzić, w jakim stopniu elementy autoedukacji studentów kształtują się pod wpływem oddziaływań kadry pedagogicznej uczelni i jakie są to elementy.

Wykres 1. Zakres wpływu nauczycieli akademickich na przebieg i poziom autoedukacji studentów Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

W największym zakresie nauczyciele akademiccy wpływają na podejmowane przez studentów działania w sferze autokontroli, autooceny oraz autokorekty, czyli procesów autoregulacyjnych, których poprawny przebieg stanowi warunek skutecznego przyswojenia sobie wiedzy i sprawności. Czynności te są istotne, a umiejętność ich wykonania decyduje o rezultatach autoedukacji. Blisko 70 proc. respondentów zasygnalizowało, że nauczyciele, poprzez działania podejmowane na uczelni, w stopniu bardzo wysokim i wysokim motywują do autokontroli, autooceny i autokorekty efektów samokształcenia, co umożliwia prawidłową ocenę stanu wiedzy i sprawności studentów - zgodną z rzeczywistością - ani zbyt wysoką, ani zbyt niską. Tylko wtedy możliwe jest podejmowanie właściwych decyzji dotyczących potrzebnych zabiegów autokorektywnych - rodzajów i liczby ćwiczeń poprawiających i uzupełniających zauważone usterki w pracy samokształceniowej.

Nauczyciele akademiccy, poprzez wprowadzanie odpowiednich treści oraz stosowanie określonych metod, form i środków w procesie dydaktycznym, oddziałują także na dobór poszczególnych treści autoedukacyjnych. Nauczyciele często zadają materiał do samodzielnego opracowania, czy też sygnalizują zagadnienie, które studenci powinni zgłębić, indywidualnie poszukując treści. Niewątpliwie istnieje związek pomiędzy wskazywanymi przez respondentów obszarami autoedukacji, na które kadra pedagogiczna wywiera największy wpływ, czyli pomiędzy procesami autoregulacyjnymi i doborem odpowiednich treści. Nauczyciele, oceniając efekty działań autoedukacyjnych w toku realizacji programu prowadzonego przez nich przedmiotu, wskazują jednocześnie na te obszary, których studenci nie opanowali jeszcze w stopniu satysfakcjonującym. Ułatwia to uzyskanie zaliczenia konkretnego przedmiotu, inspiruje także do dalszych działań autoedukacyjnych i poszukiwania nowych obszarów wiedzy, które można poznać w toku samodzielnej pracy.

Blisko połowa ankietowanych zadeklarowała, że nauczyciele wpływają na wyznaczanie i formułowanie przez studentów celów autoedukacyjnych. Jest to istotna informacja ze względu na fakt, że wybór odpowiednich celów autoedukacji oraz ich odpowiednia operacjonalizacja stanowi punkt wyjścia prawidłowej realizacji dalszych ogniw procesu autoedukacyjnego.

W najmniejszym stopniu kadra naukowa uczelni przyczynia się do zastosowania przez studentów określonych metod, technik i środków autoedukacji. Studenci mają w tym zakresie swobodę - kwestię komponentów, za pomocą których podejmują działania autoedukacyjne, pozostawiają sobie do samodzielnego wyboru.

Omawiając rolę działań nauczycieli akademickich w podejmowaniu przez studentów procesu autoedukacji, nie sposób nie sięgnąć po opinię kadry pedagogicznej uniwersytetu.

Wykres 2. Zakres wpływu nauczycieli akademickich na przebieg i poziom autoedukacji studentów w opinii kadry pedagogicznej Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Można stwierdzić ogólnie, że nauczyciele przypisują podejmowanym przez siebie działaniom doniosłe znaczenie w autoedukacji studentów. Zaznacza się to przede wszystkim w opiniach dotyczących procesów autoregulacyjnych, a także formułowanych przez studentów celów i realizowanych treści autoedukacyjnych. Niższy stopień korelacji dostrzegany jest natomiast między działaniami nauczycieli a stosowanymi metodami, technikami oraz środkami autoedukacji.

Wykres 3. Zakres wpływu nauczycieli akademickich na przebieg i poziom autoedukacji studentów w opinii studentów i kadry pedagogicznej Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Wykres 3 wskazuje, że oddziaływania nauczycieli akademickich w największym stopniu przyczyniają się do formułowania przez studentów celów autoedukacji, doboru jej treści i dokonywania autokontroli, autooceny i autokorekty efektów działań autoedukacyjnych. Studenci i nauczyciele akademiccy w podobny sposób nakreślili zakres wpływu kadry pedagogicznej na przebieg i poziom autoedukacji. Jednocześnie można zauważyć, że według opinii nauczycieli ich działania w większym stopniu przyczyniają się do wyznaczania poszczególnych komponentów autoedukacji, niż ma to miejsce w opinii studentów.

Sposoby oddziaływania nauczycieli na autoedukację studentów

Powstaje pytanie, które z oddziaływań nauczycieli akademickich wpływają na przebieg i efekty autoedukacji studentów.

Wykres 4. Oddziaływania nauczycieli akademickich na autoedukację studentów w opinii studentów Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

W opiniach studentów na pierwszy plan wysuwają się kategorie wyznaczanych celów oraz realizowanych treści kształcenia. Przekazywane przez nauczycieli wskazania dotyczące celów, do których powinno się dążyć w trakcie kształcenia kierowanego, oraz treści, jakie powinny być realizowane by tym celom sprostać, przekładają się bezpośrednio na cele oraz treści realizowane przez studentów w toku autoedukacji. Dużą rolę odgrywają także konsultacje, które umożliwiają sprostanie problemom pojawiającym się na bieżąco w trakcie pracy samokształceniowej, pod profesjonalnym okiem wykładowcy bądź osoby prowadzącej ćwiczenia.

W znaczącym stopniu (dla ponad 40 proc. respondentów w stopniu bardzo wysokim i wysokim) na autoedukację studentów wpływa też autoedukacja nauczycieli oraz ich postawa wobec tego procesu. Nauczyciel, który samodzielnie podejmuje działania zmierzające do wielostronnego rozwoju swojej osobowości, swoim doświadczeniem oraz przykładem motywuje studentów do pracy samokształceniowej.

Na autoedukację studentów w najmniejszym stopniu wpływają natomiast w ich opinii działania nauczycieli związane z organizowaniem dodatkowych zajęć oraz stosowaniem określonych form organizacji zajęć. Mniejsze (głównie średnie) znaczenie przypisywane jest także metodom pracy nauczycieli oraz wykorzystywanym przez nich środkom dydaktycznym.

Nieco inaczej przedstawia się opinia nauczycieli akademickich.

Wykres 5. Oddziaływania nauczycieli akademickich na autoedukację studentów w opinii kadry pedagogicznej Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Z ich perspektywy na proces autoedukacji studentów największy wpływ mają działania nauczycieli związane z wyznaczaniem celów kształcenia, realizowaniem w toku samokształcenia określonych treści kierowanego procesu edukacji, a także autoedukacją nauczycieli. Dwie trzecie ankietowanych zasygnalizowało, że działania samokształceniowe, jakie podejmują dla własnego rozwoju, wpływają na proces autoedukacji studentów. Najmniejsza jest natomiast dostrzegana korelacja między autoedukacją studentów, a organizowaniem przez kadrę pedagogiczną dodatkowych zajęć. W średnim stopniu wpływa na proces samokształceniowy studentów wyznaczanie przez nauczycieli formy organizacji autoedukacji.

Wykres 6. Oddziaływania nauczycieli akademickich na autoedukację studentów w opinii studentów i kadry pedagogicznej Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Opinie obu badanych grup pokrywają się w odniesieniu do dodatkowych zajęć, realizowanych treści kształcenia, postawy nauczycieli wobec autoedukacji oraz poradnictwa i materiałów metodycznych. Największe rozbieżności zaznaczają się natomiast przy wpływie na autoedukację studentów stosowanych przez nauczycieli metod pracy, form organizacji edukacji i samokształcenia nauczycieli. Podobnie jak w przypadku zakresów wpływu nauczycieli na przebieg i efekty autoedukacji studentów, w opinii kadry pedagogicznej zaznacza się większy stopień korelacji poszczególnych rodzajów oddziaływań nauczycieli z procesem autoedukacji grupy badanej.

Podsumowanie

W autoedukacji studentów istotną rolę odgrywają nauczyciele, oddziałujący na ten proces. Respondenci dostrzegają wpływ poszczególnych działań nauczycieli akademickich na kształtowanie się komponentów autoedukacji, przede wszystkim na procesy autoregulacyjne, dzięki którym jednostka kontroluje stopień realizacji wytyczonych przez siebie celów. Rola nauczycieli jest istotna także przy wyznaczaniu i formułowaniu przez studentów celów oraz wyborze przez nich obszarów autoedukacji. W mniejszym stopniu kadra pedagogiczna oddziałuje na stosowane przez podmioty autoedukacji metody i techniki, a także środki dydaktyczne. Ankietowani zwracają także uwagę na różne rodzaje oddziaływań nauczycieli na przebieg i efekty autoedukacji studentów. Pojawia się tu zależność między wytyczaniem przez nauczycieli i dokonywaniem przez nich operacjonalizacji celów oraz realizowaniem określonych treści kształcenia kierowanego a wyznaczaniem celów przez studentów i doborem przez nich obszarów autoedukacji. Ponadto, zgromadzony materiał empiryczny pozwala na wnioskowanie, że opinie studentów i nauczycieli akademickich odnośnie tego, na jakie komponenty autoedukacji nauczyciele wpływają poprzez określone działania w toku kształcenia kierowanego, są podobne. Zauważyć można, że kadra pedagogiczna przypisuje sobie większą rolę w rozwoju procesu autoedukacji swoich podopiecznych, niż czynią to sami studenci.

Szeroko rozumiana edukacja jest terenem walki i kontestacji, której kształt nadają z jednej strony relacje między społeczną i kulturową reprodukcją wzorców życia, a z drugiej zaś zakłócenia wynikające ze współzawodnictwa, oporu, niestałości praktyk i dyskursów⁴. Na tym polu, w kontekście poruszonej problematyki, istotnym zadaniem szkoły wyższej i nauczycieli akademickich, w dobie ciągłych zmian współczesnego świata, jest wyzwalanie motywacji i tworzenie odpowiednich warunków do aktywnej pracy samokształceniowej studentów. Samodzielność i aktywność intelektualna studenta są czynnikami niezbędnymi dla skuteczności kształcenia, a tym samym przyczyniają się do wielostronnego rozwoju danej jednostki. Sensem edukacji jest zatem doprowadzenie studentów do momentu, w którym będą oni zdolni do samodzielnej refleksji nad własnymi działaniami. Zastosowanie właściwych metod, poprawne dobranie celów i treści kształcenia, dobre przygotowanie pod względem metodycznym, merytorycznym i organizacyjnym zajęć dydaktycznych oraz wreszcie - odpowiednia postawa nauczyciela, stwarzają sprzyjające okoliczności, aby podmiot kształcenia mógł samodzielnie podjąć działania autoedukacyjne.

Bibliografia

• J. Półturzycki, Ucz się sam. O technice samokształcenia, wyd. 3, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1974.
• G. Reinmann-Rothmeier, H. Mandl, Lernen in Unternehmen. Unterrichtswissenschaft, "Grundlagen der Weitrebildung" 1993, nr 3.
• H. A. Giroux, P. Shannon, Education and Cultural Studies, Nowy Jork - Londyn: Routledge 1997.