Wprowadzenie

Coraz częściej wyjaśnienia istoty przedsiębiorczości wychodzą poza ramy nauk ekonomicznych czy zarządzania i odwołują się także do nauk o człowieku. Podjęcie decyzji o rozpoczęciu działalności gospodarczej jest końcowym etapem procesu wyzwalania aktywności przedsiębiorczej w jednostce. Poprzedzają go intencje przedsiębiorcze, które z kolei kształtuje zestaw czynników wpływających na postrzeganie przez człowieka rzeczywistości. Znajomość intencji przedsiębiorczych ma szczególne znaczenie dla tworzenia programów edukacyjnych w zakresie przedsiębiorczości. Znajomość czynników określających te intencje umożliwi tworzenie wartościowych programów nauczania przedsiębiorczości. Opracowanie przedstawia, w jaki sposób intencje przedsiębiorcze można mierzyć i interpretować.

Ewolucja podejść do czynników wpływających na zachowania przedsiębiorcze

Pytanie, co sprawia, że jeden człowiek jest bardziej przedsiębiorczy, a inny - mniej, leży w polu zainteresowań nauk społecznych. Wyróżnić można trzy główne koncepcje problemu determinant zachowań i postaw przedsiębiorczych: podejście szukające odpowiedzi w cechach osobowościowych, podejście kulturalistyczne i podejście kognitywne.

Początkowo różnic w poziomie przedsiębiorczości ludzi upatrywano w teoriach nauk biologicznych, zakładając, że ludzie rodzą się przedsiębiorczy lub nie. W psychologii nurt ten wpisywał się w Trait Theory - teorię zakładającą, że zachowanie człowieka wynika z jego osobowości, która nie ulega większym zmianom od urodzenia. Jednym z pionierów takiego podejścia był w latach 60. XX wieku D. McClelland¹, poszukujący cech typowych dla przedsiębiorcy. Przyczyn aktywności przedsiębiorczej upatrywano w cechach osobowościowych oraz - rzadziej - w demograficznych. Wśród cech składających się na przedsiębiorczość najczęściej wymieniano: skłonność do ryzyka, kreatywność, otwartość na zmiany, elastyczność w działaniu, umiejętność podejmowania decyzji czy dążenie do niezależności. Badane cechy demograficzne dotyczyły wieku, płci, pochodzenia oraz wykształcenia. Mimo znalezienia kilku prawidłowości podejście to poddano krytyce, przede wszystkim ze względu na liczne ograniczenia w konceptualizacji oraz niski stopień objaśnienia zjawiska². Krytykowano je również za zbyt daleko idący redukcjonizm oraz ignorowanie stymulującej roli otoczenia w kreowaniu zachowań przedsiębiorczych. Często poddawano dyskusji założenie, że cechy charakteru nie ulegają zmianie w czasie i nie mogą zostać rozwinięte poprzez uczenie się czy doświadczenie.

Kulturalistyczne podejście do źródeł i przyczyn zachowań przedsiębiorczych uznaje cechy osobowościowe za dynamiczne. Podkreśla rolę subiektywnych czynników, które powodują zmiany w ludzkiej osobowości, a zwłaszcza istotność norm społecznych i kodów moralnych obowiązujących w społeczeństwie. W tym ujęciu otoczenie, w którym funkcjonuje człowiek, determinuje jego cechy osobowościowe i sposób myślenia.

Kognitywne podejście do przedsiębiorczości, które rozwinęło się w latach 90. XX wieku, odwołuje się przede wszystkim do percepcji. Rozważaniom poddaje dokonywany przez jednostkę proces selekcji i interpretacji informacji z otoczenia. Kluczowe staje się pytanie: dlaczego reakcje dwóch osób na to samo zdarzenie mogą być odmienne? Podejście kognitywne podkreśla indywidualizm przedsiębiorcy - nie szuka, jak w przypadku Trait Theory, jego zbiorowego portretu osobowościowego. Poszukuje odpowiedzi na pytanie, jak myślą przedsiębiorcy i dlaczego zachowują się w określony sposób. Przez poznanie przedsiębiorcze rozumie się struktury wiedzy, które jednostki wykorzystują do oceny, sądów lub decyzji związanych z szacowaniem możliwości, podejmowaniem się przedsięwzięć i ich rozwojem³. Podejście to bada zatem, w jaki sposób przedsiębiorcy, wykorzystując swój umysł, łączą różnego rodzaju niepowiązane ze sobą informacje w celu identyfikacji albo stworzenia nowego produktu lub usługi oraz zgromadzenia potrzebnych zasobów, by rozpocząć czy rozwijać działalność gospodarczą.

Szczególną rolę w podejściu kognitywnym odgrywają intencje przedsiębiorcze, rozumiane jako determinacja do określonych poczynań lub przynosząca określone skutki⁴, czy przekonanie o chęci założenia firmy i świadome planowanie działań z tym związanych w przyszłości⁵. Coraz częściej uważa się, że intencje przedsiębiorcze są pierwszym i decydującym elementem kształtującym zachowanie przedsiębiorcze.

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie możliwych metodologii badań nad intencjami przedsiębiorczymi w świetle dwóch teorii: Modelu Zdarzenia Przedsiębiorczego oraz Teorii Planowanego Zachowania.

Teoretyczne ujęcie intencji przedsiębiorczych

Teorie związane z intencjami przedsiębiorczymi zakładają, że przedsiębiorczość jest procesem, na który oddziałuje szereg czynników kształtujących najpierw intencje, a następnie zachowania przedsiębiorcze. Do dwóch najbardziej znanych i empirycznie weryfikowanych konstrukcji teoretycznych należą: Model Zdarzenia Przedsiębiorczego (Model of the Entrepreneurial Event), stworzony przez A. Shapero i L. Sokola w 1982⁶ roku, oraz Teoria Planowanego Zachowania (Theory of Planned Behavior), której podstawy stworzył I. Ajzen w 1991 roku⁷.

Model Zdarzenia Przedsiębiorczego zakłada, że intencja jest stanem poprzedzającym zachowanie przedsiębiorcze, które zaistnieje, jeśli pojawi się taka możliwość. Wystąpienie ewentualnego zachowania przedsiębiorczego uzależnione jest przede wszystkim od tego, jak dana jednostka postrzega i ocenia własne chęci (perceived desirability) oraz wykonalność swoich zamierzeń (perceived feasibility). Oba czynniki zależą od wpływów zewnętrznych. Trzecią determinantą ludzkich intencji jest skłonność do działania (propensity to act). Szczególną rolę w procesie uaktywniania się przedsiębiorczości mają tzw. zdarzenia, czyli pewnego rodzaju bodźce pobudzające do podjęcia działalności gospodarczej. Może to być ukończenie szkoły, zachęta do otworzenia własnej działalności przez rodzinę, ale także utrata pracy.

Rysunek 1. Model Zdarzenia Przedsiębiorczego

Źródło: opracowanie własne
Teoria Planowanego Zachowania jest w dużym stopniu wynikiem dorobku psychologii. Zakłada, że zachowanie człowieka jest wynikiem jego intencji, które z kolei determinowane są przez trzy czynniki związane z percepcją:

• postrzeganą atrakcyjność obiektu lub czynności czy inaczej postawę, jaką wobec tych obiektów lub czynności przyjmujemy;
• postrzegane normy społeczne, tj. przeświadczenia o akceptacji lub braku akceptacji społeczeństwa wobec danego zachowania;
• postrzeganą kontrolę nad zachowaniem, czyli przewidywanie możliwości i ograniczeń związanych z danym zachowaniem.

Rysunek 2. Model Teorii Planowanego Zachowania

Źródło: opracowanie własne

Pomiar intencji przedsiębiorczych

Intencje i ich determinanty, jako charakterystyki opisowe, muszą zostać zmierzone w badaniach. W pierwszym ich etapie należy wybrać, zaadaptować lub stworzyć model, czyli wybrać zmienne determinujące intencje przedsiębiorcze i określić charakter tego wpływu. Cele badawcze sprowadzają się do określenia intensywności intencji przedsiębiorczych w danej grupie oraz właściwej identyfikacji ich determinant. Stawiane hipotezy mogą dotyczyć relacji (jej kierunku, siły) między poszczególnymi konstrukcjami (antecedencjami) a intencjami przedsiębiorczymi lub pomiędzy samymi antecedencjami.

Kolejnym etapem jest dobór metody badawczej. Najczęściej stosowana przy modelach intencji przedsiębiorczych jest metoda ankietowa, narzędziem pomiarowym staje się zatem kwestionariusz. Ankieta musi mieć charakter ustrukturalizowany. Przy pomocy stwierdzeń dotyczących sposobu zachowania czy myślenia, które utożsamia się z odpowiednią konstrukcją, poznaje się wagę tych konstrukcji w określaniu intencji.

Pytania (stwierdzenia) w ankietach zgrupowane są według struktur. W Teorii Planowanego Zachowania tymi strukturami są: postrzegana atrakcyjność, postrzegane normy społeczne, postrzegana kontrola nad zachowaniem. W Modelu Zdarzenia Przedsiębiorczego z kolei są to: skłonność do działania, postrzegane chęci i postrzegane możliwości. Edmund Thompson zaleca, by pytania nie były kategoryczne (typu: tak - nie) i kształtujące, a raczej miały charakter refleksyjny⁸. Badacz kategorycznym pytaniom zarzuca upraszczanie i brak możliwości uchwycenia różnic w intensywności. Mierniki oparte na skalach są bardziej precyzyjne.

Pomiaru intencji najczęściej dokonuje się poprzez zastosowanie w ankiecie skal psychometrycznych, tj. mierzących, na ile respondent zgadza się z poszczególnymi stwierdzeniami. Dotychczas w ankietach mających na celu zbadanie intencji stosowano pytania trojakiego typu: wyrażające chęci respondenta („Chcę…”), artykułujące prawdopodobieństwo zdarzeń dotyczących respondenta („Jest prawdopodobne, że…”) oraz opisujące jego intencje behawioralne („Zamierzam…”)⁹. Najbardziej znaną i najczęściej stosowaną w ankietach skalą jest skala Likerta.

Znając model i jego elementy, należy określić mierniki. Miernikami w tym przypadku są stwierdzenia w ankiecie, wobec których respondent powinien się ustosunkować, określając, na ile się z nimi zgadza. Ich przykłady podano w tabeli 1.

Tabela 1. Przykłady stwierdzeń ankietowych

Intencje przedsiębiorcze

Zamierzam otworzyć własną firmę w ciągu dwóch lat od ukończenia studiów. Posiadam koncepcję biznesową, którą oceniam jako dobrą na tyle, by była wdrożona w życie. Chcę nauczyć się więcej o przedsiębiorczości. Przyszło mi do głowy, by zostać przedsiębiorcą. Mając do wyboru bycie pracownikiem lub pracodawcą, wolę zostać pracodawcą.

Postrzegane chęci

Bycie przedsiębiorcą jest dobrym sposobem zarabiania pieniędzy. Bycie przedsiębiorcą jest stylem życia, który mi się podoba. Bycie przedsiębiorcą jest sposobem samorealizacji, która jest dla mnie ważna. Osoba, która zostaje przedsiębiorcą, odnosi sukces życiowy.

Postrzegana wykonalność

Postrzegam siebie jako potencjalnego przedsiębiorcę. Wierzę, że posiadam pożądane cechy charakteru, by rozpocząć działalność gospodarczą. Posiadam wystarczającą wiedzę, by rozpocząć działalność gospodarczą. Ograniczają mnie niewystarczające środki finansowe, by rozpocząć działalność gospodarczą. Przed rozpoczęciem działalności gospodarczej powstrzymuje mnie brak pomysłu na firmę.

Źródło: opracowanie własne
Kolejnym etapem badania powinna być ocena wewnętrznej zgodności wyników pomiaru. Rzetelność skali można sprawdzić przy użyciu współczynnika alpha-Cronbacha, mierzącego spójność zbioru skal. Współczynnik pozwala ocenić, do jakiego stopnia zmienne opisują intencje przedsiębiorcze. Jego wartość mieści się w zakresie od 0 do 1 - przyjmuje się, że wyniki powyżej 0,7 oznaczają wysoką rzetelność testu. Na tym etapie możliwe staje się obliczenie wewnętrznej korelacji między zdaniami pojawiającymi się w ankiecie, dotyczącymi poszczególnych antecedencji.

Metodą badawczą służącą do oceny trafności modelu może być analiza czynnikowa lub regresja liniowa. Zalecaną metodą jest analiza czynnikowa, badająca struktury wewnętrznych zależności obserwacji. Jej celem jest identyfikacja grupy czynników wspólnych oraz określenie ich relacji ze zmiennymi obserwowalnymi, co pozwala na wyjaśnienie struktury powiązań między tymi zmiennymi.

Metodologia badań intencji przedsiębiorczych sprowadza się do następującego algorytmu:

• przyjęcie, adaptacja lub stworzenie definicji intencji przedsiębiorczych,
• wybór czynników determinujących intencje przedsiębiorcze (struktur) i konstrukcja modelu lub adaptacja dostępnego modelu,
• konstrukcja mierników poszczególnych struktur,
• wybór skali stosowanej do oceny mierników,
• konstrukcja ankiety według przyjętych w modelu struktur,
• przeprowadzenie badań ankietowych,
• sprawdzenie rzetelności skali,
• analiza trafności modelu,
• walidacja testu,
• analiza i interpretacja wyników.

Obszary badań nad intencjami przedsiębiorczymi

Badania nad intencjami przedsiębiorczymi pomagają ustalić, jakie czynniki wpływają na intencje przedsiębiorcze człowieka, a tym samym - zakładając, że intencje mają bezpośredni i niezakłócony wpływ na zachowanie ludzkie - określić, co prowadzi do założenia przedsiębiorstwa. W tabeli 2 opisano przykłady podejmowanych badań dotyczących intencji przedsiębiorczych.

Tabela 2. Obszary badań nad intencjami przedsiębiorczymi

Autorzy	Przedmiot badań	Wyniki badań
Kennedy, Drennan, Renfrow, Watson (2003)	Badanie zależności między postrzeganiem przedsiębiorczości a intencjami przedsiębiorczymi u studentów I roku, z uwzględnieniem czynników w postaci dostępności zatrudnienia i powiązań rodzinnych. Badania potwierdzają istotność wpływu norm subiektywnych na intencje przedsiębiorcze, zwłaszcza jeśli student styka się z bezrobociem.	Ustalono zależność między zobowiązaniami rodzinnymi a postrzeganymi chęciami, normami społecznymi i płcią.
Franke, Lüthje (2004)	Zbadanie intencji przedsiębiorczych studentów kierunków biznesowych w Niemczech i Austrii oraz odniesienie ich do intencji studentów MIT.	Intencje przedsiębiorcze zależą od rodzaju oferowanej edukacji uniwersyteckiej. Studenci niemieccy i austriaccy wykazują niższy poziom intencji związanych z założeniem firmy niż studenci amerykańscy. Różnice są szczególnie widoczne w percepcji otoczenia.
Dutta, Thornhill (2008)	Zbadanie relacji między dynamiką intencji, sferą poznawczą i postrzeganymi warunkami konkurencji, ze szczególnym uwzględnieniem problemu zmian intencji w czasie.	Sfera poznawcza przedsiębiorcy wpływa na relację między percepcją konkurencji a wzmocnieniem intencji. Wyróżniono grupę przedsiębiorców analitycznych (wykazujących większą stabilność intencji) i przedsiębiorców holistycznych (wykazujących większe zmiany w intencjach).
Nasurdin, Ahmad, Lin (2009)	Zbadanie wpływu dynamicznego otoczenia na intencje przedsiębiorcze wśród Malezyjczyków.	Normy społeczne oraz role społeczne są istotnie i pozytywnie powiązane z intencjami przedsiębiorczymi. Postrzegane chęci pośredniczą między normami społecznymi a intencjami przedsiębiorczymi.
Linán, Chen (2009)	Porównanie intencji przedsiębiorczych w dwóch kulturowo różnych grupach narodowych (Hiszpania, Tajwan) przy wykorzystaniu zmodyfikowanej wersji modelu Ajzena.	Badania wskazują na istotną rolę postrzeganych norm społecznych. Proces kognitywny zachodzący między percepcją a intencją wykazuje dużo podobieństw mimo różnic kulturowych. Antecedencje są te same, różnić się może jedynie ich konfiguracja.

Źródło: opracowanie własne

Podsumowanie

Badanie intencji wydaje się szczególnie zasadne w kontekście ogólnej definicji przedsiębiorczości, której istotę sprowadzić można do poszukiwania wyjaśnień dynamiki procesów behawioralnych zachodzących w ludziach, odnawiania kultury instytucji i organizacji oraz dążenia do rozwoju rozwiązań metodologicznych zorientowanych na badanie procesów i umożliwiających określanie ich dynamiki¹⁰. Ostatnie lata przyniosły wiele zmian przyczyniających się do zwiększania złożoności i niepewności istoty procesów społeczno-gospodarczych na świecie, tworząc zapotrzebowanie na przedsiębiorcze zachowania na każdym szczeblu: globalnym, społecznym, organizacyjnym oraz indywidualnym¹¹. Wymagana jest zatem znajomość procesów i mechanizmów wyzwalających aktywność przedsiębiorczą człowieka.

Bibliografia

• I. Ajzen, The theory of planned behavior, „Organizational Behavior and Human Decision Processes” 1991, t.50.
• R. Chattopadhyay, A.K. Ghosh, Entrepreneurial intention model-based quantitative approach to estimate entrepreneurial success, „Journal of Small Business and Entrepreneurship”, 2008.
• D.K. Dutta, S. Thornhill, The evolution of growth intentions: Toward a cognition-based model, „Journal of Business Venturing” 2008, nr 23.
• N. Franke, C. Lüthje, Entrepreneurial Intentions of Business Students: A Benchmarking Study, „International Journal of Innovation and Technology Management” 2004, nr 1/3.
• A. Gibb, The Future of Entrepreneurship Education - Determining the Basis for Coherent Policy and Practice?, [w:] P. Kyrö, C. Carrier, The dynamics of learning entrepreneurship in a cross-cultural university context, „Entrepreneurship Education Series” 2005, nr 2.
• J. Kennedy, J. Drennan, P. Renfrow, B. Watson, Situational factors and entrepreneurial intentions, Small Enterprise Association of Australia and New Zealand 16th Annual Conference, Ballarat, 28.09 - 01.10. 2003.
• P. Kyrö, K. Ristimäki, Expanding arenas and dynamics of entrepreneurship education, „The Finnish Journal of Business Economics” 2008, nr 3.
• F. Linán, J.C. Rodriguez-Cohard, J.M. Rueda Cantuche, Factors affecting entrepreneurial intentions, 45th Congress of the European Regional Science Association, Amsterdam, 23-27.08.2005.
• F. Linán, Y.W. Chen, Development and Cross-Cultural Application of a Specific Instrument to Measure Entrepreneurial Intentions, „Entrepreneurship Theory and Practice”, maj 2009.
• D. McClelland, The achieving society, The Free Press, Londyn 1961.
• R. Mitchell, L. Busenitz, T. Lant, P. McDougall, E. Morse, J.B. Smith, Toward a Theory of Entrepreneurial Cognition: Rethinking the People Side of Entrepreneurship Research, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2002, nr 27 (2).
• A.M. Nasurdin, N.H. Ahmad, C.E. Lin, Examining a Model of Entrepreneurial Intention Among Malaysians Using SEM Procedure, „European Journal of Scientific Research” 2009, t.33, nr 2.
• A. Shapero, L. Sokol, Social Dimensions of Entrepreneurship, [w:] C. Kent, D. Sexton,
• K. Vespers, The Encyclopedia of Entrepreneurship, Prentice-Hall: Englewood Cliffs, Nowy Jork 1982.
• T.R. Shultz, Development of the concept of intention, [w:] W.A. Collins (red.), Development of cognition affect, and social relations, The Minnesota Symposia on Child Psychology, nr 13, Erlbaum 1980.
• E.R. Thompson, Individual Entrepreneurial Intent: Construct Clarification and Development of an Internationally Reliable Metric, „Entrepreneurship Theory and Practice”, maj 2009.