Wprowadzenie

Dynamiczny rozwój technologii informatycznych w znacznym stopniu przyczynił się do zmian metodologii nauczania zdalnego. Uczelniane jednostki prowadzące zdalne nauczanie poszukują sposobów na jego „pokojowe współistnienie” z tradycyjnymi metodami nauczania. Trwa reforma struktury organizacyjnej centrów e-learningu i modernizacja procesów związanych z kształceniem na odległość. W ramach podejścia systemowego, za pośrednictwem odpowiednich metod modelowania, można zdiagnozować stan centrum i prognozować skutki wprowadzanych innowacji. Zastosowane podejście może być przydatne dla pracowników naukowo-dydaktycznych zajmujących się rozwojem e-learningu w placówkach macierzystych. Niniejsze opracowanie w dużej mierze zainspirowane zostało koniecznością głębszego zrozumienia dynamiki rozwoju i potrzeb reorganizacji struktury Uczelnianego Centrum Kształcenia na Odległość (UCKnO lub Centrum) - ogólnouczelnianej jednostki organizacyjnej powołanej w 2007 roku na Politechnice Koszalińskiej (PK). UCKnO to zespół pracowników uczelni zajmujących się od lat wdrażaniem e-learningu. Autorzy artykułu, będący jednocześnie członkami tego zespołu, przeprowadzili prace analityczne, w wyniku których zgromadzono szereg ciekawych spostrzeżeń w postaci konceptualnych, biznesowych i strukturalnych modeli jednostki organizacyjnej. Modele te mogą być przydatne również dla pracowników naukowo-dydaktycznych zajmujących się podobną aktywnością na innych uczelniach wyższych.

Wiele renomowanych uczelni poszukuje swojego miejsca w obszarze kształcenia wspomaganego nowoczesnymi technikami teleinformatycznymi. Od lat tworzą one różne formy organizacyjne wykorzystujące nauczanie w trybie e-learningu. Znakomitymi przykładami mogą być Ośrodek Kształcenia na Odległość Politechniki Warszawskiej¹ i Centrum e-Learningu Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie². Inne uczelnie również poszukują swojego miejsca w obszarze kształcenia wspomaganego za pomocą nowoczesnych technik teleinformatycznych. W tym kontekście modelowanie e-learningu³ - szczególnie związane z aspektem jakości e-edukacji - jest jednym z „gorących” tematów.

System nauczania zdalnego zdecydowanie należy umieścić w grupie systemów dynamicznych⁴, gdyż praktycznie niemożliwe jest jego precyzyjne opisanie za pomocą transkrypcji matematycznych. Wszystkie procesy tego systemu mają charakter zmienny w czasie, np. dynamicznie zmienia się liczba studentów, liczba i rodzaje wspomaganych przedmiotów dydaktycznych, skład grupy wsparcia technicznego oraz dydaktycznego. Skutkiem dynamicznego charakteru systemu jest nierównomierność strumieni finansowych, obciążenia wykładowców, wykorzystania środków technicznych (serwery, oprogramowanie, linie telekomunikacyjne). Powstaje typowe zadanie kierowania obiektami ekonomicznymi w warunkach środowiska dynamicznego. Zadanie to zaleca się rozwiązywać za pomocą metod modelowania systemowego i biznesowego⁵.

Zgodnie z założeniem modelowanie działania UCKnO powinno dostarczyć wiedzy niezbędnej do oszacowania w przyszłości głównych wskaźników efektywności Centrum w ramach uczelni, takich jak:

• przepustowość UCKnO - w liczbie kursantów na rok,
• okres przepływu dokumentów związanych z prowadzeniem kursu (szkolenia),
• zakres wiedzy dostarczanej pojedynczemu kursantowi w ramach kursu,
• nakłady na nauczanie pojedynczego kursanta,
• bilans środków finansowych dotyczących kształcenia na odległość,
• skuteczność ekonomiczna funkcjonowania UCKnO w ramach uczelni.

Perspektywy modelowania dobrano w taki sposób, aby były one użyteczne nie tylko na poziomie centrum ogólnouczelnianego, ale i dla wydziałowych struktur kształcenia na odległość czy nawet odrębnych form nauczania wykorzystujących technologie e-learningu.

Koncepcja centrum kształcenia na odległość realizowana na Politechnice Koszalińskiej

Sprecyzowanie terminologii
Określenie i uściślenie pojęć, za pomocą których opisano zagadnienia, jest ważnym elementem podejścia naukowego. Do przedstawienia istoty działania Centrum wykorzystano narzędzie CMap Tools⁶ i opracowano mapę pojęć, którą przedstawia rysunek 1. Poprzez sformułowane na mapie koncepty i sądy logiczne autorzy podjęli próbę przedstawienia głównych funkcjonalności Centrum. Część konceptów, takich jak e-Ankietowanie czy e-Atestacja, przedstawiono w kolejnych rozdziałach opracowania - jako przykładowe usługi wdrożone na Politechnice Koszalińskiej. Koncept e-Materiały dydaktyczne reprezentuje treści nauczania opracowane przy współpracy Centrum - jest on obecnie udostępniony w trybie otwartym poprzez Wirtualną Bibliotekę wszystkim użytkownikom uczelnianej platformy e-learningowej PK⁷. Takie koncepty jak e-Podręcznik czy e-Indeks nie wymagają szczegółowych definicji, ponieważ są wirtualną wersją ich rzeczywistych odpowiedników.

Rysunek 1. Mapa pojęć (konceptów) opisująca cechy główne UCKnO

Źródło: opracowanie własne
Zaprezentowana mapa nie wyczerpuje wszystkich pojęć, które okazały się niezbędne na etapie opisywania usług edukacyjnych UCKnO. Przykładem problemu, z którym borykano się w fazach wdrożeniowych, może być kwestia nazywania ról odgrywanych przez pracowników Centrum - liczba ról (trener, opiekun kursu, dokumentalista, autor treści, grafik, animator itd.) znacznie przekraczała liczbę pracowników, dlatego zdecydowano się na danym etapie używać nazwy bazowej „pracownik centrum”, wyodrębniając tylko rolę dyrektora (zarządza Centrum) i administratora (zarządza platformą). W przyszłości - w miarę rozwoju Centrum - ten węzeł terminologiczny trzeba będzie stopniowo rozwiązywać.

Kształcenie na odległość jako usługa edukacyjna
Głównym zadaniem Uczelnianego Centrum Kształcenia na Odległość, jako autonomicznej jednostki międzywydziałowej w ramach placówki edukacyjnej (w tym przypadku Politechniki Koszalińskiej), jest świadczenie usług edukacyjnych. Do grona odbiorców tych usług (klientów UCKnO) należą zarówno pracownicy i studenci uczelni, jak też instytucje i osoby zewnętrzne - kursanci (słuchacze) studiów podyplomowych lub innych szkoleń prowadzonych na uczelni za pośrednictwem platformy e-learningowej. Jako klientów „korporacyjnych” UCKnO można potraktować wydziały i instytuty, a nawet poszczególne katedry PK, jeśli występują one w roli zleceniodawcy projektów e-learningowych. Wynika z tego, że nauczanie na odległość, a także samoedukacja i nauczanie w trybie stacjonarnym i niestacjonarnym - wspomagane technikami e-learningu - wymagają nieprzerwanej i kompleksowej obsługi studentów (kursantów, słuchaczy) przez Centrum przy zapewnieniu gwarantowanej wysokiej jakości usług edukacyjnych. Dlatego do głównych, systemowych zadań UCKnO zalicza się:

• kształtowanie u użytkowników platformy e-learningowej nawyków uczenia się w trybie zdalnym;
• zastosowanie skutecznych technologii wspomagających przekazywanie wiedzy i nabywanie umiejętności;
• techniczną pomoc nauczycielom w przygotowaniu materiałów dydaktycznych;
• standaryzację sposobu oraz formy przygotowania materiałów dydaktycznych w skali całej uczelni.

Usługi edukacyjne świadczone obecnie przez UCKnO można klasyfikować zgodnie z logiką procesu segmentowanego, jak przedstawiono to na rysunku 2.

Rysunek 2. Struktura usług bazowych świadczonych przez UCKnO

Źródło: opracowanie własne
Skuteczne zarządzanie wymienionymi usługami składa się na pozytywny wynik funkcjonowania Uczelnianego Centrum Kształcenia na Odległość. Poza zestawem bazowym Centrum oferuje również usługi dodatkowe, czego przykładem jest np. przeprowadzona akcja masowego certyfikowania studentów pierwszego roku Politechniki Koszalińskiej w zakresie BHP (na początku roku akademickiego 2009/2010). Certyfikowanie przeprowadzono w formie testu egzaminacyjnego, zgodnie z wymaganiami kursu BHP. Drugą wzorcową akcją było przeprowadzenie za pośrednictwem platformy e-learningowej ankiety Wykładowca oczyma studenta. Wyniki ankietowania, zgodnie z regulaminem uczelni, zostały przekazane do wydziałowych komisji kadrowych. Obie te akcje przyniosły Politechnice korzyści organizacyjne, obniżyły koszty działania uczelni, a także podniosły jej prestiż w oczach studentów. Od strony technicznej chodziło w podanych przykładach o efektywne wykorzystanie możliwości istniejącego sprzętu i oprogramowania Centrum. Zaś od strony organizacyjnej UCKnO wprowadziło w ten sposób nowe usługi świadczone na rzecz placówki macierzystej.

Jak pokazało doświadczenie autorów, jakość usług świadczonych przez Centrum zależy od optymalizacji struktury tych usług oraz przyjętej metodologii nauczania, ale w największym stopniu od rozwoju technologicznego.

Zaawansowane wsparcie technologiczne jako warunek wysokiej jakości usług edukacyjnych
W organizacji pracy Centrum niezmiernie ważne jest wsparcie technologiczne. Nie jest ono jedynym czynnikiem sukcesu, ale niewłaściwy dobór technologii (w tym wykorzystanie technologii przestarzałych) może być przyczyną niepowodzeń organizacyjnych oraz niskiej jakości usług edukacyjnych. Obecnie, według rozeznania autorów, wsparcie technologiczne powinno dotyczyć następujących grup aktywności Centrum:

• wytwarzania treści dydaktycznych,
• dostarczania tych treści,
• kontrolowania procesu nauczania,
• kontrolowania wyników nauczania,
• marketingu edukacji zdalnej,
• nowoczesnego zarządzania.

Wszystkie istotne składowe wsparcia technologicznego w wymienionych obszarach aktywności oparte są obecnie na serwisach internetowych, dlatego jednym z warunków jest posiadanie przez Centrum dostępu do szerokopasmowego łącza internetowego, rozbudowanej infrastruktury sieciowej oraz do wydajnych serwerów. Warunek ten został spełniony poprzez podłączenie do Miejskiej Sieci Komputerowej KosMAN⁸, a za jej pośrednictwem do ogólnopolskiej sieci optycznej Pionier⁹.

Co do oprogramowania, które było niezbędne do organizacji wsparcia technologicznego, zidentyfikowano pięć kategorii technologii informatycznych dostępnych na rynku - zostały one zaprezentowane na rysunku 3.

Rysunek 3. Technologie niezbędne do prowadzenia usług edukacyjnych wysokiej jakości w trybie nauczania na odległość

Źródło: opracowanie własne
Część wymienionych aktywności Centrum jest z sukcesem wspomagana za pomocą wbudowanych narzędzi platformy 4Systems¹⁰, którą Politechnika eksploatuje od 2000 roku¹¹. Niektóre aktywności wymagają jednak dodatkowego wsparcia. Najbardziej zasobochłonna okazała się aktywność związana z wytwarzaniem materiałów edukacyjnych przeznaczonych do umieszczenia na platformie. Technologie umożliwiające opracowanie treści dydaktycznych mają za zadanie wspomagać technologiczny proces przygotowania i aktualizacji materiałów udostępnianych studentom. Istotnym elementem jest tutaj duża intensywność i wielowektorowość omawianego procesu, co wynika z samej natury e-learningu: materiał dydaktyczny często trzeba dostarczyć „na wczoraj”, w postaci aktualnej i dopasowanej do grupy kursantów, a nawet do pojedynczej osoby. Produktem końcowym danego procesu są: zweryfikowany materiał tekstowo-graficzny, animacje niezbędne do dynamicznej prezentacji studiowanych tematów, elementy multimedialne materiałów dydaktycznych w postaci wideo- lub audiolekcji online, elementy interaktywne - symulatory, laboratoria wirtualne oraz testy i egzaminy.

Dostarczanie materiałów dydaktycznych sprawia najmniej trudności w przypadku publikowania ich w formie elektronicznej. Materiały dydaktyczne w postaci papierowej przestały być popularne wśród studentów, a głównym kanałem dostarczania treści dydaktycznych uczestnikom szkoleń e-learningowych stał się internet. Przy tym kompleksowe materiały przygotowane dla potrzeb pojedynczych szkoleń mogą nadal mieć zastosowanie w wersji off-line. Na pierwszy plan na etapie publikowania wysuwają się obecnie wymagania dotyczące ergonomicznych właściwości projektu graficznego.

Modelowanie biznesowe systemu nauczania zdalnego

Modelowanie procesów biznesowych¹² (Business Process Modeling, BPM) ma na celu ustalenie, w jaki sposób działa dana organizacja (tzw. stan as-is), i może służyć do określenia docelowego sposobu postępowania (procesy to-be). Ten model zastosowano w Centrum, aby lepiej poznać jego możliwości w perspektywie biznesowej, szczególnie od strony optymalizacji procesów nauczania zdalnego.

Analiza procesowa systemu nauczania zdalnego
Do identyfikacji i ustalenia priorytetów wdrażania poszczególnych modułów systemu nauczania zdalnego na Politechnice Koszalińskiej zastosowano wybrane rozwiązania metody Business Systems Planning Johna Zachmana¹³. Tabela 1 przedstawia fragment analizy sposobu zarządzania UCKnO poprzez macierz (procesy, encje). W tym kontekście encja reprezentuje rzeczywisty lub wyobrażony obiekt przy modelowaniu danych, np. encja Student reprezentuje zbiór danych opisujących studenta. W metodzie Zachmana encje (czyli zbiory danych) są tworzone przez proces-kreator i użytkowane w ramach procesów-użytkowników.

Wyodrębnione procesy biznesowe Centrum podzielono na trzy kategorie: wstępne, podstawowe i końcowe (tabela 1). Procesy wstępne w sposób naturalny tworzą samodzielny podsystem, który należało zaprojektować i wdrożyć w pierwszej kolejności, ze względu na to, że będzie on gromadził wszystkie istotne informacje umożliwiające planowanie pracy Centrum. Procesy podstawowe generalnie pokrywają się z funkcjonalnością platformy e-learningowej firmy 4Systems, dlatego obecnie jednym z najważniejszych zadań pozostaje integracja nowych, dodatkowych modułów z tą platformą. Jest to możliwe między innymi dlatego, iż producent platformy chętnie współpracuje z Politechniką Koszalińską i udostępnia dane niezbędne do integracji interoperacyjnej systemów IT Politechniki. Procesy końcowe są dobrze znane w środowisku akademickim i z racji ich powszechnego charakteru nie ma problemów z ich automatyzacją. Tym niemniej należy zaznaczyć istotną rolę tych procesów, jaką jest dostarczenie do ogólnego systemu, a więc do Centrum, pakietu informacji zwrotnych. Na obecnym etapie rozwoju Centrum najbardziej istotnych danych dostarczają procesy Ankietowanie absolwentów i Promocja następnych kursów.

Dość kłopotliwym działaniem organizacyjnym okazało się ustalenie ciągłości i cykliczności procesów nauczania zdalnego. Cechy ciągłości wydają się najbardziej pożądane przy organizacji wsparcia kursantów (słuchaczy) podczas szkolenia, ale są także istotne w odniesieniu do absolwentów. Ciągłość procesów szkoleniowych jest realizowana obecnie poprzez ankietowanie absolwentów, poprzez odpowiedzi na ich pytania na forum, rozsyłanie do nich wiadomości oraz informowanie ich o nowych kursach. Cykliczność szkoleń w sposób uzasadniony powiązana została z planem dydaktycznym realizowanym w danym roku akademickim.

Tabela 1. Macierz opisująca powiązanie procesów biznesowych i encji - zbiorów danych i dokumentów istotnych do funkcjonowania UCKnO
*Skróty: T - tworzenie, U - użytkowanie Źródło: opracowanie własne
Zidentyfikowane procesy biznesowe zostały szczegółowo przeanalizowane pod względem ich struktury z wykorzystaniem notacji BPMN (Business Process Modeling Notation)¹⁵. Przykład takiej analizy został przedstawiony na rysunku 4. Proces obejmuje wycinek aktywności Centrum, gdzie nowe aktualne szkolenie jest bodźcem do szybkiego przeprowadzenia serii szkoleń, zarówno w trybie indywidualnym, jak i grupowym. Może to dotyczyć okresu wprowadzenia do obiegu nowego prawa czy nowych technologii, który „wymusza” na klientach poszukiwanie „szybkiego” źródła wiedzy. Dodatkowym bodźcem jest konieczność posiadania certyfikatu do wykonania pewnych czynności. Podany model przedstawia przejrzystą i logiczną organizację zadań (operacji, zdarzeń i podprocesów) składających się na cały system, co w danej sytuacji jest gwarancją wyeliminowania przeszkód organizacyjnych na drodze certyfikacji kursanta.

Rysunek 4. Jeden z podstawowych procesów biznesowych UCKnO przedstawia organizację szkoleń

Źródło: opracowanie własne
Zdaniem autorów publikowanie na witrynie UCKnO oferty aktualnych kursów (szkoleń) wraz z zasadami organizacji procesu szkolenia zwiększa wiarygodność Centrum w oczach klientów. Model procesu może posłużyć między innymi webmasterowi jako wzorzec do budowania przyjaznego graficznego interfejsu użytkownika, który w przejrzysty sposób poprowadzi interesanta do jak najszybszego rozpoczęcia żądanego szkolenia, a Centrum pozyska tym sposobem kolejnego klienta.

Modelowanie biznesowych przypadków użycia dotyczących Uczelnianego Centrum Kształcenia na Odległość
Nieco odmienne spojrzenie na Centrum uzyskano poprzez opracowanie diagramów biznesowych przypadków użycia (BPU). Głównym celem tego rodzaju modelowania jest przedstawienie, kto z zewnątrz i w jaki sposób bierze udział w realizacji kluczowych procesów opisywanej organizacji - w tym przypadku Uczelnianego Centrum Kształcenia na Odległość. Z założenia model BPU odwzorowuje gospodarczą działalność organizacji na bardzo wysokim poziomie abstrakcji (bez szczegółów realizacji). Model ten umożliwia również precyzyjne określenie granicy systemu informatycznego wspomagającego funkcjonowanie Centrum. Składniki modelu BPU to:

• „aktor biznesowy” - ktoś z zewnątrz systemu, biorący udział w procesach lub zainteresowany ich wynikami;
• oraz „biznesowy przypadek użycia” - zbiór ciągów akcji dostarczający obserwowalny wynik aktorowi.

Na rysunku 5 zostały przedstawione biznesowe przypadki użycia dla dwóch głównych aktorów będących usługobiorcami Centrum - studenta i wykładowcy. Na rysunku 6 jako aktorzy występują tylko pracownicy Centrum - ten diagram przedstawia perspektywę usługodawcy. Jak widać z nazw przypadków, Centrum dostarcza studentom i wykładowcom uczelni kompletny zestaw usług (funkcji) potrzebnych do organizacji i przeprowadzenia zajęć w trybie kształcenia na odległość oraz zapewnia wsparcie techniczne na wszystkich etapach korzystania z platformy e-learningowej.

Rysunek 5. Biznesowe przypadki użycia dla dwóch głównych aktorów - studenta i wykładowcy

Źródło: opracowanie własne
Posiadając specyfikację przypadków użycia, łatwiej zarządzać funkcjonowaniem Centrum oraz planować i rozwijać jego działalność. Można na przykład analizować zakres odpowiedzialności poszczególnych pracowników, planować czas i budżet, zarządzać wsparciem technicznym i - w razie konieczności - wdrażać nowe moduły systemu informatycznego wspierającego pracę Centrum. W ostatnim przykładzie biznesowe przypadki użycia są mapowane na przypadki systemowe, tym samym przygotowywana jest baza projektu wdrożeniowego.

Rysunek 6. Biznesowe przypadki użycia dla pracowników UCKnO

Źródło: opracowanie własne

Symulacja funkcjonowania centrum kształcenia na odległość

Uczelniane centrum kształcenia na odległość jako jednostka usługowo-edukacyjna znajduje się, zdaniem autorów, w stanie ciągłej ewolucji, co spowodowane jest obecnie niepewnością prawną, ale i w dużej mierze koniecznością wdrażania na bieżąco nowych osiągnięć technologii i metodologii e-learningu. Fakt ten zwiększa wpływ optymalizacji technologicznej procesów nauczania i przygotowania treści dydaktycznych na rozwój uczelnianego centrum kształcenia. Warto podkreślić, że rozwój ten odbywa się w warunkach rzeczywistych, które przewidują współistnienie i wykorzystanie różnych form oraz metod nauczania. Podejście ewolucyjne zakłada stopniowe zwiększenie udziału form opartych na możliwościach teleinformatycznych nowoczesnych sieci komputerowych.

Z praktyki wynika, że poza szeregiem problemów natury technicznej związanych z funkcjonowaniem Centrum pojawiają się także problemy organizacyjne, dotyczące optymalizacji działań zarówno pracowników jednostki, jak i słuchaczy (studentów) oraz lepszego wykorzystania zasobów w procesach informacyjno-edukacyjnych. Problemy te można również rozwiązywać poprzez modelowanie biznesowe działalności Centrum jako samodzielnej jednostki gospodarczej. Pożytecznych danych w tym zakresie dostarcza metodologia modelowania procesów biznesowych. Zadania rozwiązywane za pomocą modeli biznesowych mogą dotyczyć także:

• konieczności regulowania zasobów konkretnego centrum wydziałowego,
• utworzenia nowych centrów należących do wydziału lub do instytutu,
• rozdzielenia funkcji pomiędzy wydziałowymi i głównym centrami nauczania zdalnego.

Przy ustalonych procesach biznesowych do optymalizacji funkcjonowania Centrum można dodatkowo zastosować modelowanie imitacyjne (symulację)¹⁶, zmieniając takie parametry wejściowe modelu jak: intensywność rekrutacji kursantów, liczba i rodzaje kursów prowadzonych w centrach wydziałowych oraz wielkość zasobów (finansowych, technicznych, personelu). Wszystkie parametry mogą być symulowane zarówno w zakresach realnych (wynik monitoringu pracy centrum), jak i teoretycznych.

Przy modelowaniu imitacyjnym szczególną uwagę należy poświęcić badaniu charakterystyk czasowych systemu nauczania zdalnego, a także analizie statystyk obciążenia zasobów. Istotną kwestią jest również analiza przepływów dokumentacji dotyczącej nauczania zdalnego wewnątrz uczelni. Najistotniejszym czynnikiem dynamicznym jest przebieg rekrutacji kursantów, który może zostać przedstawiony w modelu symulacyjnym jako stochastyczny strumień rekrutacji.

Z doświadczeń przeprowadzanych na modelu imitacyjnym wynika, że możliwe jest generowanie takich objętościowo-czasowych wskaźników funkcjonowania systemu, jak obciążenie pracowników technicznych i wykładowców Centrum czy przepustowość systemu nauczania zdalnego uczelni. Można również pozyskać istotne dane podsumowujące pewien okres pracy Centrum, takie jak: średni czas powstania grupy kursantów, średni okres nauczania kursantów na pojedynczym kursie, średni okres nauczania słuchaczy w grupie kursów tworzących ścieżkę edukacyjną. Analiza wyników symulacji może wskazać „wąskie gardła” systemu nauczania zdalnego oraz dostarczyć informacji istotnych z perspektywy planowania pracy Centrum.

Podsumowanie

Opracowanie przedstawia doświadczenia autorów w zakresie modelowania Uczelnianego Centrum Kształcenia na Odległość. Wymierne korzyści płynące ze świadomego zarządzania jednostką w oparciu o uzyskane modele rekompensują, zdaniem autorów, nakład czasu i energii przeznaczony na przeprowadzenie prac analitycznych. Pozostaje tylko mieć nadzieję, że w bliskiej przyszłości stan prawny kształcenia na odległość zmieni się w Polsce na korzyść entuzjastów e-learningu oraz że kadra akademicka i kierownicza uczelni powszechnie „dojrzeje” do stosowania nowoczesnych narzędzi komputerowych przy realizacji procesów dydaktycznych na uczelniach wyższych.

Bibliografia

• M. Lasek, B. Otmianowski, BPMN - standard opisywania procesów biznesowych. Budowa modeli procesów BPMN w iGrafx, WSISiZ, Warszawa 2007.
• E. Panek, Ekonomia matematyczna, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2003.
• A. Stanisławska, Modelowanie e-learningu. 5 refleksji na kanwie dyskusji 4. seminarium konsultacyjnego. Modele i jakość e-edukacji, „e-mentor” 2006, nr 4.
• A. Węgrzyn, Benchmarking. Nowoczesna metoda doskonalenia przedsiębiorstwa, Wyd. Antykwa, Kluczbork-Wrocław 2000.
• J. Zachman, Business Systems Planning and Business Information Control Study: A comparisment, „IBM Systems Journal” 1982, t. 21, nr 3.

Netografia

• S. Grigoriev, A. Danilov, W. Samojlov, J. Telnov, Analiza procesów kształcenia na odległość na podstawie modelowania imitacyjnego, „Kształcenie na odległość” 1998, MESI, nr 4, http://www.e-joe.ru/sod/98/4_98/st116.html.