Wprowadzenie

Ludzie w wieku poprodukcyjnym cierpią z powodu zmniejszonej umiejętności adaptacji do egzystowania w warunkach ciągle postępujących zmian społecznych, niezdolności do pokonywania przeszkód kulturowych i socjoekonomicznych¹. Jednym z wielu przekształceń charakterystycznych dla dzisiejszych czasów jest wszechobecność nowych mediów, których znajomość wielokrotnie determinuje funkcjonowanie w społeczeństwie. Technologie cyfrowe stały się elementem strategicznym w życiu współczesnych społeczeństw, gdyż pozwalają na zaspokojenie różnorakich ludzkich potrzeb. Brak podstawowych kompetencji z dziedziny obsługi nowych mediów spycha niektóre jednostki na margines społeczny. Poniższy tekst - uwzględniający takie zjawiska, jak wszechobecność nowoczesnych technologii medialnych, starzenie się społeczeństw, rozwój placówek kształcenia całożyciowego - stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie oraz w jaki sposób nowe media warunkują funkcjonowanie seniorów².

Charakterystyka nowych mediów

„Nowe media” to pojęcie, którego rozumienie zmienia się wraz z upływem czasu. Postęp technologiczny przebiega tak gwałtownie, że dla wielu osób przewartościowania zachodzące dzięki rozwojowi technologii są wręcz zaskoczeniem. Zakres znaczeniowy terminu „nowe media” szybko się zmienia - przykładowo pięćdziesiąt lat temu w ten sposób określane były radio i telewizja. Kolejne lata rozszerzały zakres użycia tego pojęcia na wiele innych mediów masowych, które dzięki cyfrowej technologii zapewniają bardzo wysoką jakość przekazu, dostępność, a przy tym są niezwykle funkcjonalne³. W niniejszym opracowaniu pojęcie „nowe media” autor odnosi przede wszystkim do urządzeń mikroelektronicznych, w szczególności komputerów osobistych wraz z popularnym oprogramowaniem, które umożliwiają dostęp do różnorakich e-usług przez internet.

Derrick de Kerckhove, analizując proces odbioru informacji poprzez nowe media, wyróżnił cztery podstawowe cechy oddające ich charakter:

• multimedialność - czyli integrację dostępnych form przekazu (tekstu, obrazu statycznego i graficznego, filmu, dźwięku),
• komunikacyjność - szybką wymianę informacji pomiędzy użytkownikami,
• hipertekstowość - połączenie treści za pomocą sieci logicznych relacji (łącz), umożliwiających nieprzerwany przekaz informacji powiązanych ze sobą,
• interaktywność - zdolność odbierania informacji z równoczesnym reagowaniem na nie⁴.

Nowe media - w przeciwieństwie do mediów tradycyjnych - umożliwiają jednoczesną komunikację porozumiewawczą (jeden do jednego), rozsiewczą (jeden do wielu) i powszechną (wielu do wielu)⁵. Alvin Toffler, spoglądając na media z perspektywy historycznej, dzieli je na trzy typy, powiązane z kolejnymi falami rozwoju technologicznego. W pierwszej fali, czyli w czasach dominacji społeczeństw rolniczych, komunikacja przebiegała przede wszystkim na linii usta-uszy oraz twarzą w twarz, w obrębie nielicznych grup. System wytwarzania bogactw drugiej fali, bazujący na wszechobecnej industrializacji, wymagał intensywnego komunikowania się, zatem proces przesyłania informacji został oparty na ogólnodostępnej technologii w postaci telegrafu, telefonu, radia, telewizji oraz gazet - pozwalających na przesłanie tej samej wiadomości jednocześnie do wielu odbiorców. System trzeciej fali - w przeciwieństwie do swojego poprzednika, w którym każde z mediów działało mniej lub bardziej niezależnie od pozostałych - cechuje się istotną integracją, gdyż media są ze sobą połączone i zespolone⁶.

W każdym z okresów w dziejach ludzkości dominował inny typ przekazywania i uzyskiwania informacji - oprócz uniwersalnej komunikacji twarzą w twarz. Aby przystosować się do panujących warunków, osoby chcące uczestniczyć w procesie komunikowania musiały opanować obsługę mediów, a więc poznać kod komunikacyjny (mowę i pismo), zaznajomić się z możliwościami urządzeń technicznych (telegrafu, telefonu, radia, telewizji) oraz - współcześnie - nabyć kompetencje z zakresu technologii informacyjnej.

Początki mediów sięgają starożytności, kiedy to ręcznie przepisywano księgi, urozmaicając je kolorowymi ilustracjami, aby wzbogacić przekaz. Jan Amos Komeński - wybitny XVII-wieczny teoretyk dydaktyki - podkreślał, iż wiążąca się z tym reguła polisensoryzmu znacząco działa na percepcję ludzką . Zatem nowe media można uznać za z założenia idealny wytwór, pozwalający oddziaływać na odbiorcę za pomocą różnych kanałów przekazu informacji zintegrowanych w jednym urządzeniu. Wielobodźcowość rzutuje na procesy przyswajania informacji w różnorodny sposób - poprzez wzmacnianie komunikatu bądź w niektórych przypadkach jego osłabianie. W aspekcie wykorzystania nowych mediów przez seniorów odbiór informacji multimedialnych generowanych przez komputer zależy od wielu czynników, m.in. wynikających z istoty samego urządzenia, rodzaju przekazywanej treści oraz uwarunkowań psychofizycznych jednostki.

Polityka medialna

Ważną kwestią w kształtowaniu się nowych mediów jest prowadzenie odpowiedniej polityki medialnej, która z racji swojego charakteru staje się składową polityki publicznej. Działania te powinny uwzględniać odpowiedź na pytanie, co należy robić, aby w pożądany sposób ukształtować system mediów i osiągnąć w nim założone cele⁸. Wśród istotnych zagadnień tej problematyki znajduje się obszar infrastruktury, obejmujący powszechność dostępu do mediów w szczególności wśród grup marginalizowanych⁹. W latach 2008-2009 Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) podjęła działania zmierzające do zmniejszenia nierówności społecznych i geograficznych w dostępie do informacji, a także mające wyrównywać dysproporcje w generowaniu i uzyskiwaniu cyfrowych danych pomiędzy poszczególnymi wspólnotami politycznymi oraz kulturowymi. W aspekcie upowszechniania nowych mediów wśród seniorów UNESCO w ramach programu Pamięć Świata przyjmuje, że rosnąca koncentracja mediów i nowych technologii może przeszkodzić w upowszechnianiu dostępu do e-usług, wobec czego konieczne jest tworzenie krajowych planów polityki informacyjnej, promocja edukacji medialnej, pobudzanie rozwoju społeczeństw wiedzy, rozwijanie infrastruktur informatycznych oraz tworzenie strategii wykorzystywania nowych technologii na rzecz realizacji oświaty dla wszystkich¹⁰.

Komisja Wspólnot Europejskich w czerwcu 2007 r. podjęła decyzję o uruchomieniu planu mającego na celu zwiększenie liczby osób w wieku emerytalnym korzystających z nowych mediów, który przedstawiono w komunikacie Komfortowe funkcjonowanie osób starszych w społeczeństwie informacyjnym. Inicjatywa i2010. Plan działania w sprawie technologii teleinformatycznych i starzenia się społeczeństwa¹¹. Zakłada on, że cyfrowe technologie komunikacyjno-informacyjne mogą pomóc osobom starszym poprawić jakość życia, zachować lepsze zdrowie oraz samodzielność. W komunikacie napisano m.in.: Pojawiające się innowacyjne rozwiązania pomagają w przeciwdziałaniu problemom związanym z pamięcią, wzrokiem, słuchem i mobilnością, które nasilają się z wiekiem. ICT pozwalają również starszym ludziom pozostać aktywnymi w pracy lub w ich społeczności. Ich zgromadzone doświadczenie i umiejętności są wielkim dobrem, zwłaszcza w społeczeństwie opartym na wiedzy¹².

Przyjęta w 2008 r. Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013 zakłada, że działania podejmowane przez rząd polski w sferze nowych mediów powinny w miarę możliwości uwzględniać kwestie integracji społecznej oraz związane z nimi zagadnienia aktywizacji społecznej i minimalizowania wykluczenia cyfrowego (digital divide). Do grup społecznych szczególnie zagrożonych brakiem umiejętności obsługi cyfrowych technologii informacyjno-komunikacyjnych Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji zalicza osoby słabo wykształcone, starsze oraz bezrobotne¹³.

Z kolei Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego województwa śląskiego do roku 2015 - Śląskie mocne informacją, powstała w Śląskim Centrum Społeczeństwa Informacyjnego działającym przy Urzędzie Marszałkowskim w Katowicach, zaznacza, że pośród wielu składowych obniżających ogólne wskaźniki wykorzystania nowych mediów wśród badanej populacji istotne miejsce zajmuje znaczący odsetek osób w wieku poprodukcyjnym¹⁴.

Praktyka edukacyjna w obszarze przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu w każdym kraju przyjmuje inną postać, jednak wszystkie działania oscylują wokół wyposażenia obywateli w niezbędne kompetencje oraz wygenerowanie infrastruktury informatycznej. Dobrym przykładem praktyki polegającej na włączeniu seniorów w społeczeństwo informacyjne był program Digital Scotland, obejmujący cztery elementy:

1. zagwarantowanie fizycznego dostępu do internetu,
2. budzenie świadomości potencjalnych użytkowników za pośrednictwem kampanii reklamowej,
3. zapewnienie podstawowych umiejętności w zakresie obsługi mediów cyfrowych,
4. dążenie do zaangażowania lokalnych społeczności w realizację projektów z zakresu cyfrowej inkluzji (odwrotność cyfrowego wykluczenia)¹⁵.

Polityka obejmująca zagadnienia dostępu do nowych mediów odgrywa znaczącą rolę na różnych poziomach władzy, począwszy od zaleceń Unii Europejskiej, poprzez zarządzenia poszczególnych państw, a skończywszy na rozwiązaniach regionalnych dotyczących województw czy też lokalnych projektów powiatów, miast, gmin. W większości dokumentów zauważalne jest akcentowanie przez projektodawców konieczności podejmowania przedsięwzięć związanych z upowszechnieniem nowych mediów wśród seniorów. Niestety w Polsce do chwili obecnej nie stworzono kompleksowego zestawu działań praktycznych mających na celu spopularyzowanie nowych mediów wśród osób starszych.

Przekształcenia społeczne

Ostatnie kilkanaście lat to okres transformacji gospodarki przemysłowej w gospodarkę opartą na wiedzy. Wraz z rozszerzeniem zakresu wykorzystywania instrumentów informatycznych oraz wzrostem liczby użytkowników technologii informacyjnej wykształcił się nowy typ społeczeństwa, którego funkcjonowanie w największym stopniu warunkuje szerokie stosowanie osiągnięć informatyki oraz dziedzin pokrewnych do wypracowywania dóbr finansowych oraz zaspokajania potrzeb prywatnych¹⁶. U podstaw tego typu społeczeństwa leżą dwa kolejne przełomowe wynalazki techniczne: komputery osobiste i telekomunikacja - ich rola podobna jest do tej, jaką odegrały maszyna parowa wraz z elektrycznością w rewolucji przemysłowej¹⁷.

Jak zauważa Tomasz Goban-Klas, współczesne społeczeństwa coraz szerzej i intensywniej wykorzystują media techniczne, „pokonujące” czas i przestrzeń. Społeczeństwo nasycone lub też w wielu przypadkach przesycone mediami określane jest w tej koncepcji mianem społeczeństwa medialnego. Zbiorowość taką charakteryzuje wszechobecność, wszechstronność, a w pewnej mierze i wszechmoc mediów kierowanych przez człowieka oraz kierujących nim. Jest to zatem społeczeństwo, w którym:

• międzyludzkie kontakty i stosunki w przeważającym stopniu mają charakter zapośredniczony - medialny, a jednocześnie uznawane są za naturalne, ludzkie,
• media tworzą swoistą rzeczywistość wirtualną, kulturę medialną,
• infrastruktura medialna - w szczególności telekomunikacyjna - jest podstawą sieci i obiegów informacyjnych o różnym zasięgu, zasadniczych dla skutecznych działań, kontaktów jednostkowych oraz organizacyjnych we wszystkich sferach życia,
• niemal wszystkie czynności ludzkie wspomagane są przez technikę medialno-informatyczną,
• większość pracowników wykonuje zajęcia związane z informacją, a przemysły medialne stanowią istotny element gospodarki i zatrudnienia,
• przeważająca część produktu narodowego brutto powstaje przy udziale szeroko rozumianego sektora usług informacyjnych, telekomunikacyjnych i medialnych,
• informacja i wiedza są podstawowymi czynnikami wytwórczym,
• ewolucja społeczna opiera się na wykorzystaniu teleinformatyki¹⁸.

Rozwój i egzystencja ludzi dorosłych, żyjących w epoce zdominowanej przez nowoczesne technologie, wymusza ciągłe aktualizowanie oraz weryfikowanie zdobytych wcześniej kompetencji z różnych dziedzin życia. Współczesny człowiek, niezależnie od wieku, nie jest w stanie w pełni funkcjonować w społeczeństwie bez odpowiednich kwalifikacji z zakresu technologii informacyjnej¹⁹. Upowszechnienie nowych mediów w społeczeństwie tworzy nową grupę pokoleniową - tzw. digital natives. Są to osoby umiejące posługiwać się technologiami cyfrowymi, gotowe do angażowania się w internetową wymianę stworzonych przez siebie treści i znajdujące w tym możliwość ekspresji, a także pozwalające na wykorzystanie tych materiałów do celów społecznych, politycznych, czy też oświatowych²⁰. Zjawisko to spowodowane jest bardzo szybkimi przekształceniami społeczno-technicznymi ostatnich lat.

Janusz Morbitzer podkreśla, że agrarna struktura społeczna istniała ok. 10 tys. lat, zaś struktura industrialna już po ok. 230 latach zaczęła przekształcać się w strukturę społeczeństwa informacyjnego, którego historia - licząc od przedstawienia koncepcji do dziś - to niewiele ponad 40 lat, a biorąc pod uwagę praktyczne funkcjonowanie - ok. 30 lat. W krótkim okresie społeczeństwo informacyjne zdołało przejść kilka faz rozwojowych - od społeczeństwa postindustrialnego, poprzez sieciowe i medialne, zmierzając w stronę społeczeństwa wiedzy²¹.

Seniorzy jako użytkownicy nowych mediów

Jak potwierdzają wyniki badań przeprowadzonych przez Megapanel PBI/Gemius na grupie 16647 ankietowanych²², obecnie dostrzega się systematyczny, aczkolwiek powolny wzrost aktywności osób w wieku powyżej 55 roku życia w zakresie korzystania z internetu. W lutym 2005 r. z korzystało z niego zaledwie 300 tys. osób z tej grupy wiekowej (3,4 proc. wszystkich polskich internautów), natomiast w 2008 r. - ponad milion. Osoby w „złotym wieku” spędzają coraz więcej czasu na przeglądaniu zasobów dostępnych w internecie - w październiku 2008 r. były to średnio 32 godziny miesięcznie. Dla porównania - japońscy internauci w wieku powyżej 55 lat korzystają z usług globalnej sieci średnio 2,4 godziny dziennie²³.

Z najnowszych badań przeprowadzonych w 2009 r. przez Radę Monitoringu Społecznego wynika, iż odsetek seniorów korzystających z komputerów osobistych na przestrzeni dwóch lat nieznacznie wzrósł - o 2,5 proc (w porównaniu z wynikami badań z 2007 r.). Zatem pomimo intensywnego ilościowego i jakościowego rozwoju e-usług, ulepszania technicznych możliwości transferu danych, wdrażania idei kształcenia przez całe życie (m.in. przez instytucje takie jak uniwersytety trzeciego wieku) najstarsza część społeczeństwa zaliczana jest do najmniej licznych grup w zinformatyzowanej przestrzeni.

Tabela 1. Wykorzystanie cyfrowych technologii informacyjno-komunikacyjnych w poszczególnych grupach wiekowych (w %)

	Grupa	Komputer	Internet	Tel. Kom.	Niekorzystający	Wszystkie technologie
Ogółem		55,1	50,9	79,1	19,2	46,6
Płeć	Mężczyźni	57,1	52,8	81,6	16,8	48,2
	Kobiety	53,3	49,2	76,9	21,3	45,1
Wiek	16-24 lat	90,2	86,8	96,1	1,0	80,8
	25-34 lat	79,8	73,7	96,8	1,8	69,2
	35-44 lat	67,7	62,1	91,4	5,3	57,2
	45-59 lat	43,5	39,5	78,2	19,1	34,6
	60-64 lat	23,6	20,6	63,4	35,1	17,8
	65 i więcej	7,5	5,8	35,7	66,2	4,6

Źródło: D. Batorski: Korzystanie z technologii komunikacyjno-informacyjnych, [w:] J. Czapiński, T. Panek (red.): Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia mieszkańców, Wyd. Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009, s.291
Seniorzy w globalnej cyfrowej wiosce najczęściej poszukują wiadomości na temat kultury i rozrywki, materiałów publicystycznych, a także informacji biznesowych, finansowych, prawnych, sportowych, motoryzacyjnych. Sieć dla osób powyżej 55 roku życia jest też istotnym narzędziem komunikacji, gdyż 41 proc. badanych korzysta z komunikatorów internetowych - najpopularniejszy wśród przedstawicieli tej grupy wiekowej jest program Skype²⁴.

Z badań przeprowadzonych wśród amerykańskich seniorów²⁵ wynika, iż grupa ta poszukuje informacji dotyczących: medycyny (66 proc.), produktów (47 proc.), religii (26 proc.), zaś jeśli chodzi o usługi - popularnością cieszą się zakupy online (47 proc.), rezerwacja biletów (41 proc.), e-administracja (60 proc.), e-bankowość (20 procent)²⁶.

Osoby starsze są potencjalnie doskonałą grupą konsumentów dóbr oferowanych w internecie - stanowią bowiem obecnie ok. 15 proc. populacji naszego globu. W krajach rozwiniętych są to zazwyczaj jednostki, dla których odpowiedzialność finansowa za rodzinę zeszła na dalszy plan. Często sytuacja materialna seniorów jest ustabilizowana i lepsza od położenia pozostałych grup wiekowych, dlatego stanowią oni bardzo interesujący cel dla podmiotów oferujących wszelkie e-usługi²⁷.

Z sondażu przeprowadzonego w 2009 roku w grupie studentów Cieszyńskiego Uniwersytetu III Wieku, który posiada w swojej strukturze sekcję podstaw obsługi komputerów wynika, że osoby starsze najczęściej wymagają, aby nowe media zaspokajały różnorodne potrzeby. W celu zdiagnozowania, jakie aplikacje oraz e-usługi są najatrakcyjniejsze dla seniorów, poproszono ankietowanych o udzielenie w tym względzie odpowiedzi na pytanie otwarte. Wszystkie wskazania zostały zebrane i przedstawione w tabeli 2.

Tabela 2. Nowe media w życiu seniorów Cieszyńskiego Uniwersytetu III Wieku - sekcja komputerowa.
Najbardziej popularne aplikacje oraz e-usługi.

	N=50
Udzielona odpowiedź	N	%
Programy biurowe	12	24
Programy liczące	4	8
Aplikacje do obróbki grafiki	30	60
Komunikatory internetowe	44	88
Przeglądanie internetu	42	84
Aplikacje rozrywkowe	32	64
Nauka języków	28	56
Obróbka filmów	4	8
Archiwizacja danych na nośnikach zewnętrznych	2	4
Dokonywanie zakupów online	6	12
Poznanie zagrożeń sieciowych	2	4
Korespondencja e-mailowa	10	20
Rezerwacje biletów przez internet	2	4
Wysyłanie PIT do Urzędu skarbowego	2	4
Instalowanie aplikacji	4	8
Instalowanie sprzętu	4	8
Bankowość elektroniczna	2	4
Nauka przez internet	2	4

Źródło: badania własne
Każdy etap życia niesie ze sobą odmienne potrzeby. Osoby starsze mogą częściowo zaspokoić swoje potrzeby poprzez nowe media, wykorzystując je m.in. do wypełniania czasu w bardziej satysfakcjonujący sposób, utrzymywania stosunków towarzyskich, autoekspresji, odpowiedniej stymulacji psychicznej i umysłowej, ochrony zdrowia, a także opieki zdrowotnej czy kontaktu z rodziną²⁸.

Kształtowanie kompetencji z zakresu nowych mediów wśród seniorów

Istotną kwestią w zakresie edukacji na rzecz prawidłowego użytkowania nowych mediów jest przygotowanie potencjalnych odbiorców e-usług do percepcji informacji cyfrowej w taki sposób, aby jednostka nie zagubiła się w potoku wszechobecnych wiadomości. Zjawisko to sprzyja bowiem powstawaniu postaw alienacyjnych, niepożądanych społecznie²⁹. W kontekście wykorzystywania komputera w życiu osobistym Bronisław Siemieniecki wyróżnił dwie grupy kompetencji, wzajemnie się przenikających i uzupełniających: medialne oraz informatyczne³⁰.

Kompetencja - jako swoista zdolność do realizacji zadań z określonych obszarów - jest rezultatem procesu uczenia się - w tym również samokształcenia³¹. W dobie powszechnej informatyzacji istotnym elementem staje się posiadanie kompetencji medialnych oraz z zakresu technologii informacyjnej. Umiejętności medialne seniorów można podzielić na dwie grupy kompetencji, nawiązując do koncepcji wypracowanych przez Johannesa Magenheima wraz z zespołem³²:

• teoretyczne kompetencje medialne - odnoszące się do wiedzy ogólnej o podstawach funkcjonowania i działania mediów, komunikacji medialnej, wiedzy o politycznym i społecznym oddziaływaniu mediów na społeczeństwo, wykorzystywania mediów do procesów socjalizacyjnych;
• osobiste kompetencje medialne - ograniczające się do krytycznej oceny mediów (analitycznej, refleksyjnej, etycznej, estetycznej), umiejętności wyboru mediów z punktu widzenia klienta (media kognitywne - wymiar informacyjny, instrumentalne - wymiar kwalifikacyjny), indywidualnego korzystania z mediów (bierne i aktywne stosowanie)³³.

Dieter Spanhel, odnosząc się do procesu kształcenia na poziomie podstawowym, wymienia następujące kompetencje:

• spostrzegania (właściwego odczytu komunikatu ikonograficznego),
• przetwarzania informacji zakodowanych w komunikacie medialnym (odbierania wrażeń, myślenia, pamięci),
• selekcjonowania i oceniania informacji medialnej, dzięki analizowaniu różnych form komunikatu ikonograficznego,
• krytykowania przekazu medialnego pod kątem jakości przydatności i estetyczności,
• kreatywnego działania w środowisku medialnym.

Kompetencje te ujmowane są jako tworzenie własnych danych medialnych i obejmują umiejętności wyszukiwania informacji w internecie³⁴.

Na początku lat 90. XX w. Bronisław Siemieniecki sformułował cele komputerowego kształcenia dorosłych, tworząc stratyfikację składającą się z poziomów: ogólnego, pośredniego oraz zadaniowego³⁵. Zaznaczył, iż rozwijanie umiejętności korzystania z powszechnie występujących komputerów w sposób gwarantujący humanistyczny rozwój obejmuje wspieranie myślenia twórczego z zachowaniem wartości ogólnoludzkich. Edukacja z zakresu technologii informacyjnej przygotowuje do samodzielnego zdobywania wiedzy, sprzyja nowym sposobom widzenia świata, zapewnia motywację do samokształcenia, kształtuje szeroko rozumianą kulturę informatyczną oraz prowadzi do interdyscyplinarnego rozwiązywania problemów. Wśród celów pośrednich autor wyróżnił:

• wytworzenie umiejętności obserwowania różnych zjawisk w szerszym kontekście,
• precyzowanie problemów w sposób zapewniający ich rozwiązywanie za pomocą techniki komputerowej,
• wyrobienie u uczącego się przekonania, że platforma sprzętowa i oprogramowanie muszą być traktowane łącznie,
• ukształtowanie orientacji w tendencjach rozwojowych nowych mediów³⁶.

Cele zadaniowe zawierają w sobie: biegłość posługiwania się urządzeniami wejścia (klawiatura, mysz, skaner, pamięć przenośna) i wyjścia (drukarka, monitor), wytworzenie nawyków właściwego obchodzenia się ze zbiorami danych, opanowanie podstawowych terminów i pojęć informatyki w zakresie dotyczącym przeciętnego użytkownika, umiejętność doboru właściwych narzędzi technologii informacyjnej do rozwiązywania określonych problemów, wyrabianie samodzielności w obsłudze aplikacji³⁷. Obecnie cele kształcenia z dziedziny nowych mediów przedstawione przez Bronisława Siemienieckiego przenikają się w działaniach edukacyjnych, lecz dąży się do tego, aby były one osiągane w określonej kolejności - najpierw cele zadaniowe (opanowanie technicznej obsługi urządzenia), następnie cele wyższego rzędu. Realizacja poziomu wyższego jest możliwa po opanowaniu poziomu podstawowego (zadaniowego).

Kompetencje z zakresu technologii informacyjnej można podzielić na kilka stopni, w zależności od zaawansowania użytkownika. Im wyższy poziom kompetencji posiada senior, w tym większym zakresie może korzystać z dobrodziejstw oferowanych przez nowe media. Podstawowy poziom umiejętności związanych z nowymi mediami zawiera się w obszarze obejmującym zagadnienia obsługi systemu operacyjnego ze szczególnym naciskiem na obszary, tzw. 7P danych:

1. pozyskiwanie (pobór z nośników zewnętrznych oraz internetu),
2. przetwarzanie (np. za pomocą edytorów tekstów wbudowanych w system operacyjny),
3. preparowanie (tworzenie własnych różnorodnych plików, głównie tekstowych oraz graficznych),
4. prezentowanie (otwieranie plików, dostosowywanie opcji wyświetlania danych),
5. przesyłanie (korespondencja synchroniczna i asynchroniczna w internecie),
6. porządkowanie (tworzenie odpowiedniej struktury do przechowywania danych, przenoszenie i odnajdywanie plików).
7. przechowywanie (zapis pliku w stacji roboczej bądź na nośnikach zewnętrznych).

Podział stopni kompetencji z zakresu technologii informacyjnej doskonale uwypukla program Europejskiego Certyfikatu Umiejętności Komputerowych (ECDL) koordynowany na terenie Polski przez Polskie Towarzystwo Informatyczne. Dokument ten potwierdza poziom opanowania obsługi nowych mediów, który sprawdzany jest przy użyciu standaryzowanych testów, obejmujących wiedzę teoretyczną, a także umiejętności praktyczne, wobec tego może służyć jako swoiste narzędzie weryfikacji. ECDL składa się z następujących certyfikatów:

• E-citizen (e-obywatel) - podstawy obsługi komputera;
• ECDL (7 modułów: podstawy technik informatycznych, użytkowanie komputerów, przetwarzanie tekstów, arkusze kalkulacyjne, bazy danych, grafika menedżerska i prezentacyjna, usługi w sieciach informatycznych);
• Advanced (4 moduły poziomu zaawansowanego: przetwarzanie tekstów, arkusze kalkulacyjne, bazy danych, grafika menedżerska i prezentacyjna);
• WebStarter (podstawy tworzenia stron internetowych);
• CAD (tworzenie rysunków dwuwymiarowych).

Ujednolicone certyfikaty ECDL pozwalają na określenie stopnia kompetencji użytkownika nowych mediów. W ramach zajęć z dziedziny technologii informacyjnej, prowadzonych na wielu polskich uniwersytetach trzeciego wieku, można dostrzec zbieżność programu nauczania z wymaganiami stawianymi w ramach certyfikatów ECDL (7 modułów) na poziomie średniozaawansowanym i zaawansowanym oraz E-citizen na etapie podstawowym.

Nabywanie kompetencji związane jest z wieloma właściwościami osobowymi danego podmiotu. O zakresie umiejętności decydują trzy główne płaszczyzny: poznawcza (percepcja), praktyczna (stosowalność) oraz motywacyjna (chęć poznawania nowych mediów). Poniższy rysunek przedstawia zależności pomiędzy poszczególnymi płaszczyznami a umiejętnościami, które tworzą w efekcie pochodną w postaci wiedzy i preferencji medialnych oraz zdolności praktycznych związanych z technologią informacyjną.

Rysunek 1. Płaszczyzny współdziałania w toku kształtowania kompetencji medialnych oraz niezbędnych do korzystania z technologii informacyjnej

Źródło: A. Seredyński, Kompetencje informatyczno-medialne nauczyciela, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, s. 89
Helena Hrapkiewicz wśród determinantów nabywania kompetycji wymienia bardziej prozaiczne sytuacje związane z zakupem urządzenia w celu przygotowania różnych pism, czy też zdobycia prestiżu wśród osób bliskich. Osiągnięta w ten sposób wiedza przyczynia się do podtrzymania samodzielnego funkcjonowania jednostki³⁸.

Percepcja i wykorzystanie nowych mediów

Nowe media oparte na technologiach cyfrowych na dobre zostały wdrożone w życie społeczne znacznej większości osób żyjących w XXI wieku, o czym świadczą dane statystyczne oraz intensywny rozwój sektora e-usług. Zjawiska pochodne związane ze wszechobecnymi uwarunkowaniami, jakie tworzą media elektroniczne względem procesów społecznych, politycznych, kulturowych, reklamowych oraz innych istotnych dziedzin życia ludzkiego wytworzyły nowy nurt dyscyplin naukowych, wśród których można wyróżnić wychowanie medialne, pedagogikę mediów czy psychologię mediów³⁹. Nauki te zajmują się złożonymi procesami w relacji media - człowiek.

Jednym z głównych problemów, jakie mają do pokonania seniorzy w aspekcie dostępu do nowych mediów, są ograniczenia fizyczne związane z prawidłową percepcją wzrokową i słuchową oraz drżeniem rąk w trakcie korzystania z klawiatury lub myszki. Prowadzone badania potwierdzają, iż u wielu osób starszych pojawia się upośledzenie w widzeniu blisko znajdujących się przedmiotów. Prawie 75 proc. populacji pomiędzy 65 a 70 rokiem życia cierpi na dalekowzroczność, natomiast u połowy ludzi powyżej 60 roku życia rozwija się katarakta⁴⁰. W niwelowaniu tych problemów pomagają specjalnie dostosowane urządzenia oraz oprogramowanie. Ułatwienia w korzystaniu z mediów elektronicznych polegają m.in. na doborze odpowiedniej formy komunikatów wyświetlanych na monitorze (wielkość i wyrazistość obiektów graficznych), zwiększaniu kontrastu, wstrzymywaniu i spowalnianiu animacji i ruchomych obrazów. Specjalistyczne programy do obsługi urządzeń wejścia, np. klawiatury, powodują eliminację błędów poprzez filtrację niezamierzonych, wielokrotnych naciśnięć klawiszy. Efektywnym rozwiązaniem jest wprowadzenie przycisków rozwiązujących problem jednoczesnego używania dwóch klawiszy: alt, ctrl lub shift + znak. Ciekawa jest też koncepcja wdrożenia oprogramowania zapamiętującego ustawienia komputera zgodne z osobistymi potrzebami użytkownika w zakresie specyfikacji wyświetlanego obrazu i działania urządzeń wejścia (myszy i klawiatury). Po ukończeniu procesu personalizacji parametrów zapisywane są one na wybranym sprzęcie bądź zostają wyeksportowane do serwera. Od tej pory ustawienia dostępne są w internecie i można pobrać je na stanowisko lokalne, dzięki czemu znacząco skraca się czas przystosowywania komputera do potrzeb seniora⁴¹.

Korzystanie z komputera osobistego z racji ograniczeń psychofizycznych jest dla wielu seniorów utrudnione lub niekiedy całkowicie niemożliwe. Jedną z głównych przyczyn ograniczonego odbioru wyświetlanej treści jest niedostosowanie parametrów obrazu. Rozwiązaniem w tym przypadku staje się zastosowanie wbudowanych w większość aplikacji opcji powiększania danego obszaru roboczego. Popularne systemy operacyjne mają zintegrowane w swojej strukturze programy pozwalające na przystosowanie stanowiska do potrzeb osób niedowidzących. Dla osób o umiarkowanym lub znacznym uszkodzeniu narządów wzroku powstało oprogramowanie generujące dźwięk ze wskazanego pliku tekstowego lub strony internetowej⁴².

W chwili obecnej na rynku istnieją aplikacje oraz rozwiązania sprzętowe ułatwiające korzystanie z nowych mediów osobom z różnymi dysfunkcjami narządów wzroku, słuchu i ruchu. Seniorzy, jak i osoby niepełnosprawne, mają możliwość praktycznego zastosowania tych udogodnień w swoim życiu prywatnym oraz zawodowym. Jednak ogólnie niska świadomość możliwości, jakie dają tego typu urządzenia usprawniające, słaba dostępność oraz duże koszty skutkują ich nikłym wykorzystaniem.

Edukacja seniorów z zakresu nowych mediów

W dobie szybkiego postępu technologicznego pokolenie seniorów może czuć się coraz bardziej wyizolowane, zepchnięte na margines życia społecznego. Mimo dużej liczby osób w wieku poprodukcyjnym, w Polsce ciągle za mało jest adresowanych do nich programów i inicjatyw oraz instytucji zajmujących się problemami ludzi w „złotym wieku”. Sytuacja taka często wynika z braku środków finansowych, a także z niewystarczającej wiedzy na tematy związane ze starością⁴³. Pomimo wielu niekorzystnych czynników można jednak zaobserwować tendencję wzrostową związaną z powstawaniem placówek organizujących edukację dla starszych osób.

Kształcenie seniorów z zakresu nowych mediów realizują na terenie Polski instytucje różnego typu:

• komercyjne (firmy szkoleniowe),
• oświatowe (uczelnie wyższe, placówki kształcenia ustawicznego),
• pozarządowe (stowarzyszenia),
• społeczne (kluby seniora),
• kulturalne (domy kultury).

Obecnie najpopularniejszym typem placówek są uniwersytety trzeciego wieku działające zazwyczaj przy uczelniach wyższych lub pod ich patronatem.

Organizacyjna strona kształcenia dotyczy przede wszystkim zewnętrznych warunków procesu zdobywania wiedzy - sposobu pracy osoby uzyskującej nowe kompetencje. Formy kształcenia w omawianym zagadnieniu dzieli się na nauczanie:

• indywidualne z komputerem osobistym, bez współudziału innych osób,
• indywidualne z komputerem osobistym, przy współudziale instruktora,
• indywidualne z komputerem osobistym, przy użyciu e-learningu (synchronicznego lub asynchronicznego):
  • czysty e-learning,
  • nauczanie komplementarne (blended learning),
• indywidualne bez komputera osobistego (teoretyczne),
• zbiorowe (wspólne wykonywanie przez uczących się tego samego zadania),
• grupowe (wspólnie wykonywanie zadań przez członków należących do danej grupy, przy czym każda grupa ma wyznaczone różne zadania do realizacji)⁴⁴.

Wieloletnie obserwacje procesu zapamiętywania i uczenia się potwierdzają założenia, że zachowujemy w pamięci:

• 10 proc. tego, co słyszymy,
• 20 proc. tego, co widzimy,
• 40 proc. tego, o czym rozmawiamy,
• 90 proc. tego, co robimy⁴⁵.

Zachowanie wynikających z teorii dydaktyki optymalnych proporcji pomiędzy stosowanymi metodami kształcenia seniorów z zakresu nowych mediów jest zatem jednym z głównych czynników decydujących o powodzeniu przedsięwzięcia. Cechy takie jak komplementarność, różnorodność, celowość działań, powiązanie teorii z praktyką, utylitarność prowadzą do wytworzenia w edukowanych osobach prawidłowych postaw wobec wykorzystywania nowych mediów w życiu codziennym.

Przykładem realizacji idei kształcenia przez całe życie z zakresu technologii informacyjnej jest cykl zajęć realizowanych przez Cieszyński Uniwersytet III Wieku działający przy Wydziale Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego. Sekcja komputerowa powstała w maju 2005 r. i skupia obecnie ponad 80 seniorów (tyle samo osób ukończyło już kurs), którzy poznają tajniki nowych mediów na różnych poziomach zaawansowania. Nauka na jednym etapie trwa cały rok akademicki, spotkania odbywają się regularnie co dwa tygodnie i trwają jedną godzinę zegarową. Kurs obejmuje - dostosowane do poziomu zaawansowania - zagadnienia wybrane przez prowadzącego zajęcia i skonsultowane wcześniej ze słuchaczami. Przykładowo zajęcia na poziomie dla początkujących koncentrują się na podstawach posługiwania się systemem operacyjnym (poruszanie się w środowisku, używanie urządzeń wejścia i wyjścia), obsłudze standardowych plików tekstowych i graficznych poprzez programy wbudowane w system Windows, korzystaniu z zasobów internetu. Na etapie średniozaawansowanym studenci zapoznają się z edytorami tekstu, poznają kolejne rodzaje e-usług w sieci, uczą się kontaktowania za pośrednictwem aplikacji do komunikacji synchronicznej i asynchronicznej. Program na poziomie zaawansowanym obejmuje z kolei pracę z arkuszami kalkulacyjnymi, usługi w sieci i zarządzanie systemem operacyjnym.

W trakcie zajęć omawiane są zagadnienia z zakresu oddziaływania nowych mediów na społeczeństwo, bezpieczeństwa informacji, zagrożeń, jakie niesie ze sobą powszechna komputeryzacja - nie tylko, aby wykształcić u osób starszych kompetencje praktycznych, ale również podnieść ich świadomość medialną. Zdecydowana większość ćwiczeń realizowanych na spotkaniach opiera się na hipotetycznych sytuacjach z życia codziennego - seniorzy rozwiązują przedstawione im problemy, korzystając z nowych mediów. Na końcu każdego kursu przeprowadzany jest test sprawdzający wiedzę, a także utrwalający zdobyte wiadomości.

W planach sekcji komputerowej Cieszyńskiego Uniwersytetu III Wieku jest utworzenie grupy projektującej strony internetowe w oparciu o technologię CMS oraz gotowe szablony stron internetowych. Poprzez internet seniorzy będą mogli przekazywać swoją wiedzę z różnych dziedzin, w których są specjalistami - m.in. fotografii, historii regionu, kulinariów, religii, medycyny konwencjonalnej i niekonwencjonalnej, filozofii. Działanie to ma realizować wielorakie cele - począwszy od umieszczenia w globalnej sieci informacji niepowtarzalnych, poprzez ukazanie, iż seniorzy wcale nie muszą być technicznymi analfabetami, aż po próbę tworzenia modelowych rozwiązań w dziedzinie kształcenia osób w wieku poprodukcyjnym w obszarze nowych mediów na poziomie zaawansowanym.

Podsumowanie

Rozwój urządzeń mikroelektronicznych powoduje zmiany osobowościowe wśród przedstawicieli młodego pokolenia, które staje się „generacją ekranową” (screeny generation), traktującą obraz jako przekaz równorzędny wobec książkowego, a właściwie od niego lepszy, bo prostszy i atrakcyjniejszy. Jest to pokolenie, dla którego nowe i stare media stanowią naturalne środowisko dojrzewania i egzystencji⁴⁶. Dla współczesnych seniorów urządzenia mikroelektroniczne są zaś czymś zupełnie nowym, w większości przypadków elementem niekoniecznie niezbędnym w zaspokajaniu potrzeb życiowych, gdyż na przestrzeni lat potrafili oni obejść się nowych mediów. Dysonans pomiędzy wieloma zjawiskami społecznymi determinowanymi przez relatywnie szybki rozwój technologii informatycznych tworzy różne światy, w których przyszło żyć pokoleniom w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. Osoby z poszczególnych pokoleń w różnorodny sposób postrzegają usługi, jakie oferują nowe media i inaczej korzystają z nich, a zatem potencjał, jaki niesie ze sobą rozwój technologii informacyjnej wyzyskany jest tylko częściowo, w wielu przypadkach nieświadomie, a także nie do końca poprawnie.

Trudność adaptacji seniorów do nowej, zinformatyzowanej pośrednio i bezpośrednio przestrzeni, wyraża się m.in. w procentowym wykorzystywaniu różnych typów urządzeń mikroelektronicznych wśród ogółu populacji. Stare media, takie jak radio, gazety, telewizja, są naturalnym środkiem zdobywania informacji, natomiast komputer osobisty z łączem internetowym, wielofunkcyjny telefon komórkowy, czy też inne mobilne media używane są sporadycznie, głównie przez osoby świadome udogodnień, jakie oferują nowe media. Rozwój cywilizacji determinowany nowymi technologiami wymaga od współcześnie żyjących osób w coraz większym stopniu posiadania odpowiednich kompetencji w zakresie korzystania z przedmiotów codziennego użytku, a więc również komputerów osobistych podłączonych do globalnej sieci.

Brak umiejętności obsługi mediów elektronicznych zauważany jest głównie wśród osób w wieku poprodukcyjnym, mimo iż odsetek korzystających w tej grupie z nowoczesnych technologii systematycznie wzrasta, szczególnie wśród osób z przedziału wiekowego 55-65 lat. Jednak w grupie seniorów powyżej 65 roku życia liczba ta ciągle jest niezadowalająca. Niestety, jeżeli nie zostaną podjęte próby stworzenia w najbliższym czasie miejsc powszechnej edukacji całożyciowej dla osób starszych, problem wykluczenia cyfrowego może zostać rozwiązany jedynie poprzez naturalną wymianę pokoleń, wobec czego za kilkadziesiąt lat współczynnik korzystających z nowych mediów⁴⁷ samoistnie ulegnie zwiększeniu.

Nowe media stanowią dla seniorów nie tylko łatwo dostępne źródło informacji, lecz również umożliwiają kontakt z najbliższymi osobami, urozmaicają życie społeczne, formują postawy, rozwijają zainteresowania oraz zaspokajają potrzeby. W społeczeństwie zinformatyzowanym media elektroniczne kształtują relacje społeczne, generują kapitał, zapewniają rozrywkę, a także - gdy są odpowiednio upowszechniane - podnoszą jakość życia. Dlatego tak istotne jest wyposażenie osób starszych w sprzęt i niezbędne kompetencje, pozwalające im na godne życie, w którym technika odgrywa służebną, ale ważną rolę.

Bibliografia

• T. Białobłocki, J. Moroz, Nowoczesne techniki informacji i komunikacji - ich rozwój i zastosowanie, [w:] M. Witkowska, K. Cholawo-Sosnowska (red.), Społeczeństwo informacyjne, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006.
• W. Cellary, Przemiany społeczne i gospodarcze a edukacja, „Edukacja medialna” 2003, nr 1.
• T. Drabowicz, E-inkluzja w społeczeństwie informacyjnym, [w:] L. Haber, M. Niezgoda (red.), Społeczeństwo informacyjne. Aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2006.
• Główny Urząd Statystyczny, Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań z lat 2004-2006, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2008.
• T. Goban-Klas, Cywilizacja medialna, WSiP, Warszawa 2005.
• T. Goban-Klas, Społeczeństwo masowe, informacyjne, sieciowe czy medialne?, [w:] T. Styczeń (red.), Osoba w społeczeństwie informacyjnym, Katolicki Uniwersytet Lubelski, „Ethos” 1-2 (69-70), Lublin 2005.
• W. Gogołek, Technologie informacyjne mediów, ASPRA-JR, Warszawa 2006.
• H. Hrapkiewicz, Potrzeby osób w wieku starszym i próba ich realizacji, [w:] A. Fabiś (red.), Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie, Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu, Sosnowiec 2005.
• H. Hrapkiewicz, Działalność uniwersytetów trzeciego wieku na przykładzie uniwersytetu trzeciego wieku w uniwersytecie śląskim w Katowicach, [w:] L. Frąckiewicz (red.), W obliczu starości. Opis projektu i dobrych praktyk, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Województwa Śląskiego, Katowice 2007.
• K. Jakubowicz, Polityka medialna a media elektroniczne, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
• J. Jędrzyczkowski, Prezentacje multimedialne w procesie uczenia się studentów, Adam Marszałek, Toruń 2006.
• S. Juszczyk, Cele i zadania technologii informacyjnej i edukacji medialnej, [w:] B. Siemieniecki (red.), Pedagogika medialna, PWN, Warszawa 2008, t. 2.
• Komunikat Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów - Komfortowe funkcjonowanie osób starszych w społeczeństwie informacyjnym. Inicjatywa i2010. Plan działania w sprawie technologii teleinformatycznych i starzenia się społeczeństwa, {SEC(2007)811}, Bruksela 2007.
• A. Kowalewska, A. Jaczewski, K. Komosińska, Problemy wieku starczego, [w:] A. Fabiś (red.), Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie, Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu, Sosnowiec 2005.
• E. Mastalerz, E. Gałązka, Inspiracje do aktywizującej uczniów edukacji ogólnotechnicznej, Akademia Pedagogiczna, Kraków 2006.
• Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013, Warszawa 2008.
• J. Morbitzer, Edukacja wspierana komputerowo a humanistyczne wartości pedagogiki, Akademia Pedagogiczna, Kraków 2007.
• W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2001.
• A. Seredyński, Kompetencje informatyczno-medialne nauczyciela, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007.
• B. Siemieniecki, Komputer a humanizm - podstawowe dylematy edukacji, „Komputer w edukacji” 1994, nr 1.
• B. Siemieniecki, Technologia informacyjna we współczesnej szkole, [w:] A. Mitas (red.), Pedagogika i informatyka, Politechnika Śląska, Katowice 2000.
• Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa, Akademia Pedagogiczna, Kraków 2004.
• A. Toffler, Zmiana władzy, Zysk i S-ka, Poznań 2003.
• Ł. Tomczyk, Informatyczny wymiar tyflopedagogiki, czyli o syntezatorach mowy w społeczeństwie informacyjnym, [w:] I. Fajfer-Kruczek, Ł. Tomczyk (red.), Współczesne dylematy pedagogiczne, Koło Naukowe Pedagogów Uniwersytet Śląski, Cieszyn 2009.
• Ł. Tomczyk, Polski senior a społeczeństwo informacyjne, „Poradnik bibliotekarza” 2008, nr 1.
• Ł. Tomczyk, Technologia informacyjna w procesie kształcenia ustawicznego osób w wieku poprodukcyjnym, [w:] E. Ziemba (red.), Technologie i systemy informatyczne w organizacjach gospodarki opartej na wiedzy, Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 2008.
• Ł. Tomczyk, Wybrane aspekty kształcenia seniorów z zakresu technologii informacyjnej w dobie społeczeństwa informacyjnego, [w:] C.M. Olszak (red.), Informatyka w nauce, dydaktyce i praktyce gospodarczej. Zeszyt naukowy nr19, Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania, Katowice 2008.
• W. Walkowska, Aktywność - edukacja seniorów, [w:] L. Frąckiewicz (red.), W obliczu starości, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Województwa Śląskiego, Katowice 2007.
• Zarząd Województwa Śląskiego, Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego województwa śląskiego do roku 2015 - Śląskie mocne informacją, Śląskie Centrum Społeczeństwa Informacyjnego, Katowice 2009.

Netografia

• J. Magenheim, Informatics and Media Education. Designing a Curriculum for Media Education in Teacher Training with Regard to Basic Areas of Informatics, Denver 2002, http://ddi.uni-paderborn.de/veroeffentlichungen.html.
• A. Teodorczyk, Seniorzy w sieci, PBI/Gemius, http://blog.gemius.pl/?more=169=